Шагь-Эмир Мурадован — 110 йис ХХ асир гьам дуьньядин, гьамни лезги халкьдин тарихда чІехи бахтсузвилерин девир хьиз лишанлу я. И девирда вири дуьнья къарсурай кьве дяве, гьакІни жуьреба-жуьре инкъилабар, гьукуматрин къурулушра дегишвилер (переворотар) кьиле фини, жуьреба-жуьре сиясатдин режимар арадал атуни миллионралди инсанриз дердер, гъамар, хажалатар, мусибатар гъана. И асир дуьньядин тарихда гзаф ивияр авахьайди хьиз...

Чапнавай ктабар дуьньяда пара ава. Абурукай са бязибур чпин девиррин энциклопедияр я лагьайтIа ягъалмишвал авач. Лезгийрин машгьур алим Алкьвадар Гьасан эфендидин 1913-йисуз Темир-Хан-Шурада араб чIалалди акъатай “Диван аль-Мамнун” тIвар алай ктаб гьахьтин энциклопедия яз гьисабиз жеда, XIX асирдин 2-паюна Да­гъустанда, иллаки адан кьибле пата хьайи вакъиайрин. Гьайиф хьи, а ктаб чапна виш йи­салай пара вахт...

И йикъара чи гъилиз мад са цIийи ктаб атана: “Таржумаяр”. Тар­жу­мачиди — чи машгьур шаир ва публицист, лезги чIалан сарраф устад  Пакизат  Фатуллаевади  — ам вичин играми стха Буньямудинан руьгьдиз бахшнава. И кардихъ, за кьатIайвал, ихьтин сир ава: шаир-таржумачиди лезги чIалаз лап куьгьне девиррин авторрин эсерар элкъуьрнава. И кардалди халис гевгьерар-чIалан къашар садрани куьгьне тежерди,...

Чи ихтилат алим, публицист, шаир ва таржумачи Азиз  Мирзебегован и мукьвара Даггизда урус чIалал чапдай акъатнавай “Зурба шаир ва просветитель” ктабдикай физва. Макъаладиз “Лап важиблу ва тарифлу кам” кьил гуналди, заз къенин йикъарин чи алимди-литературоведди XIX асирда  неинки Дагъустанда, санлай Шаркь патан, гьакI РагъакIидай патан уьлквейрани машгьур хьайи алим-философ, тарихчи, тарикьатчи — динэгьли, гьа са...

Шагьабудин  Шабатов. 1975-йисалди лезги магьалда ихьтин кас авайди тушир. Кьурагь райондин Агъа Макьарин хуьре 1951-йисуз дидедиз хьайи аял Шагьабудин Гьамидов яз чIехи жезвай. ЧIехи буба Шабат рагьметдиз фейидалай гуь­гъуь­низ кьве велед (Бикехалум ва Нурдин) галай Мислимат мадни кьве гъуьлуьз хъфидай чкадал атана. И кар себеб яз аялрал пуд лагьай гъуьлуьн фамилия Гьамидов акьалтна. Къанни кьуд...

Шаирдин цIийи ктаб, вични сад ла­гьай­ди, чапдай акъатнава. Авторди адаз “Аламукьда рикIел зи” тIвар ­ганва. Зи хиялдиз аялди сифте авур хъуь­руьн, ла­гьай сад лагьай гаф, къачур сифте кам ва маса, гьакъи­къат­дани, ри­кIел аламукьдай декьикьаяр, крар къвезва. Заз чиз, шаирдин сифте ктаб акъатунни гьа­кьван вилив хуьзвай ва шад жедай кар я. РикIелни гьавиляй аламукьзава.   “Зи...

Чи вилик Дагъустандин халкьдин шаир Ханбиче Хаметовадин цIийи ктаб —  цIийи савкьат ква. (М-кала, ДКИ, 2018-йис.) Лезги чIалал акъуднаватIани, за кьатIузвайвал, ам са лезгийриз авунвай шабагь туш. Ктабда къарагъарнавай ва веревирдзавай месэлайриз, зигьиндалди, руьгьдалди кьечIязавай деринризни дагьарриз фикир гайила, аквада хьи, шаир са гьихьтин ятIа гуьтIуь, гъвечIи майданрал сергьятламиш хьанвач, ада вири дуьньядин, каинатдин месэлаяр...

И мукьвара чIехи алим-энциклопедист, къенин аямдин лезги гьикаятдин кукIушрикай сад тир  Къурбан  Халикьович  Акимова —  Гьаким  Къурбана  чаз вичин нубатдин роман (11 лагьайди) “Яру Ярагъ” кьилдин ктаб яз багъишна (Махачкала, “Мавел”, 2019). Авторди адаз документрин бинедаллаз яратмишнавай тарихдин эсер лагьанва. Ана ХIХ асирда лезги халкьдин яшайиш, ацукьун-къарагъун, майишатдин гьалар, вич хуьн ва азад авун патал...

ЧIехи шаир СтIал Сулейман дидедиз хьайидалай инихъ 150 йис тамам хьунин сергьятра аваз XX асирдин Гомераз талукьарнавай са шумуд ктаб чапдай акъатна. Абурукай сад «Сулейман Стальский» тIвар алайди я. Адаз Дагъустандин меркезда авай «АЛЕФ» тIвар алай чапханада экв акуна. Лагьана кIанда, и ктаб адетдинди туш: адахъ са шумуд кьетIенвал ава. Кьилинди  — ам шаирдин жуьреба-жуьре...