(Эвел — и ссылкадай)

Дяведилай гуьгъуьнин девир

Дяведилай гуьгъуьниз Ш.-Э. Мурадован уьмуьрда цIийи девир башламиш жезва. Ада мадни чIехи гьевесдалди кхьинар давамарзава. Акьван гагьди вичин эсерар анжах газетра чап хьайи шаирдин кьилдин ктабарни акъатзава:  «Хушбахт Дагъустан» (1949), «Лацу лифер» (1953),  «Дагъвидин манияр» (1957) ва масабур.  И девирда шаир вичин фикирар, веревирдер чIехи кIалубрин эсерра — поэмайра гуз алахъзава,  эпический эсеррални элячIзава.

1949-йисуз акъатай «Хушбахт Дагъус­тан» ктабда шаирди 15 йисалай виниз девирда кхьей шиирар гьатнава. Ам шаирдин а девирдин дуьньяакунар, гьиссер, фикирар, веревирдер чирун паталди къиметлу я.

Советрин вири эдебиятда хьиз, а девирда Ш.-Э.Мурадован яратмишунрани сиясатдин конъюнктурани давам хъжезва. И кар чаз адан «Ленинан пайдах» (1949), «Коммунистрин партиядиз баркалла» (1953),  «Коммунист» (1957), «Хайи партия» (1957) ва маса шииррай  аквазва.

Сиясатдиз талукь шииррихъ галаз сад хьиз, а девирда шаирди эдебиятдикай, поэ­зиядикай вичин веревирдерни художест­вен­ный къайдада гузва. «Шаирдин мани» (1953), «Кьве хиял» (1953) ва масабур гьа ихьтин эсеррикай я. «Кьве хиялда» шаирди икI кхьизва:

Эгер шаирвал авуртIа вуна,

Халкьдилай ашкъи къачуртIа вуна,

Вун кьуьзуь хьайтIан, ви тIвар кьуьзуь жеч,

Гуьзел, гьуьрметлу ви кар кьуьзуь жеч.

«Шаирдин мани» шиирда ада вичин фикирар давамарзава:

Хаиндин рикI къелемдалди падда за,

Душманд вилер гафаралди ядда за,

Шиирралди азад рикIер шадда за,

Даим мягькем хьун чи жерге кIанда заз.

60-80-йисар

Алатай асирдин 60-йисара Шагь-Эмир Мурадован поэзия мана-метлебдин рекьяй мадни вини дережайриз хкаж жезва.  Шаирдин эсеррин тематика гегьенш жезва. Эгер сифтедай шаирди анжах цIийи уьмуьрдикай, цIийи къурулушдикай, ислягьвиликай­, Советрин уьлкведа инсанрин яшайишдикай, гуьгъуьнлай дяведин, дяведилай кьулухъ сиясатдин темайрай кхьизвайтIа, 60-йисара адан яратмишунра муьгьуьббатдин, философиядин, пейзаждин лирикадин эсерри гзаф чка кьазва.  Гьа девирда шаир аялар патални шиирар кхьинал машгъул жезва. А чIавуз  адан гьам аялар, гьамни чIехибур патал кхьей эсерар кIватI хьанвай «Нин савкьат хъсанди я?» (1960),  «Рахазва Шагь-дагъ» (1961), «Гатфарин гьевес» (1966), «Рагъ ва муьгьуьббат» (1968), «Куьмекчи Камил» (1969) ва «Бахтаварар» (1969)  ктабар чапдай акъатзава.

70-80-йисарни Шагь-Эмир Мурадован­  уьмуьрда ва яратмишунра бегьерлубур хьиз лишанлу я. А йисара шаирдин хейлин ктабар чап хьана:  «Анар» (1970), «Шалбуз дагъдин шагьвар» (1973), «Ифенвай нефес» (1973), «Цав хьиз вили» (1975), «Багьа декьикьаяр» (1978), «Аламатдин шикил» (1979), «Инсанвилиз баркалла!» (1981), «РикIяй рикIиз» (1983), «Чубарукдин мехъер» (1985), «Экуь хиялар» (1988).

