МАЙРУДИН БАБАХАНОВАН — 60 ЙИС

Бабаханов  Майрудин  Бабаханович 1958-йисан 20-октябрдиз  Кьасумхуьруьн (гилан Сулейман-Стальский) райондин тIебиат­диз лап гуьзел хуьрерикай сад тир Пиперхуьре дидедиз хьана. Ам гъвечIи аял тир чIавуз са юкъуз буба, гъуьрчез фейила, кьвалак акатна, рагьметдиз фена ва гьа чIа­­валай адаз етимвилин уьмуьр кьисмет хьана­. ГъвечIи чIавуз кьилел атай и мусибат­ди адаз гзаф заландиз таъсирна, рикIел сагъ тежедай хер авуна. “Зи рикIел етим аялвал хъсандиз алама. Гена ризкьидикай дидеди чаз дарвал ганачир: ада пуд чкада кIва­лах­завай… Ада ялай кьван парар санал эци­гайтIа, абурухъ дуьньядин заланвални хьун мумкин я. Гьавиляй я жеди — зи вири дердерал зи дидедин тIвар ала”, — кхьенай гуьгъуьн­лай шаирди.

Майрудина сифтегьан классар хайи хуьруьн мектебда акьалтIарна. Ана чIехи классар­ авачирвиляй ада кIелунар патав гвай Ши­хид­хуьре  давамарнай. Инани адавай кIе­лу­нар кьи­лиз акъудиз хьаначир. Вучиз ла­гьайтIа, 1970-йисарин юкьвара хуьруьнвияр Мегьарамдхуьруьн райондин Самур хуьруьз куьч хьа­най ва гьавиляй ада юкьван школа 1977-йи­­суз Та­гьирхуьруьн-Къазмайрал акьалтIар­най.

1977-1979-йисара М. Бабаханова Советрин Армиядин жергейра къуллугъна.

1985-йисуз Дагъустандин университетдин филологиядин факультет акьалтIарай жегьилди  Хив райондин АрхитIрин хуьруьн юкьван мектебда урус чIаланни литературадин муаллимвал ийиз эгечIна.

1990-2001-йисара Майрудина АрхитIрин юкьван мектебдин директорвиле кIвалахна. Гьа йисара шаирди къейднай: “Зун кьведра бахтлу кас я: за жуван уьмуьр аялризни шиирриз бахшна. Вуч ава абурулай михьи, гуьрчег!”.

2001-2007-йисара М.Бабаханова Сулейман-Стальский райондин образованидин управленидин начальникдин къуллугъдал кIва­лахна. И вахтунда ада районда цIийи са шу­муд­ мектеб ва гьакIни пионеррин кIвал арадал гъана­.

Алай вахтунда М.Бабаханов Сулейман- Стальский райондин администрациядин куль­турадин отделдин начальник я. Ам и къ­ул­лугъ­дал­ тайин хьайидалай кьулухъ райондин ме­де­ниятдин уьмуьрда зурба дегишвилер кьиле фенва.

Майрудин Бабаханович Дагъустандин комсомолрин ва гьакIни Республикадин Госсо­вет­дин Председателдин премийриз лайих­лу хьана. Ам Урусатдин писателрин Союз­дин­ член я.

Яратмишунар

Майрудин Бабаханов шиирар кхьиз мектебда кIелзамай йисарилай эгечIайди я. “Заз Майрудин гьеле ада мектебда кIелзамай йисарилай таниш я. Ада, Самурдай къвез, Та­гьир­хуь­руьн-Къазмайрал юкьван школа куьтягьна. 9-классда кIелзавай ученикди къалурай кхьинрин дафтарри зун, адаз а чIа­вуз тарс гузвай му­­аллим, гьейранарнай. Зун гъавурда акьурвал, шаирвилин гьисс адаз хайи чили — Пи­пер­хуьруьн безек­лу, берекатлу чили ганвай­. Гьиссерик ялав, нев адаз дидед­ чIа­лан тарсар гайи му­аллим, лап хъсан педагог Ибрагьим Камилова кутунвай…” — кхьенай адакай а девирда шаирдиз тарсар гайи ва гуь­гъуьнлай журналист хьайи Мердали Жа­лилова.

