Журналистдин блокнотдай

Макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай, кьвед лагьай пайни и ссылкадай кIелиз жеда

 Кьиле физвай уьмуьрдиз маса ксарин вилерайни килигиз чаз мус чир хьайитIа, анжах гьа чIавуз чун абуру ийизвай крарин, чеб тухузвай гьалдин гъавурда хъсандиз акьада. Чун абурун­ гъавурда акьурла, хуш, дуствилин алакъаяр тешкилиз ва гьуьжет алай месэлани дуьз гьялиз жеда. Виридаз чизвайвал, обществодин садвал гьа икI арадал къвезвайди я, кьуру эвер гунралди — ваъ. Амма, лезгийри лугьудайвал, балкIандал алайда яхди физвайдаз салам гудач. Къе «гьакимдин» креслода ацукьайдаз гьа ихьтин къимет гузва инсанри. «БалкIандал алайди» чпин гъавурда акьадайдак умуд кутаз жезмач: «туьтуьник твар акатайла, вилерал пи акьалтна, затIни аквазмач», лугьузва инсанри.

Гьукумдин векилри амайбур ва абурун дер­ди­яр, игьтияжар, лугьузвай гьахълу фики­рар кваз такьазвайла, агьалийри чеб «пай атIан­вай­бур», са куьнизни герек авачирбур хьиз гьиссда. Абуруз хъел гъида. Наразивилер, гьатта­ та­кIанвилерал къведалди, гьа инлай башламиш жезвайди я, гьукумдин векиларни жергедин агьалияр — гьа сад хьтин гражданвилин барабар ихтиярар авайбур — сад-садан гъавурда такьадай­ла (урус чIалал «обратная связь» лугьузвай такьат), гражданвилин диалог тахьайла. Агьалияр гьич гьинай яни талгьузвайла ва я «ун-эхь» лугьуз, вилер ицитIзавайла. Лацу тапарар ийизвайла. Гьа чIавуз хъиле гьатда инсанар. Чпихъ ихтибар ийиз жедай СМИ-рин, интернет-изданийрин, соцсетрин хабаррай аквазвайвал, вири регионра гьакI я. Кубандани, Уралдани, Тюмендани…

Экспертри къейдзавайвал, ихьтин гьалар му­ниципалитетрин регьберар вирида сесер гуналди хкя тийиз, «виняй» тайинариз эгечIай чIа­ва­лай арадал атана. Абурун фикирдалди, «виняй» къуллугъдал тайинарнавай райондин регь­бер агьалийрин гуьгьуьлрилай ваъ, вич къуллугъдал эцигнавай «чIехибурун» гуьгьуьл­рилай тамамвилелди аслу жезва ва ам эвелни-эвел вине авай начальникриз хуш жедай гьахъ-гьисаб, «показателар» патал алахъда, агьалийрин игьтияжрин, дуланажагъдин ва муниципалитетдин къайгъударвиле герек тирвал, тамамвилелди жедач.

Аналитикрин и фикир асул гьисабдай дуьзди я. Демократия бязибуру лугьузвай хьтин акьван чIуру, пис затI туш. Амма завай чи экспертрин фикирдиз акси тир мисаларни гъиз жеда. А мисалрай аквазвайвал, къуллугъдал «виняй» тайи­нарнавани, вирида сесер гуналди хкянавани — тафават авач. Кар алайди къуллугъчидин намуслувал, ахлакьдин, марифатдин дережа, тербия я. Ахьтин чиновникар, намуслубур чIехи ва гъвечIи къуллугърал алайбур чахъ тIимил авач. Амма ихтилат агьалийрин ихтибар кваз такьазвайбурукай физва. «Рак квачир сивер я, рахурай чпиз» лугьузвайбурукай. «КицIер элуькьзава — карван физва» лугьуз, хъуьрезвайбурукай. Гьахълу критика душманвал хьиз аквазвайбурукай.

Инал «кицIер элуькьзава — карван физва» мисалдин ери-бине рикIел хкун, мана ачухарун­ герек яз аквазва заз. Дегь заманайра яд уьл­квейрай багьа затIар дашмишзавай савдагарар­, карванчияр баябан чуьллерай, къумлухрай туь­кIуьрнавай рекьера яракьлу къачагъри «къар­шиламишзавай» дуьшуьшар тIимил тушир. Пешекар карванчийри хатасузвал таъминарун патал хъсандиз вердишарнавай кицIерни хуьзвай. Рехъ чизвай кицIер баябан къумлухда са шумуд версинин вилик ахъайзавай ва таниш туширбурал (къачагъ-мачагъдал) расалмиш хьайила, абур элкъвена хкведай, карванчияр вилик хаталувал квайдакай тагькимардай. Хабардар хьайи девечийри серенжемар кьабулдай, рехъ маса чкадай давамардай.