Шаирдин и девирдин яратмишунрикай кхьидайла, филологиядин илимрин кандидат Аида Гашаровади къейдзава: «Ватанпересвилин ва ватандашвилин темайрай шаирди гуьгъуьнин йисарани кхьенай. Са бязи эсерра адавай риторикадин ва декларативвилин таъсирдикай хкечIиз хьанач… Амма 70-80-йисара ада и нукьсан арадай акъудзава ва уьмуьр вири четинвилер ва жуьреба-жуьревилер галаз санал къалурзавай эсерар арадал гъизва».

90-йисар

90-йисара чи уьлкведа кьиле фейи ва­къиайри, виликан Советрин Союздин яратмишунардай интеллигенциядин вири векилриз хьиз, Шагь-Эмир Мурадовазни гзаф­ пис таъсирнай. Шаирди вичин эсерра элкъвез-хквез тариф авур уьлкве акваз-такваз чкIа­на, виликан дуст халкьар сад-садаз душманар хьана. Инсанар са кап фу къазанмишун патал агъзур жуьредин азиятра гьатна. Кьуд пата угърияр, игрияр, къачагъар, ламатIар пайда хьана. Гьелбетда, ихьтин девирда, вири намуслу инсанри хьиз, шаирдини гъам-хажалат чIугвазвай. Ада вичин уьмуьр  бахшнавай идеалар, мурадар, ниятар вири пуч хьанай. Гьавиляй  шаирди эхиримжи йисара кхьей шиирра са  кьадар пессимиствилин мотивар гьатнава.

1995-йисуз Шагь-Эмир Мурадован эхиримжи ктаб – «Гьиссерин сесер» — чапдай акъатна. Са тIимил вахтунилай шаир чи арадай акъатна…

Шаирдин яратмишунра кьилин темаяр

Литературовед Аида Гашаровади Ш.-Э. Мурадован поэзия мана-метлебдиз килигна,  ихьтин хилериз пайнава: 1) ватандашвилин тематикадин шиирар; 2) жемиятдинни майишатдин лирика; 3) философиядин лирика; 4) муьгьуьббатдин лирика; 5) пейзаждин лирика.

Ш.-Э.Мурадован ватандашвилин лирикадик акатзавай шииррин чIехи пай ватандиз, хайи чилиз, хайи халкьдиз талукьбур я. Ада лезги литературада гьамиша кьилин темайрикай сад хьайи ватан кIан хьунин тема мадни чIехи устадвилелди давамарнава. Шаирди и темадай кхьей эсерар вири жавабдарвал кьатIана, къалпвал квачиз, рикIин сидкьидай кхьенвайбур я.

Ш.-Э.Мурадов хайи халкьдин гьиссер ва фикирар художественный образралди гайи, вичин эсерра лап хъсан инсанвилин ерияр – мердвал, ватандиз ва халкьдиз муьгьуьббат вине кьур авторрикай сад я.  Ада ватандин темадай кхьенвай шиирар гьам мана-метлебдин ва гьакIни формадин жигьетдай вини дережада авайбур я.  Шаирди и темадай кхьенвай шиирриз мисал яз, чавай «Зи Къуруш», «Ватан», «СССР я зи Ватан», «Дагъустан», «Москвадин рекье», «Ватан патал», «Сибирни чаз кIани я», «Миллионрин гъил гъилева»,  «СССР-дин 50-йис»  ва маса эсерар къалуриз жеда.

Лезги эдебиятда ватандиз талукь вишералди шиирар ава, идалай кьулухъни хъжеда. ГьикI хьи, поэзияда и темадай кхьенвай шииррин арада Ш.-Э. Мурадован эсерри кьетIен чка кьазва.

Шагь-Эмир Мурадован яратмишунриз милливал хьиз, интернационализмни хас я. Адан шиирриз фикирдин, макандин сергьятар чизвач. Шаирдин яратмишунра дуьнья­дин гзаф халкьарикай, абурун кьадар-кьис­­метрикай шиирар ава. Адаз дуьнья­дин ­вири халкьар багьа я, абурун дерт-гъам, ­азаб-зиллет ада вичин рикIин тIал яз гьисабзава.

