Шагь-Эмир Мурадован — 110 йис

ХХ асир гьам дуьньядин, гьамни лезги халкьдин тарихда чІехи бахтсузвилерин девир хьиз лишанлу я. И девирда вири дуьнья къарсурай кьве дяве, гьакІни жуьреба-жуьре инкъилабар, гьукуматрин къурулушра дегишвилер (переворотар) кьиле фини, жуьреба-жуьре сиясатдин режимар арадал атуни миллионралди инсанриз дердер, гъамар, хажалатар, мусибатар гъана.

И асир дуьньядин тарихда гзаф ивияр авахьайди хьиз малум ятIани, ам чи меденият паталди кьетIенди хьана. И девирда лезги чIалал газетар, журналар, ктабар акъатиз, мектебра дидед чIалал тарсар гуз гатIунна, чи милли театр арадал атана. ХХ асирдин сад лагьай паюна СтIал Сулейман, Алибег Фатагьов, Хуьруьг ТIагьир, Къияс Межидов, Зияудин Эфендиев, Нуреддин Шерифов хьтин, кьвед лагьай паюнани Агьед Агъаев, Искендер Къазиев, Абдуллагь Искендеров, Алирза Саидов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Забит Ризванов, Лезги Нямет хьтин устад шаирар ва гьикаятчияр майдандиз акъатна.

Уьмуьр ва яратмишунар ХХ асирдихъ галаз алакъалу тир чи зурба къелемэгьлийрикай сад Къурушрин хуьряй тир Дагъус­тандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов  я. Чи милли эдебият ва чIал вилик финин карда адан зегьметар гзаф хьана. Шаирди вичин саки вири уьмуьр хайи халкьдин медениятдиз бахшна. Устаддин яратмишунар гзаф хилерикай ибарат я. Ам чи литературадин тарихда хъсан шаир, драматург ва таржумачи хьиз гьатнава. И хилерикай гьар сада ада вич магьир сеняткар тирди субутнава.

Уьмуьрдин рехъ

Къурушрин хуьр Европада виридалайни кьакьанда авайдакай ва анин гуьзелвиликай виридаз малум я. И хуьряй цIудралди баркаллу­ рухваяр акъатнава: Дагъустан республика­ хьиз арадал гъайи Нажмуддин Самурский,­  Социализмдин Зегьметдин игитар Агъабег­   Уружевни   Сейфедин Къулиев,   Калмыкия­дин сад лагьай Игит хьайи Ханбаба Мирземетов хьтин кьегьал рухваяр, Лезги Агьмед,  Мегьамед Къуруш, Кьасум Фаталиев, Межид Гьажиев хьтин шаирар ва гьикаятчияр.

Шагь-Эмир Мурадов 1913-йисан 5-майдиз Самур округдин Къурушрин хуьре лежбер Билалан хизанда дидедиз хьана. Хуьре­ а вахтунда яшайиш гзаф четин тир. Шаирди­ вичин рикIел хкунра къейдзава: «ЦIун кIва­ле, тIанурдин патав, куьгьне рухварик­, ли­те­­рик кIвачер кутуна ацукьнавай чIехи хизандик кьуд стха (кьуд ими), кьуд свас (имид сусар), аялар, вахар, рушар квай. А вахтарин юхсулвилер, кесибвилер рикIел хтайла­, гилан дарвилер са затIни хьиз туш. Кьуд стхади, кьуд патаз физ, фу къа­зан­миш­завайтIани, хизан хуьн четин тир…

Эхир буба а чIавуз эцигиз башламишай «Шоллар-Баку»  къаналдал фена, ана фан кьас къазанмишдай рехъ жагъуриз алахъна. Инкъилаб гъалиб хьана, кесибрин гьаларик юзун акатна».

Дагъустанда Советрин гьукумат арадал атайдалай кьулухъ адаз мектебдиз фидай, кIелиз-кхьиз чирдай ва гуьгъуьнай институтда­ чирвилер къачун давамардай мумкинвал хьа­на. Къурушрин хуьре а чIавуз мектеб авачир, гьавиляй бубади ам Ахцегьрин юкьван мектебдиз ракъурна. Хъсандиз кIелна, анаг акьал­тIарайдалай кьулухъ, 1933-йисуз­ ам СтIал Сулейманан тIварцIихъ галай Дагъус­тандин педагогикадин институтдин физикадинни математикадин факультетдиз кьабулнай.

