Муаллимдин илгьамдин бегьер

Чаз чизвай гьуьрметлу инсанрикай сад тир Зиядхан Надирович­ Къараханов Кьурагь райондин Шимихуьре 1933-йисан 15-ян­вардиз дидедиз хьана. Тпигъа юкьван школа, Дербентдин пед­училище, ДГУ-дин филологиядин факультет акьалтIарна, ада районрин мектебра лезги чIалан муаллимвиле, хейлин йисара Шимихуьруьн юкьван­ школадин директорвиле, Махачкъалада Дагъустандин педагог­вилин кадрийрин пешекарвал хкаждай институтда мето­диствиле кIвалахна. 2001-йисалай Дербентда яшамиш жезва, шегьер­дин об­разованидин управленида дидед чIаларин рекьяй методиствиле, Дербентдин педколледжда дидед чIалан муаллимвиле кIвалахна. Ам школаяр патал хейлин ктабрин, методикадин пособийрин, «Лезги газетдиз» акъа­тай­ эдебиятдиз талукь макъалайрин автор,­ «ДАССР-дин школайрин лайихлу муаллим»­ тIварцIин, «В.И.Ленинан 100 йис», «Зегьметдин ветеран» медалрин ва хейлин грамотайрин сагьиб я.

Дербентдин образованидин управленида кIвалахдайла, З.Къа­раханова къадим шегьердин вири мектебра лезги чIалан тарсар тухун патал вири жуьрейрин шартIар тешкилиз туна. Лезги ва маса чIаларалдини эдебиятдин тарсар гузвай муаллимар методикадин литературадалди (брошюраяр, программаяр, учебникар, алава литература) таъминарун патал вичелай алакьдай вири крар авуна. Гьа са вахтунда шегьердин школайрин лезги чIалан ва литературадин тарсар гузвай муаллимрихъ галаз яратмишунин кIвалахар тухвана.

Аквазвайвал, Зиядхан Къараханова ви­чин саки вири уьмуьр неинки хайи хуьруьн, гьакI меркездин, Дербент шегьердин акьалтзавай несилриз чирвилер, тербия гуниз бахшнава­. ДатIана жемятдин, инсанрин арада аваз, ада уьмуьрдин, инсанвилин, зегьметдин, камал­лувилин еке тежриба кIватIнава. Къени ада и важиблу ва баркалла гъидай рекьяй камар къа­чузва. Идан шагьидни муаллимди яратмишнавай «Чинебан кьисас» тIвар алай повесть я.

Ана кьиле физвай вакъиаяр 1925-­1941-­йисара Кьурагь дередин хуьре­ра арадал атана. Алатай девирдин ва цIийи советрин уьмуьр яратмишзавайбурун къуватар сад-садаз акси акъвазнавай вахтун­да инсанрин къилихар, уьмуьрдив, жеми­ят­див эгечIзавай тегьерар гьикI дегиш жез­ватIа, къалурзава. Гьа са вахтунда эсердин­ игитрин къаматралди инсанвал, хъсанвал, къенивал, гьахълувал, кIанивал эбеди ерияр тирди, абур вине кьазвай инсанар са чIа­вузни инсаниятдиз, вичин къанажагъдиз, намусдиз, ватандиз акси, хаин, пис патахъ дегиш тежедайди успатзава.

Ктабдиз сифте гафуна писатель, алим, лезги писателрин Союздин председатель Сардар Абила кхьенва: «Ингье зи вилик адан «Чинебан кьисас» тIвар алай повесть ква. За ам, дикъетлудаказ, девирар, тарихар, вахтар рикIел гъиз, цIийи-цIийи сегьнейрин пердеяр ачух жез, иштиракчийрин къизгъин гьерекатар, муьгьуьббатдин гьиссер деринда гьатунин итижлувал аваз са нефесдал кIелна. Ана рикIериз таъсирдай гьерекатар пара ава. ИкI, «ЧIуру хабар» кьиле: Гитлеран кьушунри хабарсуздиз, вагьшивилелди чи ислягь Ватандал- СССР-дал гьужумнавайдакай хабар гузва. Ватан хуьз аскервилиз физвайбурун жергеда эвленмиш тахьай, муьгьуьббатдин чамар Семедни ава. Эхирдай Семедани Сейлиди чпи теснифнавай «Аскервилиз физва зун» шиир — мани лугьузва. Бес им Ватанпересвал, Ватандашвал тушни?!

