Кьасум Фаталиеван — 100 йис

1983-йисуз шаир-сатирик, муаллим Фа­талиев Кьасум Уружевичан 60 йисан юбилей къейддайла, Дагъустандин халкьдин шаир, рагьметлу Шагь-Эмир Мурадова адаз ихьтин бенд бахшнай:

Уьмуьрдин шадвилел ашукь я даим,

Чирна на инсанар шадардай илим,

Халкьдин рикI алай халис зегьметчи,

Юбилей мубарак ваз, Кьасум муаллим.

ЦIи рагьметлу Кьасум Фаталиеван — гзафбурун рикI алай шаирдин — 100 йисан юбилей къейдда. 1939-йисуз ам ВЛКСМ-дин член яз, мек­тебдиз пионервожатый яз атанай. 1940-йисуз Кь.Фаталиев Махачкъала­ шегьердиз сифтегьан военный чирвилер гудай курсариз рекье тунай. 1941-йисуз, дяве себеб яз, гзаф муаллимар фронтдиз Ватан хуьз фенай ва  Кьасум муаллим абурун чкадал сифте-гъве­чIи, ахпа чIехи классра тарсар гуз эгечIнай. Дяведин йисара Кь.Фаталиева, Докъузпара райондин НКВД-дин махсус дестедик кваз, хуьре истреби­тельный батальонда иштиракнай­. Кьасум муаллимни, вишералди ма­са къурушвияр хьиз, гуьгьуьл­лудаказ дяведиз Ватан хуьн патал Усугъчайдин райвоенкоматдиз арза гваз фенай. А чIавуз военкомиссарди Кьасум муаллим са патахъ авуна, виридан вилик «И касди хуьре ийидай кIвалахар дяведа авайбурун гьунарриз барабар жеда» лагьана, адаз «бронь» ганай ва элкъуьр­на хуьруьз рахкурнай. Хуьре ада къурушвийрин Азербайжанда авай къишлахрай дяведиз ракъурзавай­ чубанриз (абуруз саки садаз­ни я урус чIал, я кIел-кхьин чизвачир) урус чIалал дяведин буйругъар, винтовка чукIуриз, кIватI хъийиз чирнай.

Кьасум Фаталиев тек са муаллим хьиз ваъ, бажарагълу шаир-сатирик хьизни маш­гьур хьана. Адан сифте шиир – «Дидедиз хцин чар» — Докъузпара райондин «Социализмдин рехъ» газетда 1942-йисуз чапнай. Адалай гуьгъуьниз шаирдин яратмишунар чкадин ва республикадин газетризни журналриз акъатиз гатIунна.

Кьасум Уружевича лугьудай, вичик шаирвилин цIакулар (лувар ваъ) кутурди, гьеле мектебда кIелдай йисара, жуьреба-жуьре межлисрал хуралай чирна кIелай рагьметлу Хуьруьг Тагьиран «Балашан зиянкар кац» хьанай.

1983-йисуз Кь.Фаталиеван 60 йисан юбилейдин мярекат тухудайла, РФ-дин культурадин лайихлу работник, «Лезги газетдин» культурадинни литературадин отделдин редактор, шаир Мердали Жалилова къейднай: «Фаталиев Кьасумакай хайи Къурушрин хуьре, халисан риваятрин игитдикай хьиз суьгьбетар фида. Вичин вири уьмуьрда ада сивелай хъуьруьнарни зарафатар квай ихтилатар кими жедач. 50 йисуз гьа са мектебда садрани хкат тавуна муаллимвиле кIвалахна. Сифтегьан шиирар гьеле 40-50-йисара чапдай акъатна, адан тIвар, шиирар 1952-йисуз акъатай «Лезги антология» ктабдани гьатнава. Кьасум муаллимди вичин кьетIен, кьилдин рехъ кутуна, сатирадин, юмордин, айгьамдин теснифар, нур алай жуьгьенар хьиз, кIелдайбурув агакьарна».

Кьасум Фаталиеван эсерар, дугъриданни, гзаф таъсирдай, регьятдиз кьатIуз жедай, гьасятда жувак квай нукьсанар къалурдайбур я. Сатирадин са бязи эсерри Кьасум муаллимдин кьилел «кварарни» тахана хьанач. «Гьайиф, зи вахтар фена» тIвар алай шиир, виликдай са кефер чIугур касди вичиз кхьенвайдай кьуна, йифиз адан кIвализ фена икI лагьана: «Ваз а шиирдай гонорар завай гуз жедачирни? Вуна вучиз зун икьван беябурна?». «Шаирдик къурхуярни кутуна, шиирдин «кьилин игит» элкъвена хъфена. Ингье, а шиирдай са бенд.