Шиирар мектебда кIелдайла кхьиз эгечI­най­тIани, кIелзавайбурун гегьенш къатариз Май­рудин Бабаханов, шаир хьиз, 1980-йисарилай малум хьана. И кардикай ада вичи икI лугьузва­: “Шиирар чап ийиз зун, авайвал лугьун, а вахтара гьавалат хьайиди туш. 1984-йисуз университетда чаз Ханбиче ваха тарсар гузвай. Ада зи шиирар къачуна, абуруз рехъ гана, гьанлай абур “Коммунист” газетдиз, “Литературадин Да­гъустан” жур­налдиз акъатиз башламишна. Зун гьеле студент яз, Ханбиче вах арада аваз, зи шииррин цикл уртах кIватIалдикни акатнай”.

“Уртах кIватIал” лугьудайла, шаирди 1986-йи­­суз Махачкъалада “Къизилгуьлдин ма­ни” тIвар алаз чап авур жегьил шаиррин шииррин кIва­тIал фикирда кьунва. Аниз акъа­тай Майру­динан шиирар кIелдай­буруз гзаф бегенмиш хьанай.

“Къизилгуьлдин мани” ктабда гьатнавай шииррикай сада авторди саки вичин шаирвилин кредо малумарнай:

Са-са бязи устIарри,

Кьеб расдайла, жалгъаяр

Юзадайбур ийида:

ЭчIядайла,  кьепIини

Ван авурай лагьана,

Мани ярай лагьана.

 

Зи кIелдайбур!

Зи шииррин жалгъаяр

Бушбур ятIа —

Ритм, рифма такуртIа,

Гьараймир: “Вуч тегьер я!”.

Зи шиирар шиирар туш,

Мани ядай кьепIер я.

Ктабда гьатнавай сифтегьан шииррилай кIелдайбуру лезги поэзиядиз бажарагълу шаир атанвайди кьатIанай. Абурукай сад — “Къуншидин кам” шиир иллаки гзаф рикIи чIугвадайди, рикIиз таъсирдайди хьанвай:

Хурал чка аламачиз,

Орденрикди, къачур къизгъин женгера,

ЭрчIи кIвачни галамачиз,

Туна яргъал Европадин чуьллера,

Къунши хуьруьз хтанай зи.

 

Уьзягъ я ам исятда,

Вич кьецIи я лагьайбурал хъуьрезва.

Са кIвачел ам —  хайи хуьре,

Муькуь кIвачел Европада къекъвезва.

Яргъи я кам къуншидин зи.

Азад шииррин жуьреда кхьенвай и цIуд цIар­­­цIи кIелзавайдан вилик Ватандин ЧIехи дя­ведин иштиракчидин кьисмет ачухарзава. Ши­ирда артухан са гафни авач. Ам дяведин ве­­те­ранриз саки гранитдикай гьазурнавай гуьм­бет я. Гьа ктабдай маса шиирдиз килигин:

Кьуьзуь буба камаллу яз машгьур я,

Яргъарайни къвезва адал меслятиз.

Гуя дарман тIимил амай духтур я,

Рахада ам куьруьз, гафар кьенятиз.

 

Камалдин сир хуьн лазим я бармакда.

Бармак адан ингье бухар чичIедин.

Адахъай за ни чIугвазва са къатда —

Къвезвайди тек цIехуьм ни я гьекьедин­.

 

Ни чIугвазва, мад ва мад зун агъазва,

Камалдихъни гьекьедин ни галазва.

Инани гъвечIи аялдин вичин кьуьзуь бубадин камаллувилел гьейранвилин гьиссер акьван скьалдаказ (лаконично) ва экуь рангаралди ганва хьи, яратмишиз анжах  башламишнавай жегьилдин магьирвилел гьейран тахьун мумкин туш. Ктабдай ихьтин мисалар мад гзаф гъиз жеда.

“Къизилгуьлдин мани” ктабда гьатнавай шииррай жегьил шаирдин камаллувилин дережа ачухдиз аквазвай, адан поэзиядин кьетIенвал ашкара жезвай. А шиирар халкьди хъсандиз кьабулнай, критикри шаирдиз цIийи агалкьунар хьун алхишнай.

Машгьур гьикаятчи ва драматург Якьуб Яралиева а ктабда гьатнавай Майрудинан шиирриз ихьтин къимет ганай: “Ктаб (“Къизилгуьлдин мани” — А.М.) Майрудин Бабаханован шиирралди ачух жезва. Ам вичин несилдин лап хъсан векилрикай сад я ла­гьай­тIа, чун са кIусни ягъалмиш жедач. Адан ярат­мишунриз дерин фикирар, хци кьа­тIу­нар, назик ва мегьрибан гьиссер хас я…

…Ктабдиз акъатнавай гьар са шиирдай чаз М. Бабаханован яратмишунрин бажарагъ ва устадвал аквазва. Ида чун шадарни ийизва”­.

