( Эвел — газетдин 28-29-нумрайра. Эхир ). И макъаладин виликан паяр чи сайтдай агъадихъ галай ссылкайрай кIелиз жеда:
2017-йисуз М.Бабаханован кьуд лагьай ктаб — “Лекьрен мани” — чапдай акъатна. Адакай журналист М. Жалилова “Лезги газетда” икI кхьенай: “Мукьвара шаирдин “Лекьрен мани” тIвар алай мад са ктаб чапдай акъатна. Гъиле-гъилди чав са шумуд касдин зенгер, чарар агакьна. Ктабдин виридалайни кьетIен тафаватлувал ана шаирди чIехи устадвиливди теснифнавай, 2137 къуша цIарцIикай ибарат роман “Келентар” гьатун яз гьисабзава. За ам “Самур” журналдай кIелна. Им, дугъриданни, чи лезги литературада, Алибег Фатаховалай алатайла, шиирралди роман кхьинин — (тарихдин чIехи эсер) кьвед лагьай дуьшуьш я”.
Шииррин раздел “Шиирар”, “Сад за лугьуз, сад на лугьуз…” — циклдай”, “Кьисаяр”, “Зарафатдин шиирар”, “ГъвечIи чIалар”, “Айгьамдин чIалар” ва “Камалат” — циклдай” кьилерик кваз ганва.
Ктаб “Кхьихь, шаир” шиирдалди ачух жезва.
Кхьихь, шаир, валай бахтлу кас авач,
Чи гьар са югъ чIал бахшуниз къабил я:
И дуьньядин гуьзелвилихъ мас авач,
КIанзавайди шагьидвалдай кьве вил я.
Шадвал ая, шел-хвал мийир алачиз,
Чан аламаз кьил хура тун айиб я:
Вун алемда вичихъ мад тай авачир
Анжах сад тир Чилин Шардин сагьиб я…
…Кхьихь, шаир, тебрик ая шиирдал
Гьар цIийи югъ, кьисметди ваз гайиди.
Сагъзамай кьван кьаруз амукь уьмуьрдал,
Ахпа ана хьурай вичиз хьайиди.
И шиир саки ктабдин сифте гаф я. Ада кIелдайдаз ктабдин мана-метлебдин, шаирдин яратмишунрин гъавурда дуьздаказ акьаз куьмек гузва.
“Шаирдин гъавурда хъсандиз акьун патал адан ватанда хьун герек я” — лагьанай немсерин чIехи шаир И. Гётеди. Майрудинан хайиди тир Пиперин хуьр Кьиблепатан Дагъустанда лап иербурукай сад я. И хуьре ам яргъалди амукьнач, амма адан аялвал ина кьиле фена. И хуьруьн гуьрчег мензераяр Майрудина вичин шиирриз куьчарнава. Ада, суьретчиди хьиз, хайи хуьруьн шикилар гафаралди чIугвазва.
Французрин кхьираг Антуан де Риварола къейдзава: “ТIебиатдихъ авайди вири кьуд декорация — йисан вахтар я. Рагъ, варз, гъетер эбеди актерар я. ТIебиатдивай абур дегишриз жезвач. Инсанар тамашачияр я. Амма тIебиатдилай, эхиратдин дуьньядиз ракъуруналди, тамашачияр дегишриз алакьзава”.
ТIебиатдин “декорацийрикай” виридалайни Майрудинан рикI алайди зул я. Йисан и вахтуниз Майрудина гзаф шиирар бахшнава. Абурукай са шумуд шиир “Лекьрен мани” ктабдани гьатнава. Мисал яз, “Эхирар зулун”.
КIанда заз и вахт —
Эхирар зулун,
Пешерин лешер
Хуравай гарун.
Са ранг тир — къацу,
Агъзур я рангар.
И шикил чIугур
Вуж ятIа устIар?
Чим ваъ, экв патал
Кузва рагъ цава.
Ракъизва йикъар,
Гьамгазва гьава.
ВацIал алгъанва
Инияр, марцар.
Элцифнавай цяй,
Хъенри гуз цIарцIар.
Зурарин цIиргъ хьиз,
Къушарин къифле
Физва кьакьандай
Галайнихъ кьибле.
Шалбуз алкIанва,
Шикил хьиз, цавал,
Къуьнерихъ галаз
Живедин кавал.
Вири и яргъар,
Акьазмай кьван вил,
Багъри Ватан я,
Я зи хайи чил.
