Кьведра бахтлу кас (II пай)

МАЙРУДИН БАБАХАНОВАН — 60 ЙИС

(Эвел — 28-нумрада). Сайтдай и макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда.

“Гъетери табдач”

Майруддин Бабаханован кьвед лагьай ктаб — “Гъетери табдач” — цIуд йисалай (1999-йисуз) акъатнай. Ам акьван геж акъатунин се­беб шаирди вичин шииррин винел гзаф кIвала­хун ва поэзиядин сенятдив гзаф жавабдарвилелди эгечIун тир. Эдебиятдин тарихда чIехи сеняткарар чпин эсеррив мукьуфдивди эге­чIун садазни сир туш. Л.Н.Толстоя вичин машгьур “Дяве ва ислягьвал” эпопея 8 сеферда цIийи кьилелай гъилелди кхьин хъувунай ва гьар сефердани ам цIийи келимайралди, образралди, тешпигьралди девлетлу авунай. Америкадин машгьур кхьираг Э.Хемингуэяни вичин “Сагърай, яракь!” роман эхиримжи вариантдал къведалди 39 сеферда кхьин хъувунай. Ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда.

“Гъетери табдач”  ктабдани шаирди эдеби­ятдин алемда вичи сифтедилай хкянавай  рехъ — гафуниз вафалувилин рехъ — давамар­най. Адан эхирда М.Бабаханован яратмишунрикай публицист ва гьикаятчи Нариман Ибрагьимован веревирдерни чап хьанва. Ада къейд­зава: “Ктабдин кьилин тема вуч я лагьай­тIа, лап куьрелди жаваб гуз жеда: кIа­ни­вал. Хайи макандиз, диде-бубадиз, халкьдин­ хъсан адетриз, дишегьлидиз, инсанвилиз… И кIани­вални гьар са шиирдай, цIарцIяй аквазва”.

Н.Ибрагьимова дуьз кьатIанва. Амма кIа­нивал шаирдин тек са винидихъ тIвар кьур ктабдин ваъ, вири яратмишунрин лейтмотив я. И кар адан гуьгъуьнай акъатай ктабра гьатай эсеррини субутзава.

“Гъетери табдач” ктабдин тематика ге­гьенш­  я: ватандашвилин, пейзаждин, фило­со­­­фиядин, муьгьуьббатдин лирикадин шиирар, гьикаяяр ва масабур. Шаирди ктаб “Зи тIал­дални “лезги” лагьай тIвар ала”, “Ракъинин сухта”, “Аман, афгъан”, “Ви вили вилер”, “Ла­цу­ ши­ирар”, “Терезар”, “Алпандин цIай”, “Кьведар”, “Жанавурар” (ирид гьикая) разделриз пайнава.

Чувудрин кхьираг Макс Нордауди вичин Эмиль Золядикай кхьенвай са эсерда къейдзава: “Халисан шаир гьамиша гьакъикъатдин патав жеда, шаирвал имитациия ийизвай бажарагъсуз буьндуьгуьрар гьакъикъатдивай яргъал акъвазда”.

Майрудин Бабахановни гьахьтин, яни гьамиша гьакъикъатдин патав гвай шаиррикай сад я. Адан гзаф шиирар уьмуьрда вичел дуьшуьш хьайи, вичиз вилералди акур ва я ван хьайи вакъиайриз бахшнавайбур я. Абурукай садни “Сулейманан чуьнгуьр” шиир я. Лакрин машгьур шаир, СтIал Сулейманан куьмекчи ва биограф хьайи Эффенди Капиеван уьмуьрдин юлдаш Наталья Капиевади вичин гъуьлуьз СтIал Сулеймана пешкешнавай чуьнгуьр (вахтуналди хуьн паталди) Расул Гьамзатовав вуганай. Яргъал вахтунда а чуьнгуьр Р. Гьамзатовав гумукьнай. Майрудина а вакъиадиз шиир бахшнай:

Расул Гьамзат, чуьнгуьр вахце

Зав Сулейман бубадин:

Чи дерейра мад гьатнава

Ван халкьарин сузадин.

 

Алаш-булаш девир хьанва,

Гьахъни-дуван авачир.

Вегьез кьазва, кицI хьиз, ава,

КIуфал уьнуьг алачир.

 

Дерт къалуриз кIанзава заз

Куьрединни Къубадин,

Расул Гьамзат, чуьнгуьр вахце

Зав Сулейман бубадин.

 

Ам хурудал хкажда за,

Женгчи макьам къугъвада.

Адаз яб гуз, белки, халкьдин

Дерт са тIимил хъукьвада.

 

Адав сир гва гьар лезгидин

ТIалдиз дарман-давадин.

Расул Гьамзат, чуьнгуьр вахце

Зав Сулейман бубадин.