“Муьгьуьббатдин куьче”

1989-йисуз Майрудина Москвада жегьил писателрин Вирироссиядин совещанида ишти­ракна ва гьа йисуз Махачкъалада шаирдин “Муьгьуьббатдин куьче” тIвар алай сад лагьай­ ктабни чапдай акъатнай. “М.Бабаханован сад ла­гьайди тир “Муьгьуьббатдин куьче” тIвар алай михьи лирикадин шииррин ктабдин редактор хьайи за къени жуван сухтадал дамах­зава” — кхьенай гуьгъуьнлай адакай Мердали Жалилова.

“Муьгьуьббатдин куьче” ктаб “Манидиз буйругъ” шиирдилай гатIунзава. Ана жегьил шаирди а береда поэзиядикай ийизвай веревирдер гьатнава:

Къарагъ, мани, хкаж хьухь зи хуралай,

Байконурдин капашдилай ракет хьиз.

Къаткук фена Анголадин хирелай,

“Яру хашра” ракъурнавай пакет хьиз.

 

Алад, мани, цIай илитIиз тIафалрал,

ГъвечIи чилел Куникован рота хьиз.

Къаткук фена дипломатрин столрал,

Зи гьиссерин аксивилин нота хьиз.

 

Камаллу хьухь, акъваз тийиз гьараймир,

Келемар гуз базардаллай папа хьиз.

ТIалабзава, нур чкIуриз, экуь хьухь,

Пионеррин галстукрин пипIер хьиз.

 

Зи мани, вун мижедикай михьи хьухь,

Рекьидайла комиссаррин вилер хьиз;

ТIалабзава, нур чкIуриз, экуь хьухь,

Сусахъ галай ипек шалдин пипIер хьиз.

 

Анжах са сир хуьх цIарарин деринра:

Жув къарагъай хур гьамиша керчек я,

Инсанриз хьиз, манийризни виринра

Эхирдалди намуслу хьун герек я…

“Муьгьуьббатдин куьче” ктаб кIелдай­бу­руз чи  жегьил шаиррин а девирда акъатай ктабрикай  виридалайни гзаф хуш атайбурукай сад хьанай. Ана гьатнавай шиирар вири михьи, тIебии гьиссерин ва дерин акьул-камалдин бегьерар тир. Абура, “Къизилгуьлдин мани” кIватIалда акъатай шиирра хьиз, жизви кьванни къалпвал, тIебии туширвал авачир. А шииррикай гьар садаз манадин пар, гьиссерин чимивал ва философиядин деринвал хас тир.

Ктабдай са шиир мисал гъин:

Тухудайла детдомдиз,

Сагъламвилин комиссидиз

Гваз фейила райондиз,

Стхадиз зи ни ятIани багъишнай

ГъвечIи машин.

Куьлегралди элкъуьрайла, фидай ам

Вич-вичелай…

 

Пакад юкъуз,

Шейэрни гваз фидайла,

Стха авай фургъундин

Гуьгъуьнаваз чукуриз,

Бахдихъ галаз зунни шехьнай,

А машин заз тур лугьуз… 

Им са акьван чIехи тушир шиир я, амма ада са хизандин чIехи мусибат къалурнава. И гъвечIи шиирдиз “миниатюрада ганвай трагедия” лугьуз жеда. Кьилел итим алачиз, ви­чин­ аялар хуьдай мумкинвал авачир ди­шегь­ли, уьмуьрдин залан шартIар себеб яз, вичихъ авай кьве аялдикай сад детдомдиз вугуниз мажбур хьанва. Диде, чара авачиз, детдомдиз вугузвай чIехи аялдин гуьгъуьна шехьзава, амма гьеле стхадикай вич чара жезвайдан  гъавурда такьунвай гъвечIи аял чIехи стхади тухузвай машиндин гуьгъуьниз шехьзава… Инал шаирди артухан са штрих­ни­­, са гафни алава авунвач. Бубайрин мисал­да лагьанвайвал: “Арифдиз са ишара бес я!”

