(Эвел — 45-46-нумрада)

Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай, II пай — ссылкадай кIелиз жеда

Хуьруьга авай чешмедин кхьинра Му­гьаммад Пайгъамбардин  абади-кай­ ихтилат физвайдал шак алач. Идахъ галаз алакъалу яз, чавай ибадатханада хуьзвай пак затI Пайгъамбардинди  тирди ва чкадин агьалиярни адав пак ва ба­гьа ивирдив хьиз эгечI­завайди лугьуз же­да. Хуьруьга хвейи пак затI гьакъи­къат­дани Пайгъамбардинди  тирни, ту­ширни чавай тестикьариз жедач. ГьикI ла­гьайтIа, аба чи йикъаралди амукьнач. Ам­ма са кар якъин я: XVI асирдин юкьва­ра чкадин агьалияр а пак затI Пайгъам­бар­динди  тирдахъ кIевелай агъун­вай­. И делил чешмедин кхьинри тестикьарзава. Чавай а пак затI Хуьруьга мус ва гьикI пайда хьанатIа лугьуз жедач, ахь­тин делилар авач. Ибадатханадин цла авай къванцел атIанвай кхьинри аба хуьн патал имарат эцигиз гатIунай вахту­никай хабар гузва. Мумкин я аба Хуьруь­га чешмеда къалурнавай вахтунилай ­виликни аваз хьун. Къейд ийин хьи, аба хуь­дай ибадатхана эцигиз гатIунай вахт­ни туьркверин машгьур султан Су­лейман (Кануни) кьейи вахт (1566-йис) сад я.

ПIирен рагъакIидай пата авай цлал атIанвай кхьинрай малум жезвайвал, суфий Ражаба ибадатханадин эцигунриз къаюмвална ва гуьгъуьнлай ам гьа ина кучукни авуна. Мумкин я, гьа и кар себеб яз и чкадиз чи йикъарани “Ражабан пIир” лугьузва. Къейд ийин хьи, ибадатханадин къене сурун къван авач. Я ина хвейи абадин кьисметни малум туш. Чи фикирдалди, ибадатханада суфий Ражаб кучукайдалай кьулухъ, аба маса чка­диз акъудун мумкин тир.

Ражабакай, къванцел атIанвай кхьинра тIварар кьунвай амай ксарикай хьиз, чав саки са делилни агакьнавач. Тарихдин маса чешмейрани адакай са гафни лагьанвач. Я Хуьруьгрин хуьре суфий Ражаб квай са риваятни жагъанач. Тек са кар якъин тир: суфийди вичин тежрибадалди чирвилер гузвай.

Геж тир юкьван виш йисарин Самур дередин маса суфийрикай араб чIалал кхьенвай чи гъилевай делилри, Дагъус­тан­дин араб эпиграфикадин ва кхьинрин чешмеярни кваз, чаз суфий Ражаб Халватийадин (суфийрин тарикъат) суфийрин жемиятдин терефдар хьайиди къейд­­дай мумкинвал гузва. Лагьана кIан-да, суфий Ражаб геж тир юкьван виш йи­сарин Кьиблепатан Дагъустандин Халватийадин машгьур шейхерикай сад тир султан, шейх Амир ал-Мишлишидин де­вирда яшамиш хьана (Рутул районда авай цIахуррин Мишлеш хуьр Самур ва­цIун вини кьиле ава). Эхиримжиди накьш­бандийрин шейх Шуайб ал-Багиниди (ам 1912-йисуз кьена) Кьиблепатан Дагъустандин гзаф кьадар суфийрин шейхерин насигьатчи яз гьисабзавай. 1562-1563-йисар Шуайб ал-Багиниди бинеяр Ширвандай, Мишлешай тир шейх кьейи вахт яз къалурнава. Яни, Хуьруьгрин ибадатханадин цла авай къванцел атIанвай кхьинар Амир ал-Мишлиши кьейидалай кьулухъ пуд йис алатайла авунва.

Юкьван виш йисарин Дагъустанда суфизмдихъ галаз алакъалу фикирар, метлебар виридалайни фад Самур ва­цIуз мукьва мулкарал машгьур хьана­. Ру­тулай жагъанвай араб чIалал атIанвай 1150-йисаз талукь кхьинри суфийрин мескен (ханаки) эцигуникай хабар гузва­.