И шиир газетдиз акъатайдалай кьулухъ адакай ярар-дустари Расул Гьамзатоваз хабар ганай ва ада чуьнгуьр СтIал Сулейманан музейдиз вахканай. Ихьтин мисалар мад гъиз жеда.

М.Бабаханован яратмишунра ватанпересвилин мотиврини гзаф чка кьазва. Ватан гьам дуьньядин ва гьакIни лезги поэзиядин эбеди темайрикай сад я. Ватандикай шиирар кхьин тавунвай шаирар саки авач. И темадай Майрудина кхьенвай шиирра са кIусни къалпвал, тIебии туширвал аквазвач.

Майрудин Бабаханов лирик я. Адан яратмишунра саки лирикадин вири жанряр гьатнава. Майрудинан пейзаждин лирикадиз талукь шииррай чаз ам тIебиатдин гуьзелвилерин гъавурда авай ва тIебиатдал ашукь инсан тирди аквазва. Ада тIебиатдин мензерайри инсандин гьиссериз ийизвай таъсирдикай кхьизва. Шаирдин эсеррай чаз тек са инсан ва адан гьиссер, руьгьдин алем, жемият, жемиятдин месэлаяр ваъ, гьакIни объ­ективный алем, алван рангарин тIебиат­дин ши­киларни аквазва. Шаирди, художникди хьиз, гафаралди а гуьрчег мензерайрин шикилар чIугвазва.

Майрудин Бабаханован яратмишунра муьгьуьббатдин лирикадини гзаф чка кьазва. Шаирдин сад лагьай ктабдин тIварни ­“Муьгьуьббатдин куьче” хьун дуьшуьшдин кар туш. И темадин шиирар шаирдин гуьгъуь­най акъатай вири ктабра гьатнава. А шиирра михьи муьгьуьббатдин, пак ашкъидин чими гьиссери чка кьунва.

Муьгьуьббатдикай гьикьван кхьенватIа­ни, амма халисан шаирриз гьамиша и темадай кхьидай цIийи гафар жагъида. Майрудинан муьгьуьббатдин шиирарни икьван гагьди и темадай кхьенвай шииррилай тафаватлубур, анжах вичиз хасбур я.

Майрудин новатор шаир я. Ада чи поэзия­диз гзаф цIийивилер гъанва. Шаирдин нова­торвал иллаки адан лацу шииррай аквазва. Адет яз, чпин философиядин фикирар рифмайра тваз четин жедайла, шаирри лацу ши­иррикай хийир къачуда. Яни абуру дикъет сиф­тени-сифте фикирдиз, идеядиз гуда. Аргентинадин машгьур шаир Луис Борхеса лацу шиирар арадал гъун гзаф четин яратмишунрин процесс тирди къейднай: “КIелзавайди лацу шиирра къалабулух жагъуриз алахъза­ва, ада абуру вичик лувар, гьиссерик юзун ку­тун гуьзлемишзава… Лацу шииррихъ кIел­дай­буруз таъсирдай са вуч ятIани ава. Япариз­ хуш татайтIани (адет яз къвезвач), ихьтин ши­­ирар кIелдайла, кIелзавайдаз шаирдиз ви­чик гьихьтин руьгь кутаз кIанзаватIа чир жезва”.

Майрудинани вичин лацу шииррал гзаф зегьмет чIугвазва. Чавай лугьуз жеда хьи, чи­ поэзияда лацу шииррин виридалайни хъсан чешнеяр яратмишнавай авторрикай сад М.Бабаханов я.

Майрудина вичин лацу шиирарни, муькуь шиирар хьиз, жавабдарвилелди ва чIехи зегьметдалди арадал гъизва. И шиирра ада ди­къет ритмдиз, рифмайриз ваъ, фикиррин, идеяйрин деринвилиз гузва. Шаирдин шииррин маналувилин сир адан кьатIунрин образлувилихъ ва фикиррин философиядихъ галаз алакъалу я. Абурун кьетIенвал тек са ге­къи­гун­ралди, тешпигьралди, метафорайрин жуьреба-жуьревилелди акьалтIзавач. Ада гьакIни гьар са келимадалди, дурумлу ибарадалди, фразеологизмдалди кIелчидин дикъет желбзава.

Гьар са шаирдихъ анжах вичиз хас тир шиирдин лексика, гафарган жеда. М.Бабахановахъни вичин поэтический лексика, гафарин багаж ава. И кар адан “Гъетери табдач” ктабдини ачухдиз къалурзава.