Авторди эсерда лезги фольклор, эдебиятдиз хас тир жуьреяр, рангламишдай гафар, манияр, шиирар ишлемишнава. Лезги чIалан къурулуш автордиз ерилудаказ чир хьуни эсердин къурулушни хейлин девлетлу авунвайди, ам кIелайла, чир жеда.

Ягъалмиш хьана виже къведач: «Чинебан кьисасдин» юкьни-юкь, яни кьулантар муьгьуьббатдин тема я. Эсердин къени хилен са бязи векилрик — Семед, Сейли, Сефер, Зуьгьре, Девлет, Сувар, Насур, Чичих, чIуру хилекни Кавха, Бейбут, Фейруз, Шагьназ… акатзава. За умудзава хьи, чи муаллимдин эсерди кIелзавайбуруз таъсирда».

Чна къе газетдин чина З.Къараханован «Чинебан кьисас» эсердай «Арба» кьил гузва. Кьурагь райондин бязи хуьрерин агьалийри майдин вацран эхирра ва июндин сифте йикъара, сурар кIватIиз, дагъдиз финин мярекатдиз «Арба» лугьузва.

Нариман Ибрагьимов

____________________________________________________________

Зиядхан  Къараханов

Арба

Майдин варз тир, сифте кIекер рахай­ла­, мал-къара чуьлдиз акъудиз, итимар, па­­пар къарагъзавай, бязибур кимерик ацукь­ хъийиз­вай. Бирдан ибурун япарихъ са шумуд­ касди аваздалди лугьузвай манидин, гьарай-вургьайдин ванер-сесер галукьна. Кимел ацукьнавай Кавхади вичин мал-къара, мулк жемятдин хсусиятдиз хъивегьнавай, «кимин Кавха» тIвар ганвай касди хуьруьн чавушдиз эмирна:

— Эй! Чавуш! Тади ая, им вуч хабар ятIа, килиг кван!

— Башуьсте, башуьсте, Кавха — лугьуз, ча­вуш къудгъунна къарагъна, звер кваз, абурун къаншардиз гьерекатна. Инсанар лагьайтIа, винелди ким галай патахъ къвезвай. Хуьрени са шумуд ким авай: Насура ким, Агъа ким, МискIин ким, Булах ким.

Ибур акуна, кичI ягъай чавушди, мез кьуна хьиз, лагьана: — Ч-ч-чан Кав-кав-ха, ву-вун са-сагърай, абур кьисас вахчуз атанвай къанчараяр хьтинди я: вилик жергеда кьилериз чалмаяр янавай дишегьлияр, ара-арада цIун цIукIар гвай жегьилар, эхирдани кIулариз са вуч ятIани янавай къаралтуяр, балкIанар, ламар ава.

— Агьо!  АкI ятIа, тади гьалда гезмейриз-милицийриз, къуватлу жегьилриз, пагьливанриз, иллаки хуьруьн Советдиз, колхоздин председателдиз — вири яракь гвайбуруз хабарна кIанда.

— Кавха! — ван хкажна колхоздин складчи Девлета. — Абур гьи кимихъди тепилмиш жезва, я кичIе руьгь!? — гьарайна цурун спелар, кьунан чуру квай Бейбута.

— МискIиндин, — кичIез-кичIез, жавабна чавушди.

— Ягь!  Чун квай кимихъди? АкI ятIа, тади гьалда гирведаллай кимин къапуяр агалрай, фасикьар чи вилик акъваздайвал! — буй­ругъна тади кваз кимел акъатай советди.­

Вахт са акьван яргъал фенач. Кимел алайбурук къалабулух кутур къефле, манидал илигна, кимихъди атана, акъваз хьана. Ибурукай буйдиз кьакьан са жегьил итим, гаф къачуна, рахана:

— Кавха, вун сагърай! Чун куь къунши хуьряй я. Ваз зун чизвай кас я.Чун канбардин сурар, дармандин чIутран цуьквер атIуз Арбадиз физва, тIалабзава гирведин къапуяр ахъаюн.