И шиир чи поэзияда гзаф кьериз гьалтзавай уьлчмейрикай садал — вад гьижадин цIараралди кхьенва. Гьар са бендни кьуд цIарцIикай ибарат я. Уьлчмеда саки зулун ритм ава: секин, яваш, жизвини къалабулух квачир. Шаирди кардик кутунвай тешпигьарни гекъигунар цIийибур, икьван гагьди садани талгьанвайбур, анжах автордиз вичиз хасбур я: “пешерин лешер”, “чим ваъ, экв патал кузва рагъ цава”, “къушарин къифле, зурарин цIиргъ хьиз”, “Шалбуз алкIанва, шикил хьиз, цавал”, “вацIал алгъанва инияр, марцар” ва мсб.
Гьар са бендина 2 ва 4 лагьай цIарар рифмаламишнава. 1 ва 3 лагьай цIарар рифмайрикай азад я. Абур рифмаламишунин игьтияж авач, вучиз лагьайтIа шиирда кьилинди мана ва образралди чIугвазвай зулун эхиррин шикил я. Шаир вичин макьсаддив агакьнава. Ада шиирда талгьанвай гафарни чи рикIяй физва: вири кIвалахар куьтягь хьанва, бегьер гъилиз атанва, мад пакадин йикъакай инсанрин рикI динж я.
Шиирар кьве жуьрединбур жеда: садбур чеб-чпиз авахьна къведа, садбурни гужуналди кхьида. М. Бабаханован шиирар вири, саки булахдин яд хьиз, авахьна физвайбур я. Ктабда гьатнавай “ЦIвелин тар” шиирдай (ам журналист Гьажи Ильясоваз бахшнава) и кар ачухдиз аквазва.
Майрудин гафар кьенятдалди ишлемишдай шаиррикай сад я. Адан поэзия Етим Эминан поэзия хьтин саки халкьдин рикIин къеняй атанвайди я. Ада шиирдин саки вири жанрайра вичин къуват синагъдай акъуднава. Чал адан яратмишунра кьведарни, кьударни, муьжуьдарни, сонетарни, рубаиярни гьалтзава.
Ингилисрин чIехи шаир ва критик С. Кольриджа вичин эсеррикай сада къейдзава: “Дуьньядал са касни чIехи философ тушиз, чIехи шаир хьайиди туш”. Майрудинан яратмишунра философиядин лирикадини гзаф чка кьунва. Ахьтин эсерар адан саки вири ктабра ава. А шиирра шаирдин уьмуьрдикайни ажалдикай, хийирдикайни шийирдикай, мергьяматлувиликайни инсафсузвиликай, дуьньядин винел инсандин кьилин буржидикай ва маса затIарикай веревирдер гьатнава. Шаирдин муькуь шиирриз хьиз, абурузни оригиналвал, фикиррин деринвал, фантазиядин генгвал, поэтикадин рекьяй вини дережа хас я. Шаирдин эхиримжи ктабда гьатнавай философиядин шиирар яз мисал патал “Зулун гара”, “Квел алцумрай яргъивал чи рекьерин”, “Уьмуьр физва”, “Дишегьли шехьзава” ва маса эсерар къалуриз жеда.
М.Бабаханов чи фольклор ва классический литература рикIин сидкьидай кIани тир, гьам фольклордин, гьамни классический литературадин хъсан адетрикай устадвилелди менфят къачузвай шаиррикай сад я. И кар чаз адан яратмишунрай ачухдиз аквазва.
М.Бабаханован яратмишунра чал ада са бязи шаирриз бахшнавай шиирарни гьалтзава. Шаирди гьам лезги шаиррин ва гьамни дуьньядин литературадин классикрин уьмуьрдизни яратмишунриз фикир гуз, абурун кьисметрикай веревирдер ийиз, вичин фикирар поэзиядин цIарариз элкъуьрзава. Ахьтин шииррикай са кьадарбур“Лекьрен мани” ктабдани гьатнава. Мисал яз, “Эхиримжи зарафат”, “Саидан суд”, “Гуьмбет”, “Зи Сулейман”, “Шабатоваз эвера”, “Шаир чатук”, “Маяковскийдин шикилдиз” ва масабур къалуриз жеда.
