Фикирдиз хквезва ам… Са кье­тIенвални вичихъ тахьай эвелан гуьруьш, садра хатадай хьиз гьалтайла, кIвачел акъвазна, хьайи ихтилат (адакни тади квай, зазни кIвалахди маса мумкинвал тазвачир). Чара хъхьайла, амукьай гьисс — гъавурда акьадай, вичихъ ихтибариз жедай мукьва кас я. Инанмишвални: гьалт хъийиз жеда­ чун, маса рахунарни ийида. Гила фикирдиз хквезва ам, вичихъ галаз, гьайиф хьи, са акьван а­ртух гуьруьшра гьалтиз агакь тавур (кIвалахар — гьар йи­къан­, инсаф тийижиз, вахт нез­вай, са бязи рикIиз хуш крариз ам тан тийизвай), амма, гьар гьалтайла, хуш хьайи, гьа­миша вичин гаф гвай, а гаф михьиди ва дуьзди тирди датIана кьатIуз жезвай, рикIиз чими ва рикIе гьуьрметдин гьисс тур инсан. Ахпа ам, азарлу хьана­, рагьметдиз фейи хабарди гъайи гьайифдин ва туькьуьлвилин гьиссни. ЦIийиз атай фи­кирни: чун кьвед патал­ни важиблу, вучиз ятIани (якъин, уьмуьрдихъ авай дугъри инанмишвиляй) яргъал вегьез амукьай са куькай ятIани рахаз чун агакьначир. Ам, гьа сифте кьилелай мукьва ва ихтибарлу хьайи кас, гуьгъуьнлай гъавурда акьурвал, зун патал тIимил танишди яз амукьнай… 

Гила зун алахънава адан ­къамат арадал гъиз — ­Тажидин Агьмедханован, литера­тор­дин­, пе­­дагогдин, лезги интелли­гент­дин.­ Лап куьруь­­­даказ лагьайтIа, адан уьмуьрдин сергьятар ихьтинбур­ хьана. Ам 1939-йисуз Мегьарамд­хуьруьн рай­­ондин­ Азадогъли хуь­ре и дуьньядиз атана. ДГУ-дин­ филологиядин факультетда кIе­лай ада хуьруьн школада муаллимвиле кIва­лахна. Яратмишдай пай ганвай ада са арада «Лезги газетдин» кор­рес­пондент язни кIвалахна, ахпа ам мад школадиз хтана. Уьмуьр­лух муаллимвиле зегьмет чIугур ада яратмишунин кIвалахни гьамиша вине кьуна, адакай сифте нубатдинди авуна. Адан прозадин ва поэзиядин, публицисти­кадин эсерар «Зегьмет­чидин хъвер», «Хуьруьн мани», «Азадогъ­ли», «Сирлу­ сандухар», «Лезги шии­рат­­да пуд тIварцIин нев»­, «Ватандин тIал рикIе аваз» ктабра гьатна. 2006-йисуз адан, гила вичин тIвар­цIи чун патал кьетIен мана кваз ванзавай, прозадин «Зун куь арада» ктаб акъатна. А ктаб акъат­далди са варз вилик, 1-февралдиз, ам рагьметдиз фена…

За адан эсеррин гьава бейни­да цIийи хъийизва ва абурай заз адан вичин рикIин ва акьулдин гье­­рекатар аквазва. Гьеле университетда кIелзавай йисара Тажидин Агьмедханова «Цуьк кIанидаз» ши­ирда лагьанай:  

Гьинал хьана вуч ава,

Вири са чил я.

Цуьк кIанидаз герекди

Ачух кьве вил я. 

Ам эхирдал кьван гьахьтинди­ яз амукьна, дуьньядин гуьрчегви­лерал кьару, абуралди тух тежез­вай, абур виринра жагъизвай, яратмишзавай кас яз. Адаз дуьнья вичин лугьуз тежер кьван жуьреба-жуьревиле кIандай ва ада гьахьтин, вичи кьабулзавай дуьньядин шикилни чIугунай:   

Хъсан хьана сана дагълар, сана ачух чуьл аваз.

Хъсан хьана сана вацIар, сана зурба гьуьл аваз.

Хъсан хьана сана живер, сана жумарт зул аваз.

Хъсан хьана сана марфар, сана ракъар бул аваз.

 

ИкI туширтIа, сес зайиф тир билбилдин,

ИкI туширтIа, темягь квахьдай  гуьгьуьлдин.

ИкI туширтIа, гьикI жедайтIа лугьун за:

Гуьзетдачир вун къужахдиз атун за.