И легьзеда, вири мягьтел яз, ажугъдивди чавушдин чиниз килигиз амукьна. Виридак хъел акатна, гуьгьуьлар ханвай арада Кавхади, кимик вил хуькуьрна, Семедаз ишара авуна:

— Ашукь Семед, и зи вилик акъвазнавай Арбадин чархачи ашукьдиз мугъаматдалди суалар це, ада жавабар гудайвал, къуй гуьгьуьлар шад хьурай виридан!

Ингье абуру куьруь бягьс башламишна:

 

Семед:  — Вуч ятIа лагь, цавук гурар

Кутаз акун — заз и ахвар?

Вуч ятIа лагь, чар булахар,

Абукевсер — хъвадай ятар?

 

Чархачи: — Ваз ахварай акур гурар

Абур рикIин хиялар я.

Абукевсер — хъвадай ятар

Абур чилин дамарар я.

 

Семед: — Вуч ятIа лагь, кьакьан дагълар,

Заз, ксайла, акур ахвар?

Вуч ятIа лагь, атIуз цуьквер?

Рагъ галукьна, катиз цифер?

 

Чархачи: — Къадакьар я кьакьан дагълар,

Чил хуьзавай залзаладкай.

АтIуз цуьквер, катиз цифер,

Бахтлу несил аялар я.

 

Семед: — Вуч ятIа лагь, гьуьл хьиз дерин,

Авай  вичихъ къуват якъин?

Вуч ятIа лагь, гунагь чилин,

Экуь югъни идай серин?

 

Чархачи: — Ам акьул я, гьуьл хьиз дерин,

Авай вичихъ къуват якъин.

Чиркинвал я гунагь чилин,

Ийидайдаз даим чиркин.

 

Семед: — Вуч ятIа лагь, чIалан куьлег,

Гьар уламда чаз тир герек?

Вуч ятIа лагь, мензил цIилин,

И кьил а кьил таквар чилин.

 

Чархачи: — ЧIалан куьлег тIвар я вичин,

Гьар гафуниз ганвай якъин.

ЦIилин мензил рехъ я чилин,

И кьил а кьил таквар вичин.

Ашукьрин акъажунар акьалтIна, жемятдин гуьгьуьлар ачух хьана, МискIин кимин къапуяр ахъайна, чархачидин арбачиярни, манидин ван ацалтна, Калухъ дагъдин уьруьш­дал, там галай патахъ рекье гьатна. И чкаяр камбар сураринни атирлу цуькверин мяденар тир. Сурар, цуьквер атIана, дагъдин къекъвей-къекъвей рекьерай агъа­далди гьерекатзавай жегьилар, вирт гваз куьнуьдиз хъфизвай чIижер хьиз, дугуниз-дуьзендиз эхвичIна. Инал абур, адет тирвал, ченги-ченгияр къугъваз башламишна: гъили-гъилер кьуна, арада са цIуд метрдин мензил туна, гадаяр, рушар кьве патал пай хьана, нубат гадайрал атана:

— Ченги-ченги, алад ченги, — эмирзава къугъунин шагьди гададиз. Ам майдандал экъечIзава.

— Вуж кIанда? — суал гана руша.

— Вун кIанда, — жаваб гана гадади.

Гадади, зарбдиз фена, вичин хур суал­ гайи руш квай гъилера эцяна, гъили — гъилер ахъайиз хьанач: гада къугъуникай ­хкатна.

Нубат рушарин жергедал атана:

— Ченги — ченги, алад ченги!

— Вуж кIанда? — хабар кьазва гадади.

— Вун кIанда! — лагьана руша, вичин хур суал гайи гада квай гъилера эцяна, гъили — гъилер ахъай хьана, гада къугъуникай хкатна.­

Гьа икI, ибур муьгьуьббатдин тав квай къугъунал мадни машгъул хъхьана, вучиз лагьайтIа, иниз МискIин кимин жегьиларни атанвай. Ахпа чархачиди хуьруьз рекье гьат хъийидай манидик ван кутуна. МискIин ким квай хуьруьз агакьзамазди, кьилерал сураринни цуькверин чалмаяр алай рушари хуш аваздалди манияр лугьуз башламишна, шадвилин сесери михьиз хуьруьк ван кутуна. Рагъдандихъ арба манидин ван алаз чпин хуьруьз агакь хъувуна. Рагьметлу бубайри лугьудайвал, къецин хабар, хуьруьн хабар, кIвалин хабар кIанзаватIа, я хьрак алад, я кимик, жагъида ваз.