“Инсандин чIехивилиз адан буйдиз килигна къимет гуз тежедай хьиз, халкьдин чIехивилизни адан кьадардиз килигна къимет гуз жедач; халкьдин чIехивал адан акьул-камалдин винизвили ва ахлакьдин дережади къалурда” — нагьахъ лагьайди туш французрин чIехи арифдар Виктор Гюгоди. Гьар са халкьдиз баркалла гъизвайди виридалайни вилик адан шаирар, алимар, суьретчияр ва композиторар я. Амма вири девирра авам гьакимар, халкьдин арада мавгьумат чукIурзавай тупIал фекьи-фахраяр ва абурун гъилибанар камалэгьли ксариз акси хьайиди я ва абур дуьз гаф лугьузвай шаирар кIевера, зулумра-зиллетра тваз алахъайди я. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, а ксариз шаирри кьил хкажна, авай гаф лагьана кIан жедач. Гьакъикъатдикай вири девирра чалкечирриз кичIе хьайиди я ва алай девирдани кичIе я. Амма гьич са девирдани садалайни шаирдин вилер агализ, ада вичин фикир лугьунал къадагъа эцигиз хьайиди туш. Халисан шаирри гьамиша жемиятда арадал къвезвай гьахъсузвилериз, татугайвилериз акси чпин ван хкажайди я ва и кар къенин юкъузни давам жезва.
Х асирда Ирандин шагь Султан Магьмуд Къезневи вири рагъэкъечIдай пата машгьур кас тир. Адаз кьван мал-девлет садахъни авачир. Амма къе Ирандин ва гьакIни вири дуьньядин рикIел а девирдин иранвийрикай анжах са чIехи шаир Абулкъасим Фирдоусидин тIвар алама. И чIехи шаирдиз талукь яз рехъ гайи гьахъсузвилериз килигна, гилалдини вири дуьньяди Султан Магьмудаз лянет ийизва.
ХVIII асирда Кьиблепатан Дагъустанда II Сурхай виридалайни девлетлу ва къудратлу са кас тир. Къе адакай лишан гудай затIни амач, адан сур алай чкани чидайди авач. Шаир Кьуьчхуьр Саидан кьилел гъайи мусибатриз килигна, вири лезги халкьди адаз лянетзава, амма Саидан тIвар вирида рагьметдалди мецел гъизва. “Камалэгьлиди, садра килигуналди, гьакъикъат ачухарда, гьакъикъатни ам пачагьдилай гужлу я” — лагьанай А.С. Пушкина.
ХIХ асирда, Алкьвадар Гьасан-эфендидинни Етим Эминан девирда, Куьредин эхиримжи хан Юсуф тир. Амни ина виридалайни девлетлу кас тир. Бес гьинва къе адан девлетар? Алай вахтунда адан сур алай чка чидай касни амач. Амма Етим Эминанни Алкьвадар Гьасан-эфендидин тIварар гьар са лезгиди гьуьрметдалди мецел гъизва. Шаирди (Етим Эмина) нагьахъ лагьайди туш: “Амукьдайди са тIвар-ван я дуьньяда”.
“Лекьрен мани” ктабда гьатнавай шииррикай сад — “Саидан суд” — шаирдинни гьакимдин арада хьайи чуьруькдиз ва кесиб жемятди и кар кьабулай тегьердиз талукьарнава. Авторди шаирдинни гьакимдин арада кьиле фидай женгина шаир гьамиша текдиз амукьдайди къейдзава.
В.Высоцкийдиз бахшнавай “Гуьмбет” шиирда шаирди и тема давамарзава. Ада шаирдал чан аламаз адаз куьмекдин гъил яргъи тавур адан тапан дустариз лугьузва:
“Нагагь къвалав дуст галайтIа вафалу”…
Бес куьн гьинвай, Африкада авайни?
Дуствилерни, чизва, ава хаталу,
Садбур ава — хийирни я, къулайни.
Хъуьтуьл тушир белки адан къилихар,
Белки адан пипIерин сан авачир,
Гила квез я цIалцIам хъувун синихар,
Сад якъин я, — къвалав касни галачир…
… Вафалувал авачтIа ви дамарра,
Гьиссни тийиз, ивидик кваз, хесет хьиз,
Къачуз жедач ам кассайрин дакIаррай,
Тек сурарал фидай рекьиз билет хьиз.
Шиирдин эхирда М.Бабаханова халисан шаиррин кьисметдикай веревирдер ийизва:
Рушаз хас тIвар дегь девирра Китайда,
Виринра хьиз, гузвачалдай хайила.
Ам тIвар гуниз лайих жезвай, адет яз,
Яшар хьана, ахпа гъуьлуьз фейила.