Вун я лугьуз арха-кьил,

Алуддачир залай вил,

Са чIарчIелди ирид гъил

Къуьнел къведай къар фена,

Гьайиф, зи вахтар фена.

(«Хъуьруьхъ, дустар» ктабдай).

Ичкидал рикI алайбурукай кхьен­вай «Вун туширни?» шиир тIуьн-хъунрал рикI алайбурун арада кIелайла, хейлинбуру наразивилер ийиз хьана. Эхирни авторди гьа и шиир «Чун туширни?» тIвар эхцигна печатдиз акъудайла, абур эсердихъ галаз рази хьанай. Кьасум Фаталиеван сатирадин гьар эсерди бязи вахтара лап гапурди хьиз «атIузва», чIуру хесет квай гьар садаз акI жезва хьи, гуя, ам вичикай кхьенва. Шаирди вичи суьгьбетайвал,  са юкъуз адан кIвалел  ажугълу яз, къал кваз са яшлу дишегьли атана акъатна. А йикъара Кь.Фаталиеван «Яран дидедикай — суса» шиир чапдиз акъатнавай. Аквар гьаларай, дишегьлиди гьа и шиир кIелнаваз хьана. Ажугъ акатнавай дишегьли, Кьасум муаллимдин кIвале бегьем къалар акъудна, гьелягьар кьуна, гъилер юзуриз-юзуриз хъфенай.

Кьасум Фаталиеван «Чан пуд гьарф» тIвар алай шиир, гьикI ятIани, рагьметлу Забит Ризванован гъиле гьатда. А чIавуз ада КцIара клубдин директор яз кIвалахзавай.  Ада нубатдин концертда са артистдив, ла­йихлудаказ чIагурна, фанерадин тахтайри­кай екедаказ А, К, Т гьарфар атIана, туь­кIуьрна, гагь са, гагь маса гьарф хкажиз, те­мен гуз, эхцигиз «АКТ» шиир кIелиз тунай­. И нумра концертдиз килигзавай тамашачий­ри лап гурлудаказ кьабулна лугьуз, З.Ризванова Кьасум Фаталиеваз чарни рахкурнай.

… Зи пич-бажа къизмишрайди,

Къавум-къардаш азмишрайди,

Зи жуьжедкай гамишрайди,

Сад «А» я, сад — «К», сад — чан «Т».

2002-йисуз Махачкъалада Кьа­сум Фаталиеван «Хъуьруьхъ, дустар» тIвар алай ктаб чапдай акъатна. Ктаб милли литературадал рикI алайбуру хушдиз кьабулна, ам кIелайбурукай автордихъ галаз хъел хьайибурни тIимил хьанач, бубайрин мисалди лугьудайвал «ЦIегь тIуьрдан кьилел цIай ала».

Кьасум Уружевича хуьре ирид класс, Дербентдин педучилище, ДГУ-дин филоло­гиядин фа­культет­, Дагъустандин обкомдин кьве йисан­ марксизмдинни­ ле­нинизмдин уни­­верситет акьал­тIар­на. Кьис­мет­ хьайи вири уьмуьрдал­ разивал авур Кьасум муаллимдихъ­ «1941-1945-йисара­ далу пата женг чIугунай», «Кавказ хуьнай», «В.И. Ленинан 100 йи­сан юбилейдин», «50 йисуз КПСС-дин жергейра хьунай», Ватандин ЧIехи дяведин 30, 40, 50, 60, 70-йиса­рин юбилейдин медалар ава, ам «РД-дин культурадин лайихлу работник»­ лагьай чIехи тIварцIизни лайихлу хьанай.

Кьасум Фаталиева вичин уьмуьрдин юлдаш рагьметлу Эркиназахъ галаз муьжуьд аял чIехи авуна, уьмуьрдин шегьредал акъудна. Фаталиев Кьасум Уружевич хьтин инсанар акьалтзавай несил патал тербиядин рекьяй гьамиша чешне яз амукьда.

Гьажи  Къазиев