Ченги-ченгияр къугъвана, дугунай хтай гадаяр МискIин кимик ацукьнава, рушарикай, гадайрикай, муьгьуьббатдикай ихтилатар ийиз:

— Яда, аку садра, а гуьзел лацу лиф хьтин, экуь гъед хьтин Сейлидиз кIанзавай гада гьиниз фенватIа?

— Дугуниз ченги-ченги къугъваз, чара хуьруьн рушарин хурара  хурар эцягъиз,- лагьана Бейбута, кьуьнт галукьарна хьиз, Кавхадиз ишара авуна. Бейбут лагьайтIа,  са патахъай, Кавхадин гъилибан тир, муькуь патахъай, Бейбутаз, Кавхадиз Сейлидик лишан кутаз кIанзавайди чизвай, гьавиляй ада сад-садаз кIанзавай Сейлидинни жегьил ашукь Семедан араяр къурзавай, фитне хразвай. Бейбутан гафари кимел алай жегьилрик юзун кутуна…

— Эй, Бейбут, ахьтин фитнеяр ийиз, кимел лагълагъар ямира! Семед  михьи рикI авай, Бакуда хуьруьн майишатдин техникум куьтягьна, хуьруьз хтанвай пешекар, вичин буба, Бакудин нафтIадин буругъчи, большевик Сефера дуьз тербия ганвай намуслу жегьил я, — лагьана Насура.

— АкI хьанач хьи, Бейбут, вуна лап векъидаказ тапарарзава. Семед ченги-ченги ерли къугъвайди туш. Вири къугъвадайла, ада гьар жуьре цуьквер атIузвай, — туьгьметна Чичиха фитнекардиз.

— Я гадаяр, са гаф талгьана завайни ­акъвазиз жезвач. Семедакай чIурукIа рахадалди, Бейбутани адан башчийри, туму­хъан­ри чпин тIагьарат — гъилер чуьхуьнар къачурай, ахпа дуьз рахурай, — туьнт хьана правленидин  член, жергедин лежбер Саид.

— Семед чуьлдин, тIебиатдин, магьсулрин бригадир хьана лугьуз, колхоздикай баш­танзавайбурувай эхиз жезвач, адал буьгь­тенар вегьез алахъзава. Ам халис чуьл­дин майишатдин пешекар, зегьметдин­ йикъан гьакъи квадар тийидай намуслу къуллугъчи я, — лагьана зегьметдин зарбачи Аслана.

И къванер-туьгьметар вичел гьалчзавайди чир хьайи Кавха, звал алай къажгъан хьиз, кьилелай бугъ алахьиз, садлагьана кIва­чел къарагъна, ажугъ кваз рахана: — Зун инал кисна ацукьайла, зак, тумухъанар я лугьузвай­бу­рук, инал ацукьнавай, масадан тегьне эх тийи­дай Бейбутак тахсир ква лугьузвани? Куьне, зи тулкIунин мал-девлетдал уьзягъ хьанвай кесибри, гъарибри? Ван хьанани квез?

Кавхадин чиргъ алай ванцел инал колхоздин председатель, хуьруьн советдин председатель, правленидин членар атана акъатна. Абуру кикIиз башламишнавай кьве терефни секинариз алахъзавай арада Бейбута кIвализ чукур хъувуна. Бирдан айвандикай са дишегьлиди лап къати ванцелди гьарайна:

— Фад! Фад! Язава! Язава!

КилигайтIа, Бейбута Насур тфенгдин лишандик кутунвай.

— Акъваз! Акъваз, Бейбут! — гьарайиз, тфенгдин луьледин вилик Бейбутан халу­ Къафлан акъвазна, ада Насур далдаламишна. ЯтIани Бейбута, тфенгдин луьле­ инихъ–анихъ вегьез, Насур ягъиз кIанз, алахъунар ийизвай. И декьикьайра Девлета, шутхунна, адан гъилевай тфенг акъудна, ана авай гуьлле алай патрум вичив туна, ахпа, лап хъел кваз, лагьана:

— Ма ваз тфенг!  Ахмакь, сабурсуз, бахтсуз, — лугьуз-лугьуз, луьле галай пад, кьве гъиливни кьуна, чилел гьалчна, тфенгдикай цам хьтинди авуна, гадарна.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 11-нумрадай.