Жегьил гададин рикIе гьеле мектебда кIелзамаз  эдебиятдиз гьевес авай. Махачкъалада институтда кIелдай береда и ашкъи мадни гужлу жезва, ада шииратдин рекьяй сифтегьан тежриба къачузва. Гъиле диплом гьатайдалай гуьгъуьниз ада цIуд йисуз Ахцегь ва Докъузпара районра муаллимвиле, завучвиле ва директорвиле кIва­лахна, гьа са вахтунда яратмишунарни давамарна.

1933-йисуз Ахцегьа акъатзавай «ЦIийи дуьнья» газетда Ш.-Э.Мурадован сифтегьан шиир чапна.

1936-йисуз ам СтIал Сулейманахъ галаз­ таниш жезва. Сулейман а чIавуз Моск­вадай орден къачуна хтанвай. Ам тебрикиз, республикадин Верховный Советдин залда еке межлис кьиле фенай. Гьа чIавуз Ш.-Э.Мурадов пединститутдин 5-курсуна авай.

Институтда  кIелдай йисара Ш.-Э.Мурадоваз Алибег Фатагьовахъ галазни таниш жедай, вичин шиирар адаз кIелдай ва адавай меслятар къачудай мумкинвал хьана.

Дяведилай гуьгъуьниз шаир Махачкъаладиз куьч жезва ва 1945-йисалай 1952-йисалди ада республикадин лезги чIалал акъат­завай «Социализмдин пайдах» (гилан «Лезги газет») газетда кIвалахзава.

1949-йисуз Ш.-Э. Мурадован  «Хушбахт Дагъустан» тIвар алай сад лагьай ктаб чапдай акъатзава. Гьа йисуз ам СССР-дин писателрин Союздин членвиле кьабулнай.

1952-йисалай «Дуствал» альманах низамлу къайдада акъатиз гатIунайла, Ш.-Э. Му­радов адан сад лагьай редакторвиле тайинарнай. И къуллугъдал ада 1958-йисалди кIвалахна. А девир чи эдебият патал гзаф менфятлуди хьанай. А вахтуни­кай профессор Гьажи Гашарова вичин «Лезги­ эдебиятдин тарих» ктабда икI кхьизва:  «Ш.-Э.Мурадова 50-йисара чи эдебият­диз­ атай жегьилриз — Алирза Саидоваз, Байрам Салимоваз, Касбуба Азизхановаз, Якьуб Яралиеваз, Межид Гьажиеваз, Жамидин Гьажимурадоваз ва масабуруз къиметлу меслят­ралди вичелай алакьдай куьмекар гана. Жегьил литераторрин чапдиз акъатай сифте эсерар Ш.-Э.Мурадован берекатлу гъилелай  фенай».

Ирид йисуз кьван «Дуствал» альманахдин редакторвиле кIвалахайдалай кьулухъ ада цIуд йисалай виниз Дагъустандин­ Ра­­дио­комитетда лезги передачайриз редакторвал авуна. Гуьгъуьнлай шаирди пенсиядиз экъечIдалди республикадин «Коммунист» га­зетда (гилан «Лезги газет») кIвалахнай.

1973-йисуз Шагь-Эмир Мурадов  пенсиядиз экъечIна. Адалай гуьгъуьниз  уьмуьрдин эхирдалди вичин хсуси яратмишунрал машгъул хьана. Ам Дагъустандин халкьдин шаир лагьай гьуьрметдин тIварцIиз, литературадин рекьяй гьукуматдин премиядиз, «Гьуьр­метдин лишан» ордендиз (1983) ва маса жуьреба-жуьре шабагьриз лайихлу хьана.

Шаир 1996-йисан 10-январдиз рагьметдиз­ фена. Ам Махачкъалада кучукнава. 2000-йисуз адаз хайи хуьре скульптор Гьайбат Гьайбатова арадал гъайи гуьмбет эцигна­.