Дегь замандин Китайдилай вилик ква,
И адетдин тежрибадай чун гила:
Чи шаирриз тIварар гузва мадни геж —
Вири уьмуьр фена, ахпа кьейила…
Туькьуьл ятIани, амма гьакъикъат я. РикIивайни, халисан шаиррин къадир абур рагьметдиз фейидалай кьулухъ чир жеда.
Майрудин Бабаханован яратмишунра ада хайи чIалаз талукь яз кхьенвай шиирарни гзаф ава. А шиирра шаирди дидед чIал вич паталди гьикьван багьа ятIа къалурзава. “Лекьрен мани” ктабда гьатнавай гьахьтин эсеррикай сада, вичин дуст Навои Бутаеваз бахшнавай “Хайи чIал” шиирда, шаирди къейднава:
Ашкара туш, гьинватIа ви бинеяр,
Гьи чIавуз вун акъатнатIа майдандиз,
Дидедин чIал, дерин я ви дегьнеяр,
Вун себеб яз элкъвена зун инсандиз…
…Ви сесерай гагь ван жеда вацIарин,
Авахьзавай дагъдин кьакьан рагарай.
Гагь шагьвардал кушкушзавай нацIарин,
Гагь ван жеда къукърумрин,цав кукIварай…
…Бязибуру ви гьайбатар чин тийиз, —
“Адан мензил гьинал кьван я”, -лугьузва.
Амма вуна, къундармайрал кьин тегъиз,
Жуван ятар гележегдихъ тухузва.
Вавай жеда зун хуьз — ийиз барбатIни,
МуьтIуьгъ чан я гьамиша ви эмирдиз.
Валай багьа авач мад захъ са затIни:
Вун себеб яз элкъвена зун шаирдиз.
Вири дуьньяда глобализациядин гьерекатар кьиле физвай алай вахтунда гъвечIи халкьариз дидед чIалар хуьн са четин месэла хьанва. Пешекарри гьисабнавайвал, алай вахтунда дуьньяда гьар 14 йикъалай са чIал квахьзава. И кардин вилик пад кьун, хайи чIал хуьн вири халкьарин интеллигенциядин вилик акъвазнавай лап важиблу месэлайрикай сад я. Гьавиляй, Майрудинани и месэладикай фикирун дуьшуьшдин кар туш. Хайи чIалаз талукь Майрудинахъ маса шиирарни ава.
Майрудинан эсерриз мана-метлебдин деринвал, тематикадин жуьреба-жуьревал ва идеяйрин девлетлувал хас я. Адан яратмишунра эпический эсерри — кьисайри, риваятри, балладайри ва поэмайрини гзаф чка кьазва. Абура шаирдин эпический бажарагъ винел акъатнава. Абурун жергедай мисал яз, чавай “Вафалувал”, “Мейитдин женг”, “Гьуьрмет”, “Суд”, “28-дакай баллада” (балладаяр), “Амалдар ва дуванбег”, “Азгъун”, “Инсан ва сев”, “Асландин фенд”, “Пачагьдин намус” (кьисаяр), “Эхиримжи рехъ” (гъвечIи поэма), “Келентар” ва маса эсерарни къалуриз жеда.
“Лекьрен мани” ктабдани шаирдин эпический эсеррикай са шумуд гьатнава. Ина иллаки “Келентар” поэмади чIехи чка кьунва. Ам “Хендедадин руш”, “ПIир гатайди”, “Гьавая гайи гьава”, “Ашкъидин ялав”, “Куьлгеда яр”, “Муьгьуьббатдин женгера”, “Цуруфан рекьер”, “Бубадин меслятар”, “Гуьлан бахтни бахтсузвал”, “Хандин мавлид”, “Мад Сурхаякай”, “Ашукь Саидакай”, “Нухидин нуьквер”, “Ханарин дуствал”, “Келентар”, “Кьисасчи”, “ТIифлисдиз сефер”, “Хъен туькъуьндай тар” ва маса кьилерикай ибарат я. Объемдин чIехивилиз, мана-метлебдин деринвилиз ва гегьеншвилиз килигна, чавай адаз шиирдалди кхьенвай роман лагьайтIани жеда. Къейд авун лазим я хьи, чи литературада шиирдалди сифте яз роман кхьейди Алибег Фатахов я. Майрудинан “Келентар” и рекье кьвед лагьай тежриба я.
Азиз Мирзебегов, филологиядин илимрин кандидат