Ш.-Э. Мурадован яратмишунра халкьарин дуствилин ва ислягьвилин темайрини гзаф чка кьазва. Ада дуьньядин кьисмет инсанрин ислягьвилелай, сад-садахъ галаз дуствилин, стхавилин алакъаяр хуьнилай аслу тирди къейдзава.

Шагь-Эмир Мурадован вири яратмишунра гзаф гьалтзавайбурукай сад дидедин  тема я. Шаирдин  эсеррай чаз жуьре­ба-жуьре дидейрин къаматар аквазва. Абурукай садаз вил вегьен:

Кьурай гъилер кьуьнтерал кьван къакъажна,

Биришри кьур кьуьзуь вилер агажна,

Дидеди фар акъудзава тIанурдай,

Ахпа дадлу хуьрекни чаз гьазурда.

Чан диде, ви гъилер сагърай.

Маса са шиирда ада дидедин азиятрикай икI кхьизва:

Чан диде, зун килигзава ви перишан вилериз,

Хуругандал нехиш хьанвай кьурай яхун  гъилериз…

…Ви гъилерай аквазва заз азиятар, зегьметар…

И темадай кхьенвай маса са эсерда –  «48 къул са сурал» шиирда яхцIурни муьжуьд аялдиз Ватандин ЧIехи дяведин залан йисара дидевал авур Украинадай тир са дишегьлидин образ ава. А дишегьлидин сурал яхцIурни муьжуьд къул ала:

Йиса садра дуьз яхцIурни муьжуьд кас

Къвезва иниз уьлкведин гьар чкадай.

Икрам ийиз, сурал цIийи цуьквер цаз…

Адет хьанвай и кар хушдиз аквада…

Дидейрин образар чаз шаирдин «Дидедин ахвар», «Дидедин мани», «Дидедин суза», «Дидедин кIанивал», «Дидедин гьекь», «Дидедин кIвалах», «Пагь, дидедин!», «Нин­ди я?»  ва маса шииррайни аквазва.

Муьгьуьббатдин лирика

Са вахтара B.Г. Белинскийди, А.С. Пушкинан муьгьуьббатдин лирикадиз къимет гудайла, икI кхьенай: «Ада са затIни инкарзавач, за затIни лянетламишзавач, ам гьар са куьниз  ашкъидалди ва гьейран­вилелди килигзава». Ихьтин гафар чавай Ш.-Э.Мурадован муьгьуьббатдин лирикадикайни лугьуз жеда. Шаир гьар са куьнив рикIин сидкьидай эгечIзава, гьар са куьниз­ рикIивай ашукь хьанвай инсандин  вилералди килигзава, инсандин виридалайни пак гьиссерикай тир ашкъидин гьиссер акьван зерифдаказ, акьван тIебиидаказ гузва­ хьи, абурал кIелзавайдан рикI ацукь тавун мумкин туш. Гьавиляй шаирдин муьгьуьббатдин шииррикай гзафбур манийриз элкъвенва, композиторри абуруз музыкаяр туькIуьрнава.

Ракъини чил ифирдай хьиз,

Нур гудай цIун хьелералди 

На зи рикIе ялав твазва                

ЧIулав гьакьикь вилералди.

 

Кьакьан дагъдин серт рагара

Битмиш хьанвай цуьк ятIа вун.    

Гьазур я зун гьа дагъни кваз

Хкажна кьаз гъилералди.             

Шаирди муьгьуьббатдикай кхьенвай ва халкьдин манидиз элкъвенвай мад са шиирдиз килигин:

 Пагь, а йиф, а вяде тир гьикьван гуьзел!

Чун вацIуз тамашиз акъвазнай муькъвел.

Явашдиз эцигнай за гъил ви гъилел –

Хъуьренай ви пIузар варз алай йифиз.

Багъларин атир гваз акатай шагьвар

Галукьиз юзазвай ви чIулав чIарар.