Майрудин Бабаханов, шаирвилелай гъейри, хъсан гьикаятчини я. “Гъетери табдач” ктабда адан ирид гьикаяни гьатнава. Гьа гьикаяйрикай журналист Н.Ибрагьимова икI кхьизва: “Жанавурар” кьил гана, санал кIватI­навай ирид гьикаяда авторди Цаванда (хуьр) вилериз аквазвай вакъиайрин, инсанрин шикилар чIугвазва, абурун рафтарвилер ачухарзава. Расим Гьажиди Катрамакан арадал гъанатIа, датIана адакай мани лагьанатIа, Майрудин Ба­баханова Цавандикай вичин ма­ни теснифзава. Гьикаяяр кIелайла, садбуруз “ахвайш!” лу­гьудай кьван кеф гузватIа, ма­сад­буруз чпин тIаз­вай хирерал кьел кIва­хайди хьизни жезва”­.

Гьикая жанр шиирдив гекъигдайла, ам чи эдебиятда геж арадал атанвай жанр я.  Лезги­ чIалал сад лагьай гьикая чи машгьур шаир Алибег Фатахова (1910-1935) кхьена. Адан кьуд гьикая и жанрда арадал атанвай сифтегьан чешнеяр я.

Майрудинан гьикаяйрин чIал образлу ва скьал (лаконичный) чIал я. Автордин шиирра­ хьиз, абурани чал са артухан гаф, ибара, келима гьалтзавач. Абурни гьевесдалди ва са нефесдалди кIелиз жедайбур я. И рекьяй гьи­каятчидиз Расим Гьажидин прозади таъсир авунвайди ва ада и чIехи сеняткардин хъсан адетар давамарзавайди ачухдиз аквазва.

“Гъетери табдач” ктабдиз рецензия кхьей филологиядин илимрин кандидат Гьахъверди Рамалданова къейднава: “Чна кIелай “Гъетери табдач” ктабди шагьидвал ийизва: Май­ру­дин, инсанриз ви ван хьанва, вун Поэзиядин дакIардихъ галамач, ваз адан гьяркьуь варар ахъа я, вун анай Шарвилидин камаралди виликни физва. Идан гьакъиндай ви вири шиирри лугьузва. Шиирри табдач, Ша­ир!”­.

“Гъетери табдач” ктабдин агалкьунри, ам кIелзавайбуру хъсандиз къаршиламишуни руьгь кутур шаирди гуьгъуьнин йисара сад-садалай хъсан эсерар арадал гъана.

“Ракъинин сухта”

2010-йисуз Майрудинан пуд лагьай ктаб —  “Ракъинин сухта”  —  акъатна. Ам “Илгьамдин геле”, “Вири вун я, кIаниди”, “ГъвечIи шиирар”, “Хъверни шел какахьна”, “Балладаяр, поэма”, “Сир це, дуьнья” паярикай ибарат я.

Шаирдин саки вири шиирар объемдиз скьалбур, куьруьбур ятIани, манадиз деринбур я. Адаз яргъи риторический декларацийрикай хуш къвезвач. И кар чаз агъадихъ мисал яз гъизвай шиирдайни аквада:

Гатфар къведа,

Кьуд пата пеш ахъайда,

Кьуд пата цуьк ийида,

Амма тек са вун чуплах яз амукьда,

Зи бубадин сурун къван,

Зи бубадин сурун къван…

Саки японрин хоккуйрин хьиз, куьруь ва серес цIарар я. И ругуд цIарцIе са поэмада кьван дерин мана, еке мусибат ава.

Майрудина гьи темадай кхьейтIани,  ада гьамиша цIийи затIарикай кхьизва, чи поэзиядиз икьван гагьди авачир образар гъизва ва гьавиляйни адан шиирри кIелдайбурун рикIера чка кьазва.

Эдебиятдин харусенятдин эбеди темайрикай сад муьгьуьббатдин тема я. И темадани саки вири шаирри, алимри, философри, суьретчийри чпин гьунарар къалурнава. Чна винидихъ къейд авурвал, Майрудинани вахт-вахтунда и темадайни кхьенва. Адан гьа темадай кхьенвай шиирра муьгьуьббатдин атир, суьгьуьр, цIай-ялав, винизвал, паквал гьатнава. Шаирдин “Ракъинин сухта” ктабдани муьгьуьббатдиз талукь шиирар гьатнава.

М.Бабаханован поэзия уьмуьрдай атанвай поэзия я. Адан гьар са шиир уьмуьрдин са легьзедихъ ва я  са гьихьтин ятІани вакъи­а­дихъ галаз алакъалу я ва гьавиляй абур гьа­кьван тІебии ва маналу яз акъатнава. Адан яратмишунра кьилдин дуьшуьш умуми ва поэтический са вакъиадиз элкъвезва.

“Ракъинин сухта”  ктабда гьатнавай шииррикай садни шаирди машгьур духтур, медицинадин илимрин кандидат, Дагъустандин лайихлу духтур Нариман Салманович Рама­зановаз пешкеш яз гузвай ктабдиз автограф кхьидайла, арадал атанай:

Гьар сеферда, фикирайла кьисметдикай ватандин,

Физ кIан жезва заз Дербентдиз, патав са дуст инсандин.