Хиналугъай тир Магьмуда 1456-1457-йисара кхьенвай тарихдин кIва­тIалда “Докъузпарада Игъир кIеледай” тир инсанрин тIварар кьазва. Абур автор­ди Дагъустанда ва Ширванда яшамиш хьайи къурайшитрин ата-бубайрилай эгечIна вири несилдин эвледрин тIварар авай сиягьдин якъинвал тестикьарзавай шагьидар хьиз желбна. Абурун арада суфияр пара ава: “Къурушдилай тир сул­тан, суфий Али (ал-Къуруши), Игъи­рай тир девриш, суфий Мугьаммад (Ихири), Мацай тир суфий Агьмад (Мази), Жигъжигъай (Ахцегь райондин мулкарал хьайи хуьр, исятда харапIай­риз элкъвенва — авт.) тир суфий Мугьаммад (ал-Чик ал-Чики), Кьурагьай тир мавлана Мугьаммад (ал-Курахи), Рутулай тир мавла­на Йунус (ал-Рутули)… И инсанрин кьадар кьве вишев агакьзавай”. Тек са мавлана Мугьаммад квачиз винидихъ тIва­рар кьунвай вири ксар Самур дередин агьалияр тир.

Чна виликдай къейд авурвал, Хуьруьгрин хуьряй жагъанвай 1565-1566-йисариз талукь чешмедин кхьинрин эхирдиз хасаратвилер хьанва ва гьавиляй ам кIелиз четин жезва. Гьа са вахтун­да, чешмедин эхиримжи цIарцIин вилик квай ругуд лагьай цIарцIе авай хана­ка (су­фийрин мескен) ва ал-вади (дере) га­фар кIелиз жезва. Араб чIалал кхьенвай­ и гафарин эхиримжи йа гьарф маса къай­дада — цIарцIин винел акъудна кхьен­ва. Тарихчи А.К.Аликберова ханака юкьван виш йисарин Кавказдин суфизмдиз хас тешкилатрин арада виридалайни кьилинди, тайин хьанвайди яз тафаватлу ийизва. Мумкин я, ханака аба хуьзвай чкадиз мукьва эцигнавай ва абуру санал суфийрин са шумуд ибадатханадикай ибарат кьилдин имарат арадал гъизвай. Хуьруьгрин хуьре суфийрин мескен ва махсус имарат хьуни (абуруз суфизмдин тавар хас тирдал шак гъиз жедач — авт.) геж тир юкьван виш йисарин Дагъустанда и хуьр суфизмдин центрайрикай сад хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава.

Ибадатханадин кьиблепата авай, Самур вацIухъ элкъвенвай цла кхьинар алай 28х23 см кьадардин къван ава. Адал кьуд цIарцIикай ибарат кхьинар атIанва:

Таржума ихьтинди я: “И цал суфий Ражабан руьгь патал, къуй ам Аллагьдин регьимдик хьурай, Аллагьдин кьадардалди Пайгъамбардин  са агъзурни виш лагьай йисуз туьхкIуьр хъувурди Султа-Алидин хва Улубег я”.

Гьижрадин 1100-йис 1688-йисан 26-октябрдилай 1689-йисан 14-октябрдал кьван я.

И кхьинрай малум жезвайвал, ибадатхана XVII асирдин эхирра туькIуьр хъувунва. Ина тахминан XVI асирдин пуд лагьай паюна кечмиш хьайи суфий Ражаб кучукайдалай кьулухъ ибадатханадал гьадан тIвар акьалтна. Винидихъ чна таржума авур кхьинри и делил тестикьарзава. Тарихдин чешмеда ихтилат физвай Улубеган дахдин кьве гафуникай ибарат тIвар «султан» гафунилай гатIунзава. «Султан» гафуни Али тIварцIин вилик а тIвар алай касдин руьгьдин (динэгьлидин) дережа къалурзава. АкI яз хьайила, и карди Улубеган дахни суфий тирдакай хабар гузва. Къейд ийин хьи, «султан» гаф Самур дередин гзаф кьадар суфийрин тIварарин вилик кваз гьалтзава. Абурун арада, мисал яз, геж тир юкьван виш йисарин Халватийадин султан, шейх Амир ал-Мишлиши, султан, шейх Магьмуд аз-Загьури ава.

Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор, ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин 
кафедрадин заведующий

(КьатI ама)