Гьахьтинди тир адан уьмуьр, вири крарай ацIанвай, ргаз акъвазнавай, ва, гьелбетда, инсандиз виридалайни чIехи шабагь хьиз, муьгьуьббатди чими авунвай. Къайда авай дуьнья кIандай адаз, ана инсанни лазим къайдада жедайвал: 

ВацI вацI тирди чир хьайивал,

КьетIен ашкъи къведа заз.

Ам кьуразвай вир хьайила,

Дерт-хажалат жеда заз.

 

Багъ багъ хьана такуртIа заз,

Акьал жеда вилер зи.

Гуя кьилел гужлу хар къваз,

Агаж жезва метIер зи.

 

Гьар са чка вичин жуьре

Акунихъ зи вил жеда.

Белки, къванни, рахаз кьере,

И кардал зи гуьл жеда.

 

Вазни, чир хьухь, зи кIаниди,

Вун вун хьана такуртIа,

РикI ифей зи маниди

Чилер-цавар зурзурда. 

Гьа ихьтин дуьньяда адан эсеррин игит (яни — ам вич) зайиф тежезвай «гуьгьуьлдин темягь» аваз, вичин рикI муьгьуьббатдиз ачух яз кьиле физвай. И дуьньядин уьмуьр ажалдал гъалиб жезвай, ада гуьрчегвал квадар тийизвай гьар са легьзедини гьар са дуьшуьшди ам шадарзавай, адан уьмуьр девлетлу ийизвай, безетмишзавай:  

Шаз зайифдиз къалурай тар,

Вахтсуз пешер кIвадарна,

ЦIи ахъайна цIийиз тазар,

Гъейрибурни шадарна.

 

Уьмуьрдиз икI шад кам чIугур,

На бязибур ифирна.

Зун — сифте ви дердер акур —

Къе шадвиляй иширна.

 

Чидач тазар дамах ятIа

Гьа ви куьгьне тIурарин.

АкI ятIани мад ви хура

Гьатнава ван гарарин… 

РикIи ацIана звал къачур дуьшуьшра адан гъили чарчел маса жуьредин, къенапатан цIу ифирнавай цIарарни гъидай:  

Девлет галай кIанивал ваз

Сейли хьанватIа,

Зи гунагьсуз михьивал ваз

Куьлуь хьанватIа,

 

Гуьзел крар ашкъидивай

Яргъа жеда лагь!

Руьгьдин гьунар манидивай

Чара жеда лагь! 

Регьим чидай рикI секин хъжедайла, секинвал вичиз таганвай­ акьулди уьмуьрди гъиз вилик акъуд­завай агьвалатар веревирд ийи­дайла, ада, умундаказ ва дериндай къачуна, ихьтин цIарарни кхьена: 

Ви акунриз инсанвал хас хьанайтIа,

Нивай жедай а къаш-къамат агъузар?

Адан гьава жизви зални къванайтIа,

Худда гьатдай зи илгьамдин  кIавузар.

 

Ахпа, белки, садра вуна лугьудай:

«Инсанвилихъ авачни хупI гуьзелвал!»

И гафарин нефес зани кьатIудай

Ва ракъурдай вуч кьван багьа  гъезел вал. 

Вичиз багьа и дуьньядин рангариз лугьуз тежер кьван бул шикилар ада зерре фашалвилиз рехъ тагудай мукьуф устIардин гъиливди чIугуна, а шикилрини­ чун, кIелзавайбур, ракъинин нурдик рапрапарзавай чигедин стIал­рин гуьрчегвилелди шадарзава. Адан шиирда гьамиша даяз тушир фикир ава, а фикирни бинедай чизвай, вичин алахь тийидай ранг авай, вичин халисанвиликай лугьузвай лезги чIалан кIалубра хвенва. А фикир кьаз алакьна кIан­да, анжах гьа чIавуз эсерди ви бейнидани чка кьада, ам вахъ галаз яргъалди амукьда. Агьмедханован шиират, белки, кIелзавайдаз гьасятда ачух жедайди туш, амма адан гъавурда акьаз алакьайла, ада кIелзавайдаз анжах халисан шииратди гудай ва вич патал шиират дуьньяда авай, мад са куьнини эвез тийидай багьа гьисс гъида.