Эдебиятдин ирс

Гьар са къелемэгьлидин яратмишунриз­ адан кьисметдин сергьятра, ада уьмуьр кьиле тухвай девирдин, тарихдин гьалар фикирда кьуна къимет гуз жеда. Маса жуьре къимет гуни шаклу фикирар арадал гъида­ ва хкуддай нетижаярни дуьзбур жедач. Шагь-Эмир Мурадован эсерризни и тереф фикирда кьуна къимет гун лазим я. Ада вичин эсерар арадал гъиз гатIунай вахт Советрин девир тир. Советрин Союз вичин сиясатдин бинеда тоталитаризм авай уьлкве тир. Ина инсанар гзаф вахтара чпин фикирар чуьнуьхариз, гьукуматдиз кIандай жуьреда гьерекатуниз мажбур жезвай. Арифдарриз, камалэгьлийриз чпин фикирар ачух­­­диз лугьудай, халкьдив агакьардай мум­­­кинвал авачир. Ахьтин девирра, урусрин чІехи писатель ва философ Александр Герцена (1812-1870) лагьайвал, халкьдиз вичин рикIин гьарайдин ван агакьардай тек са трибуна амукьда, гьамни литература я. Гьавиляй чи гзаф шаирри ва гьикаятчийри­ гьа трибунадикай хийир къачунай. Абур эдебиятдин куьмекдалди хайи чIал ва меденият хуьз, чи тарихдин, фольклордин, этнографиядин гьакъиндай таб­лигъат тухуз алахънай. Гьабурукай садни чи литературадин тарихда хъсан шаир, таржумачи ва драматург хьиз гьатнавай Шагь-Эмир Мурадов тир.

Гьар са шаирди, лугьудайвал, яд хъванвай булахар авайди я. Шагь-Эмир Мурадовани, шаирди хьиз, гьахьтин булахрай яд хъванай. Ада яд хъвайи  кьве чешме чаз малум я: лезги фольклор ва чи эдебиятдин классикрин эсерар. Хайи хуьре аял чIавалай ван хьайи халкьдин манийри, махари, кьисайри, хкетри ва гьакIни лезги чIалан зурба устадар тир Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан, СтIал Сулейманан эсерри  адан яратмишунриз зурба таъсирнай. Шаирдин чIалан цIалцIамвал, къешенгвал, гуьрчегвал гьа чешмейрай къвезва.

1930-йисар

Винидихъ къейд авурвал, Ш.-Э.Мура­­­­­дов шиирар кхьиз 1930-йисарилай эге­чIайди я. Гьар са шаир яратмишунрин сифтегьан девирда къекъуьнрал, жагъурунрал машгъул хьун, вичиз хас тир кхьинрин жуьре, хатI, стиль арадал гъиз алахъун тIебии кар я. А кар Шагь-Эмир Мурадовазни хас тир. Амни вичин яратмишунрин сад лагьай девирда гзаф рекьер-хуьлер жагъуриз алахъай­ авторрикай сад я. Адан яратмишунрин­ сифтегьан девирдикай кхьидайла, Гь.Гашарова къейдзава:  «Ш.-Э.Мурадован басма авур сифте эсер Ахцегь райондин «ЦIийи дуьнья» (1935-йис) газетдиз акъатай «ГапIалар» шиир я. Шаирди чи чилел гапIалаp тешкилун тебрикзава:

«Самурский», «Къизил чубан» – гапIалар,

Акъвазнава гуьзетиз куьн, кьегьалар.

Сифтегьан эсердин гуьгъуьналлаз шаирдин са жерге чIалар мадни чапдиз акъат­зава. Инал «Са рушан мецелай», «Чи дагълар» ва масабур къалуриз жеда. Ш.-Э.Мурадова дагъви дишегьлидин кьадар-кьисметдикай, дагъларин тIебиатдин гуь­зелвиликай еке гьевесдалди кхьизва».

Гьар са девирдихъ вичин конъюнк­тура же­да­­­ ва гзаф шаирривай гьа конъюн­ктурадин­ сергьятрай, кIалубрай экъечIиз жедач. А вах­­та­­рин лезги эдебиятда  риторикади, ди­дакти­­кади, декларативвили, лозунгри гзаф чка кьазвай. ГьакIни къелем­эгьлийриз коммунист­рин партиядиз, Лениназ, социализмдиз, инкъилабчийриз эсерар бахш авун адет хьанвай.