РикIиз кIанз, мецел зи къезвачир чIалар:

Дегиш тир зи гьалар варз алай йифиз.

Шиирда жегьил инсандин муьгьуьббатдин гьиссер шаирди акьван сая  ва тIебии ран­гаралди ганва хьи, ада кIелзавайди вичел желб тавун ва гьейран тавун мумкин туш.

Ш.-Э. Мурадован яратмишунрай ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда.

Пейзаждин лирика

Шагь-Эмир Мурадов шаир авурди сифте нубатда ам вичин хурал чIехи авур Къурушрин хуьруьн иер мензераяр, гуьрчег тIебиат я. Са вахтара Лев Толстоя, са педагогди хьиз, вичи тарс гузвай аялриз лугьузвай: «Ватан Ясная Полянадилай гатIун­зава». Яни инсан дидедиз хьайи чка ам па­талди виридалайни багьа ва пак я. Вичин хайи хуьр такIандаз я вичин район, я респуб­лика, я гьукумат кIан жедач.

Лезги поэзияда тIебиатдиз, адан иервилериз вишералди шиирар бахшнава. Шагь-Эмир Мурадован шииррани тIебиатдин атир, гуьзелвал, гуьрчегвал кьетIендаказ ган­ва. Ада тIебиат гуьзелвал, поэзия тIе­биатдин да­вам тирди, инсан тIебиатдихъ галаз даим­ алакъада авайди къалурзава. Шаирдин шиирра инсан, тIебиат ва ашкъи гармонияда аваз ганва.

Ш.-Э.Мурадова са кьадар шиирра, суьретчиди хьиз, вичин палитрада авай вири рангарикай хийир къачуна, чIехи устадвилелди хайи хуьруьн, Лезгистандин чара-чара мензерайрин шикилар чIугунва. Абур кIелайла, а шикилрал гьейран жезва.

Шаирди зулуз талукьарна кхьенвай мад са шиирдин са бендиниз килигин:

Шамагъажрин тарар-нурлу гимишар,

Дигмиш хьанва тама чIуру емишар.

Зулун йикъар мугьман хьанва дугуниз,

Килиг цава цифер гарал къугъуниз…

Ш.-Э.Мурадован пейзаждин лирикадиз талукь шиирриз мисал яз чавай «Дагъда пакамахъ», «Дагълара нурар», «Шикилар я гатфарин», «Зулун йикъар», «Зулун эхирар» «Кьуьд» ва маса шиирар къалуриз жеда. Пейзаждин лирикадин шиирра авторди, художникди рангарикай хийир къачуна, таблояр арадал гъидай хьиз, гафаралди тIебиатдин мензераяр арадал гъанва. Абура артухан гаф, артухан штрих авач.

Аялар патал кхьенвай эсерар

Аялар патал кхьизвай эсерри чIехи жезвай несилдиз хъсан тербия гунин карда кье­тIен роль къугъвазва. Аялар ватанпересвилин, гуманиствилин, душман такIан хьунин ва интернационалиствилин руьгьдаллаз тер­­­бияламишун патал вини дережада авай эсерар кхьинихъ гьамиша игьтияж хьайиди я.

Аялар патал кхьенвай эсерра алай девирдин пульс кьун, чи гьерекатда авай дуьньяда кьиле физвай крар художественный рангаралди гун герек я.

Винидихъ къалурнавай гьалар фикирда­ кьуна, Ш.-Э.Мурадова вичин яратмишунра­ аяларни рикIелай алуднач. Аялар патал­ди шаирди цIудралди эсерар кхьена. Абур алай девирдани лезги аялрин гзаф рикI алайбур я. Абур автордин  «Нин савкьат хъсан я» (1960), «Аламатдин шикил» (1964), «Куьмекчи Камил» (1969), «Шалбуз дагъдин шагьвар» (1973), «Дустар я чун вири» (1979), «Чу­барукдин мехъер» (1985), «Бахтавар» (1989) ктабра чап хьанва.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 28-нумрадай

Азиз  Мирзабегов, филологиядин илимрин кандидат

(Макъала куьруь авуна гузва)