Ам чи литературадин баркаллу «60-йисарин несилдикай» тир. Дяведин ва адалай гуьгъуьнин девирдин курвилер алатайла, са гьал гуьнгуьна гьат хъувур уьмуьрда а несилдин яратмишзавай ксари чи литературадал цIийи кьилелай чан хканай, адан сергьятар гегьеншарнай, ам пешекарвилин вини дережадиз акъуднай. И несилдик кваз чи литературадиз ана гьамишалугъ яз амукьай сагъ са жерге тIварар атана, абурун арада, са акьван хкатна аквазвачиртIани, Тажидин Агьмедхановалайни ла­йих­лу, инкариз тежедай чка кьаз алакьна. Ада, хуьруьн муаллимди,­ публицистика гьатта пеше яз гъиле кьунай, поэзияда хьиз, прозадани теснифзавай. Чидач, литературадин жуьрейрикай ада гьим вич паталди сифте нубатдинди яз гьисабзавайтIа, и кар тайинариз зазни четин я, зи фикирдай, ам гьам шаир, гьамни прозаик хьиз гьа са жуьре бажарагълу тир.

Адан прозадин эсеррихъни халисан бажарагъди гудай къуват ава, абур масабурухъ галаз акада­риз тежедай вичин чIалалди кхьенва. Ада хуьруьн уьмуьрдикай кхьизвай, вичин эсерриз хуьруьн инсанрин тикрар техжер ­къи­лихарни къаматар гъизвай. Гьи­кая кхьейла, эхирдай ада эсердиз гьихьтин фикирди уьмуьр гайи­ди ятIа ачухдай. Месела, «Лаз авур муьгьуьббат» гьикаяда хьиз: «…къе зазни тавакъувиливди лугьуз кIанзава: Инсанар! Багъридаз, ха­турлу касдиз жуван вафалувал, мергьяматлувал къалурдайла, масабурун рикIерикайни хабар яхъ». Масабурун рикIерикай хабар яхъ… Писателдинни, муаллимдинни тIа­лабун, эмирдиз ух­шар. И гафар хуьруьн муаллимди вуч патал кхьизвайди тир? Гьелбетда, уьмуьр­ ва уьмуьрдихъ галаз санал инсанар чебни хъсанарун патал. Литературадин эвел метлеб гьа им тирдахъ, печатдин гафунихъ уьмуьр­ аваданлу, инсандин къилих къени ийидай къуват авайдахъ ам кIевелай агъан­ни ийизвай.

Ада гьеле къуватда амай лезги чIалал кхьизвай, мисал яз, ихьтин предложение къачун: «Са суьзуьнт, гьич регъвни элкъуьриз тежедай кьван яд дерин къаблама акъат­навай кьвалаз мукьва тир ша­къадай авахьзавай». Сада лугьун мумкин я: ма ина вуч хьана, гьинай я и гафар, абурун гъавурда гьикI акьадайди я? Инал рикIел хквезва: Россиядин кIелдайбуруз гьуьрметлу америкави Джон Апдайка, таниш тушир автордин ктаб кIелна, къерехдиз авуна, лагьаналдай: «Бегьем ктаб хьанач, эхирдал кьван кIел­­на, садрани заз словардиз вил ягъун герек атанач». Лап куьруь вахтунда, са гьихьтин ятIани са инсандин уьмуьрдин девирда чи чIал кьил авай гьар садавай кьатIуз жедайвал кесиб ва усал хьанва. Гьавиляй ингилис чIал хайиди тир писатель Апдайказ словарь садра кьванни герек татана кIелай ктаб бегьемсуз акунатIа, хайи чIала вичин уьмуьрда лазим чка кьазвай лезги, яни халисан, вичин лайих­лу­вал авай, кубут тушир лезги хайи чIалан словарь гагь-гагь ахъа­йиз вердишди хьана кIанда (гена хъсан, словарар чахъ вижевайбур авазва).

Тажидин Агьмедханов, зи кьа­тIунрай, уьмуьрда, вичин кIва­лах­­ра, гьавалат хьунра регьят ва цIал­цIам рекьер хкядайбурукай тушир. Заз ам, вичин алакьунрин къадир авай устIар, столдихъ кхьиз ацукьзавай ширин сятерин кIвалах заландиз тамамарзавайбурукай яз аквазва. Месела, ада кхьидайла:

«Кьуланферилай алатнавай. Гатфарин умун, жизви къарасу­ акьалтнавай йифен тавазивал­ давам жезвай. ТIимил йикъар кумай вацра къваларивай вичиз басрух гузвай булутрик элуьхай ­экв кутаз, генани вичихъ жумартвал авайди раиж ийизвай. Инлай-анлай кьериз-цIаруз циферик акатиз-хкатзавай гъетерни цавун бушлухра чпиз килигзавайбуруз вилерин кьуьруькар ийизвайбур хьиз аквадай. Кьуд пад секин тир. Гьатта эвел ахшамдай, гьуьжет­ра гьатна, ван ацалтдай хъиперни, хъуьтIуьн чладиз­ хъфенвайбур хьиз, вири суст хьанвай».