Вичин яратмишунрин сад лагьай девир­да­ Ш.-Э.Мурадовни гьа конъюнктурадин сер­­гьятра авай. И кар адан гьа девирдин шииррай ачухдиз аквазва. Абурун темаяр куьгьне адетрихъ, мавгьуматдихъ галаз женг чIу­гуниз, цIийи къурулушдин тариф авуниз, дишегьлияр азад хьунин месэлайриз ва маса крариз талукь тир. Ахьтин шииррикай сада – «Уьмуьрдин ктабда» – шаирди къейдзава:

Чи уьлкведин гьар са йис

Са ктаб я уьмуьрдин,

А ктабдин гьар са чин

Вилик фин я девирдин.

 

Адан чинрай аквазва

ЦIийи гъалибвилер чаз,

Абад жезвай мад гзаф

 Шегьерарни хуьрер чаз.

Гьа девирда кхьей «Дагъви вахаз» шиирда жегьил авторди къейдзава:

РикI агажна, нагъв кьурурна вилерал,

Дерин дердер чIугур вахтар алатна,

КIвалахдай кьван къабар хьана гъилерал,

Гьич регьятвал такур вахтар алатна.

 

Адетрин дагъ кIулаз адан пар хьана,

Ярдин дидар такваз, дуьнья дар хьана,

Гужуналди такIандакай «яр» хьана,

Уьмуьр чIулав авур вахтар алатна.

Винидихъ мисал гъанвай шииррай акваз­вайвал, шаир вичин девирда кьиле физвай ва­къиайрин таъсирдик квай, ада цIийи гьукумат ва цIийи гьукуматди арадал гъанвай къайда-къанунрин тарифзавай. Са карни къейд авун чарасуз я: Ш.-Э.Мурадован гьар са гаф рикIин къеняй къвезвай, ам къалп гафаралди вичин фу хъуьтуьлриз алахъзавачир.

Дяведин девирдин поэзия

1941-йисуз фашистрин Германияди хаинвилелди чи уьлкведал – виликан СССР-дал гьужумна. Дяведин вахтунда лезги эдебиятдин ва медениятдин векилрини ягъи душмандиз акси женгера активдаказ иштиракна. Абуру гьам чпин яратмишунралди, гьамни гъиле яракь аваз, Ватан хуьн патал женг чІугуна.  «Вири фронт патал, вири гъалибвал патал» лозунг а девирда кьилиндаз элкъвенай. Чи искусстводин векилри, лезги шаиррри, прозаикри ва драматургри гьа девирда чпин вири къуват Ватан хуьниз, душман терг авуниз эвер гузвай эсерар арадал гъуниз серфнай.

Дяведин йисара Ш-.Э.Мурадовани ви­чин­ эсерар жидайриз элкъуьрна. Эгер 30­-­йисара адан яратмишунрин кьилин тема ислягь уьмуьр­дикай, цIийи гьукуматди кьиле тухуз­вай дегишвилерикай, цIийи багълар кутуни­кай, заводар ва фабрикаяр эцигуникай, йи­къалай-къуз инсанрин яшайиш хъсан хьуни­кай тир­тIа, 1941-йисалай шаирдин ярат­ми­шунра­ кьилинди дяведин тема хьана. И темади адан эсеррин асул мана-метлеб тайинарна.

Ш-.Э.Мурадова дяведин вахтунда кхьен­вай эсеррикай, месела, «Яру Аскердиз салам», «Партизандин паб», «Красноармеецдин гаф», «Дурнайриз тапшуругъ», «Сталинград», «Пака дяведиз», «Векь язавайбур» ва масабур къалуриз жеда. Абуру гьар садаз душмандихъ галаз мадни кьетIидаказ женг чIугуниз эвер гузвай.

1942-йисуз кхьей «Партизандин паб»  шиирда шаирди чи итимрихъ галаз сад хьиз дишегьлийрини чIугур женг къалурзава. Немсерин офицерди советрин партизандин папаз зулумар ийизва, адавай партизанар авай чка хабар кьазва. Дишегьлидай гаф акъат тийиз акурла, немсери адан бицIи аялни яна рекьизва. ЯтIани, дишегьлиди абуруз сир ачухзавач. Душманри ам, пака куьрсарда лагьана, подвалда дустагъзава. И ван хьайи дишегьлидин гъуьл ва адахъ галаз партизанар куьмекдиз агакьзава, абуру ам ягъийрин къармахрай ахкъудзава.

Дяведин тема шаирдин яратмишунра гуьгъуьнин йисарани давам жезва.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 27-нумрадай

Азиз  Мирзабегов, филологиядин илимрин кандидат