“Муьгьуьббатдин куьче” ктабда гьатнавай шииррикай са бязибур а ктабдиз акъатдалди вилик “Литературадин Дагъустан” журналдин 1988-йисан 5-нумрада чапнай. Са тIимил вахтунилай гьа журналдин чинра са нин ятIани тапшуругъдалди а  шиирриз ак­си кампанияни башламишнай. Адет яз, ли­тературадин журналрин редакцийри чпи акъу­дай материалрин таъсиб чIугвада, абур масадбурун гьужумрикай хуьда. Амма и сеферда тамам аксина хьанвай. Журналди вичин чинра чап хьайи жегьил автордин эсерриз акси гьерекат гатIуннавай ва кьве сеферда а шиирриз акси макъалаярни акъуднай. Абурукай сада чал ихьтин гафар гьалтзава: “Литературадин Дагъустан” журналдин алай йисан 2-нумрада жегьил шаир Бабаханан шииррин (“ЛД”, № 5, 1988-йис) гьа­къиндай муаллим Абдулашим Гьажимурадова вичин фикирар лагьанва. Редакциядини и шаирдин шиирриз гьихьтин къимет гуз жедатIа лугьун кIелзавайбурувай тIа­­лабна­ва. Гьаниз килигна, зазни Бабаханан бязи шииррин гьакъиндай жуван фикирар лугьуз кIанзава. Зунни критик туш, химиядинни биологиядин тарсар гузвай муаллим я. Зун жуван хайи литература, тарих, чIал чирунал гзаф маракьлу я…

…Жегьил шаирдин шиирар кIелайла, са тайин фикирдал къвез жеда. Амни адакай иба­рат я хьи, Бабахана квекай кхьиз кIан­­да­тIа­­ни кхьирай, ада анжах вичи гьисс авур жуь­реда, вичин кьатIунриз килигна кхьизва. Гьелбетда, шаир патал им хъсан кар я жеди. Амма жегьил­ автордин са бязи шиирар гьам художественный, гьамни манадин жигьетдай зайиф я”.  

Химиядинни биологиядин муаллим ва гьакIни “жуван хайи литература, тарих, чIал чирунал гзаф маракьлу” тир касдивай вичин фикирар субутдай са мисални гъиз хьаначир. Халкьдин арада ихьтин фикирриз «буба авачир гафар» лугьуда. Гьа икI Абдулашим Гьажимурадован фикиррикайни лугьуз жеда.

“Муьгьуьббатдин куьче” ктаб акъатайдалай кьулухъни са бязи ксари  М. Бабахановаз акси чпин гьужумар давамарнай. А чIавуз вични же­гьил шаир тир Зульфикъар Къафлановани а ктабдикай рецензия кхьена, Майрудинал гьужу­мар авунай ва эхирдай, саки  вичин гьерекатри­кай пашман хьанвайди хьиз, ада рецензия ихьтин гафаралди акьалтIар­най: “Майрудин Бабахановакай заз тарифдин гаф лугьуз кIанзавач. Нагагь лагьайтIа, “Литературадин Дагъустан” хьтин яцIу журнални зи тарифриз бес жедач. Авайвал лагьайтIа, ам адахъ цIигелни туш”. 

Майрудин Бабаханов рикIивайни тарифрихъ цIигел тушир, амма, эдебиятдин майданда цIийиз камар къачуз эгечIнавай са же­гьил шаирди хьиз, адани вичин шиирриз, шах­си-гъаразрикай яргъал тир, гьакъикъи, дугъри къимет гун гуьзлемишзавай. Гьелбетда, им тIебии кар я, сагълам жемиятда гьа икI хьунни лазим я, амма вучда, уьмуьрда чна гуьзлемиш тийизвай крарни гзаф жезва…

Винидихъ чна 1989-йисуз Майрудина Москвада жегьил писателрин Вирироссиядин совещанида иштирак авурди къейднай. Гьа чIавузни адалай шикаятар гзаф хьанай. Гьатта са графоман дишегьли адан гуьгъуьнаваз Москвадиз кьван атана, гьана адалай шикаятарни авунай. Амма, кьуру цла сувагъ кьадач лугьуда. Къизилдиз вуч авуртIани, ам къизил яз амукьда.

Вичел авур гьужумри Майрудин Бабаханов лигимарнай ва шаирди мадни еке ашкъи­дал­ди яратмишунар давамарнай. Ада итальян­рин машгьур шаир Алигьери Дантедин (1265-1321) са фикир уьмуьрда вичиз девиз яз кьунва: “Вун жуван дуьз рекьяй алад, ре­кьин къерехра авайбуру чпиз вуч кIандатIани лугьурай”.

Азиз Мирзебегов, филологиядин илимрин кандидат