«ТIимил йикъар кумай варз» — чакай гзафбурувай, рикIел аламаз, къе икI гуьрчегдиз лугьуз жедани! Мадни: «элуьхай экв», «вилерин кьуьруькар», «эвел ахшам», «чладиз хъфенвайбур хьиз» ингье, чи чIалалди гьикI рахаз ва гьихьтин рангаралди кхьиз жедатIа. И кьадар, гьайиф хьи, чна ишлемиш хъийин тийизвай, михьиз рикIелай алудзавай, квахьзавай гафар бакара атун Тажидин Агьмедхановаз лап кIевелай хас я. Ихьтин тикрар техжедай гьава арадал гъизвай, и тегьерда гафар къайдадик кутуна, текст туькIуьрун патал адал кIвалахна кIанзавайди я.

Адан дуьнья къалурзавай мад са шикил гъин:

«Хциз свас гъидай юкъуз паб зав буйругъ гудай тегьерда рахаз эгечIна:

— Са машин жагъур хъия. Ирид кьванни хьана кIандачни! Ви шалвардин кикек квачир МишетIа фицакьра куьчеяр ацIурайвал акунайни!

— Авач, я бенде! Шадвилер ваз са вахъ галайди хьиз жемир. Сардарни Тимур са гьиниз ятIани акъатнава. Керема вичихъ бензин авач лугьузва…

— Вав гвайбур хвех такьадай пичIи гафар я. Мегьамедан патав фенани? — ван хкажна кайваниди.

— Гьи Мегьамедан?

— Гьи! Гьи! КьерметI Мегьамедан! Хъурдул Мегьамед помидорар гваз Урусатда авайди заз чизвачни!

— КьерметIа машин мус къачунай? — тажубвилелди акъатна зай.

— Эй-эй, гьикIда вакай! — папа вичи-вич чали хьиз юзурна. — Ахвара ама вун. Вавай аялдиз вилисебетни къачуз жезвач лугьуз, халкьар ксанвайди хьиз авани… Фад, фад, яргъияр акъвазра».

Им я Тажидин Агьмедханов — адан чIални, гзаф ишлемишуник­ди, чпикай вири хкатна, ранг кьенвай гафарал рази тежез, тазабур­ жагъурзавай, а гафар дуьзгуьн къайдадик акатунни, арадал къвез­вай жанлу рангарин шикилни­, а ши­килда къалурнавай ксарин къаматарни. Ихьтин шикилрин­ эсерар арадал гъиз анжах бинедай вичиз пай ганвай, а пай бегьерлуда­каз ишлемишзавай, пе­ше­­карвилин де­­режадиз хкаж хьан­вай писателдилай алакьда.

Гуьрчегвилел кьару рикI ганвай адахъ уьмуьр аквадай вилерин хцивални авай. Садра ада лагьана: «Гьайиф, са бязибуруз гуьзелвилин гьайбат, вилерикай куьрсарайтIани, аквадач». Вичиз адаз гуьзелвал дуьньядин гьар са зерредай аква­дай. «Ширван пепе» этюдда ам ширван пепе кIанивиливди саймишай инсан, чубан, гьалтайла, «уьмуьр­дин са йикъакай ирид югъ хьайиди хьиз шад хьана». Уьмуьрди инсандиз гудай вири хъсанвилер адаз дуьньядин и пипIяй, хайи чил тIвар алай ширин ва багьа чилин кIусунал жагъизвай. Гьа са вахтунда, адан яратмишунар анжах са мани туш, хайи чилин гуьрчегвиликай янавай, абуру а чил хуьниз эверни гузва, а чилин гуьрчегвилин къадир авачирбур негьни ийиз­ва. Адан эсерри адакай вичикайни лугьузва, хайи чил багьа, адан гуьрчегвални абадвал хуьн, артухарун патал датIана женгина хьайи. И женгина адан рикI тIарай дуьшуьшарни гзаф хьанай, а тIал эсеррай чал, кIелзавайбурални, агакьзава, а тIалдин гьиссди чавни гьар сеферда важиблу са куькай ятIани фикир ийиз тазва…

(Куьруь авуна гузва. Вири макъала «Самур» журналдин нубатдин нумрайрикай садай кIелиз жеда).

А.Омаров