Ам духтур я, вичин яшда уькIуь-цуру акунва­,

Лап агъа кIан виш лезгидиз операци авунва.

 

КIан жезва заз, вахт жагъурна, эвер гана са къвалахъ,

Суал гана, чириз жуваз шаклу хьанвай са кIвалах:

—  Нариман даш, чир тавуртIа, секин жедач сурани,

Дуьз жаваб це, чи, лезгийрин, хуруда рикI авани?..  

 

Са маса шиирда шаирди къейдзава:

Вун, балкIандин гардандилай фири хьиз,

Рагарилай авахьзава агъадал.

Вири рекье на, хаиндин гъили хьиз,

Зи хайи чил пайзава кьве чкадал.

 

Эвел дили, эхирни ви аста я.

Ви ченедик Каспидин кур кутунва.

Зи чил гьакIни картадал са нукьтIа я,

Вун адалай, чIурдай цIар хьиз, чIугунва.

 

Дагълара вун кьалу церай ацIанва,

Гьуьлел къвезва, са чар хьана, шуьше хьиз.

Чан аламаз вун вирида чухванва,

Тарихдавай куьревийрин жуьже хьиз.

 

Сагъ хъжезвач на хуруда авур кьацI,

Вунни шад туш — югъди-йифди йикьева.

ГьакI ятIани, ятIани вун Самур вацI,

Гапур вацI яз гьар са лезги рикIева.

Самур вацIуз талукьарнавай и шиирда авторди вири лезги халкьдин рикIин тIал — кьве патал пай хьунин дерт къалурнава. Шиирди шаирдин ватандашвилин позиция къалурзава. Ихьтин мисалар мадни гзаф гъиз жеда.

Советрин гьукумат чкIайдалай кьулухъ физикар, математикар, химикар, журналистар ва маса пешейрин сагьибар, чеб тарихчияр я лугьуз, майдандиз экъечIнава ва абур чаз гьа­къикъатдивай гзаф яргъал тир къалп тарихар арадал гъиз алахънава. Халисан тарихчи тир, профессор Амри Рзаевич Шихсаидов хьтин алимар ихьтин вахтунда кисуниз мажбур жезва. Ихьтин крар акурла, инсан мягьтел жеда: яраб рагъэкъечIдай патан чIаларикай эсиллагь хабар авачир ксари гьи чешмейрин бинедаллаз тарихдин эсерар кхьизватIа?

ГьакIни Интернет лезги чIалакай гьуьжетунар кьиле тухудай майдандиз элкъвенва. Пехъер авай чкада билбилар кис жедай хьиз, пешекарар кис хьана, чIалан илимдай тIи­мил-шимил чирвилер хьун анихъ акъвазрай, лезги чIалал бегьемдиз рахаз-кхьиз чин тийи­дайбур, алимар хьиз, майдандал экъечI­нава. Лезги чІалакай газетра, журналра ва интернетда акъатзавай бязи макъалаяр кІелай вахтунда инсандиз акІ жеда хьи, абурун авторри тІебии илимар чирдай алай девирдин мектебра ваъ, машгьур гьикаятчи Расим Гьажиди лагьайвал, Калахаридин бушменривай тарсар къачунва.

Винидихъ чна мисал гъанвай шиир Майрудина  лезги чIалан ва тарихдин гьа ихьтин “пешекарриз” талукь яз кхьенва. Шиирдай чаз автордин ватандашвилин позиция ачухдиз малум жезва.

Яшлубур патал кхьей эсеррилай гъейри, Майрудин Бабаханович гьакІ аялар патални кхьенвай гуьрчег эсеррин авторни я. Аялар паталди яратмишун гьикьван четин ва жавабдар кIвалах ятIа, пешекарриз хъсандиз чида. Лезги эдебиятда аялар патал кхьенвай­ халисан литературадин эсерар лап тIимил гьалтзава. Са бязи авторри чIехибуруз кхьенвай зайиф эсерар чпи аялар патал кхьенвайди я лугьуз, чапзаватIани, анжах абур аялри четиндиз кьабулзава. Аялар паталди кхьизвай авторриз аялрин психология дериндай чир хьунилай гъейри, гьакІни абурун эсерар художественный жигьетдайни вини дережадинбур хьун герек я.

“Ракъинин сухта” ктабда аялар патал кхьенвай “Фитне”, “Бадедин квар”, “Зул”, “Гьуьрмет”, “Чехирдин эхир” ва маса шиирар­ни гьатнава. Шаирди аялар патал кхьенвай эсерарни вири художественный жигьетдай вини дережада авайбур я.

Азиз Мирзебегов, филологиядин илимрин кандидат

(КьатI ама)