И кар фикирда аваз, машгьур политик ­Уинс­тон Черчилла чиновникар хцидаказ критика­ ийиз­вайбуруз фасагьатвилелди «общество хуьз­вай тулаяр» лагьанай, яни вилик акъвазнавай, виридаз таквазвай хаталувиликай хабардар ийиз­вайбур. Амма чи савадсуз бязи чиновникри мисал, мана чIурна, ишлемишзава, меслятдин ча­расуз рахунрикай, гражданвилин диалогдикай­ кьил къакъудзава. Гьукумдин вилик эцигзавай суалар, дуьз — патахъ талгьана, жавабар авачиз амукьзава. Ахпа информациядин кьилин чешме хьанвай соцсетра фейкар (къундармаяр) пайда жезва. Гила таб-керчекдай вуна кьил гьикI акъуддатIа, акъуда. Ида гьукумдарринни агьалийрин арада диалог авачирдакай лугьузвачни?

Гьеле 2016-йисуз Президент Владимир Путина инсандин ихтияррин рекьяй Советдин (СПЧ)  гьар йисуз тухузвай заседанидал къейднай: «Государство ва гражданвилин общество сад тир мурадрив агакьарунин карда тIебии амадагар я. А мурадрикай кьилинди чи инсанрин хушбахтлувал я. Жуьреба-жуьре гьукумдин дережайрин ва гражданвилин обществодин векилрин арада менфятлу, метлеблу, гьуьрмет хуьзвай диалог хьун гьамиша герек я ва ам акьалтIай тегьерда хийирлу я».

Гьайиф хьи, чарасуз герек, хийирлу диалог авайди аквазвач. Ам авачирди аквазва. Месела, райондай региондин кьилиз — дуьз регьбердиз вичиз, региондай меркездиз — дуьз Президентдиз вичиз кхьизвай кьван арза-ферзе ава. Абур, чкайрал куьмек тахьайла, гьахълувал такурла, кхьизвайбур я. Куьне фикир ганатIа, Владимир Путина гьар йисуз тухузвай «прямой линийра» десте – десте  агьалийри къарагъарзавай  месэлаяр чкайрал алай «гьакимри» Президентдин буйругъдалди гьасятда гьялзава. И гафар Сергей Меликова тухузвай гьа ихьтин серенжемдикайни лугьуз жеда. «ЧIехида» буйругъ гайила, икьван чIавалди авачир мумкинвилер, герек такьатар гьинай жагъана»? ТIебии суал гузва инсанри ва чкадин гьукумдарриз ихтибарвал шаклувилик кутазва. Гьатта абурухъ (чкадин чиновникрихъ чпихъ) гьакъикъатдани са мумкинвални авачирлани. Месела, бюджет кесиб тирла. Ихьтин гьалара агьалийрин патав виридалайни мукьув гвай муниципалитетдин гьукумдинни активистрин арада ихтибарлу ихтилат чарасуз я. Чиновникар инсанрихъ галаз рахазвач, гъавурда тваз алахъзавач лугьуз жедач. Амма мецелди, сабурлудаказ рахаз чир хьана кIанда. Кьведни са рекьяй, са чкадиз, сад тир мурад аваз физвай рекьин юлдашар хьиз.

Жува жуваз ийизвай хиялар.  Ихтибар са куьнивни гекъигиз тежедай, руьгьдин кьве тахан гужлу къуват хьиз аквазва заз: са патахъай, — жувахъ авай, муькуь патахъай, жува ийизвай ихтибар. Садазни, са куьнизни ихтибар тийиз, яша­йиш, вири уьмуьр акьван четинди жеда хьи — им жува-жув датIана шаклувилин азабдик кутун я. РикI гьамиша гъалабада, секинсуз жеда, кьуд па­тахъай са гьихьтин ятIани писвал, хиянат, алдатмишун гуьзлемишиз. Жуваз паталай къведай куьмек авачиз. Чаз виридаз сад тир гьукуматдизни ихтибар тийиз хьайитIа, рикIи рикI нез, гьалар мадни пис жеда.

Государстводи инсанар алдатмишзавач, адаз тамам ихтибар ийизва лагьайтIа, тапарар же­да. Госдумадин кьилди-кьилдин депутатрин крар, абуру теклифзавай бязи законопроектар, пенсийрин реформа, нетижада арадал къвезвай наразивилер рикIел гъун бес я. Ина ихтибар­вал авани?  Амма, гьар гьикI ятIани, государст­водиз ихтибар тавун, адан къуват бушарун (5-колоннади хьиз), иллаки законар хуьдай органриз ихтибар, гьуьрмет тавун чаз виридаз ва гьар садаз зарар я. Алатай асирдин 80-йисарин эхир, 90-йисар рикIел хкваш. Ихтибар, гьуьрмет квадарзавайбур вири ваъ, тайин тир къуллугърал­ алай чиновникар я. Чиновникар государство туш. Чиновник, регьберарни галаз — инсанриз къуллугъ авунин везифаяр хиве тунвай, мажиб гуз кIвалахал кьабулнавай тайин кас я. Государство халкьди вичи тешкилзавайди, вичи хуьзвайди ва мягькемарзавайди я эхир. Адаз гьуьрмет, ихтибар тавун жува-жуваз ихтибар тавун жезвачни?

Абдулафис  Исмаилов