(Эвел — 45-нумрада)

Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай кIелиз жеда

И надир кхьинар Дагъустандин эпиграфикада XVI асирдиз талукь эцигунрин­ вахт къалурзавай тек-туьк гьалтзавай чешме я. Дагъустанда араб чIалан эпиграфикадин гуьмбетар ахтармишунин тарихда XVI асирдиз талукь эцигунрин вахт къалурзавай ругуд чешме малум я. Абурукай пуд сифте яз чаз жагъа­на ва илимдани абурукай чна хабар гана. Къейд ийин хьи, пуд чешмени Самур де­редин хуьрера авай. Ихьтин чешмейрин кьадар са акьван артух тахьун Дагъустандин эпиграфикада муракаб вакъиа хьиз кьабулзава. Лагьана кIанда, и месэладиз алимри еке фикир гузва.

Хуьруьгай жагъанвай кхьинрин чешмеда Мугьаммад Пайгъамбардин  аба хвейи махсус имаратдин эцигунрикай хабар гузва. Дагъустандин ва вири Кавказдин мулкарал им мусурманрин Пайгъамбардихъ  галаз алакъа авай тек са ибадатхана, мескен я. Кавказда Аллагьдин Расулдихъ  галаз алакъалу пак тир затIар хвейи маса делилар малум туш.

И чешмеда XVI асирда яшамиш хьайи ирид касдин тIварар кьунва. Якъин жезвайвал, абурун кьиле мавлана Къасим лугьудай  кас акъвазнавай. Мавлана (жанаби, къаюм) ругьанийрин ва алимрин арада гьуьрметдин дережа къалурзавай тIвар (титул) я. И тIвар­цIи адан сагьиб ругьанийрин арада кьиле авай кас тирдан гьакъиндай шагьидвалзава. Хуьруьгай жагъанвай кхьинрин чешмеда анжах кьве касдин тIвар­цIин вилик абурухъ жемиятдин арада гьихьтин дережа аватIа къалурзавай гафар кхьенва (мавлана ва суфий). Гьа са вахтунда ирид касдин арада эцигунардай пешекар авайди тестикьарзавай махсус лишанар авач. Адет яз, ихьтин дуьшуьшра “уста, устад, ус­тIар” гафар къалурзава (мисал яз, “Уста Идрис” — ред.). Яни чешмеда анжах эци­гунар тешкилайбурун тIварар кьунвани, та-хьайтIа, абурун арада устIарар­ни авайни лугьун четин жезва. Дагъустанда эцигунарзавай ус­тIарар гьа са вахтунда ругьанияр хьайиди къалурзавай дуьшуьшар тIимил туш.

Къариб кар ам я хьи, ибадатхана эци­гунихъ галаз алакъалу ксарин сиягьда кьвед лагьай чкадал Абу Хурайра тIвар къейднава. Мугьаммад Пайгъамбардин  гьадисар садалай масадал агакьарзавай ксарикай (ам гьакIни Пайгъамбардин  терефдарни тир) садан тIварни Абу Хурайра тир. Амма Дагъустандин эпиграфикада и тIвар сифте яз гьалтзава. Дагъларин уьлкведиз арабрин ихьтин тIвар ерли хас туш. И тIвар алай касдин ери-бинедин жигьетдай суал вич-вичелай арадал къвезва. Мумкин я, Хуьруьгай жагъанвай чешмеда тIвар кьунвай Абу Хурайра Дагъустандиз Исламдин чирвилер чукIуриз атанвай кас тир. Тарихдин илимдиз Дагъустанда диндин таблигъат тухуз шаркь патан уьлквейрай атай мусурманриз талукь делилар малум я. Хуьруьгрин патав гвай Хъуьлуьдрин хуьре (Рутул райондин), Самур вацIун къерех кьуна винелди фейила, мусурманрин “Текке” лугьудай ибадатхана ава. Ам арабрин таблигъатчи шейх Мугьаммад-Алидихъ галаз алакъалу я. Чалай и кас гьа­къи­къатдани Йемендай тирди тайинариз алакьна. Идан гьакъиндай ибадатханадин цлал араб чIалал атIанвай кхьинри шагьидвалзава.

Хуьруьгрин хуьре авай пIирез, чна газетдин алатай нумрада хабар гайивал, “Ражабан пIир” лугьузва. Ихтилат физвай кхьинрин чешмеда адан тIвар виридалайни эхирдай кьунва. Гьа са вахтунда эцигунрин кIвалахра ада кьунвай чка кьетIендиз къейднава: эцигунар суфий Ражабан къаюмвилик кваз кьиле физвай. Дагъустандин эпиграфикадин тарихда и чешме “суфий”, “суфи” га­фар къейд­навай виридалайни къадимди я. Лагьана кIанда, виликдай Да­гъустандин эпиграфикада сифте яз и га-фар къейднавай чешме яз Кьурагь райондин Гелхенрин хуьре авай 1622-йисуз эцигнавай шейх Агьмадан гуьмбетдал араб чIалал атIан­вай кхьинар яз гьи­сабзавай. А кхьинрай малум жез­вай­вал, и гуьмбет эцигайди Шагь-Къулидин хва суфий Магьмуд я.

Ражабан пIирен цла авай къванцел атIанвай кхьинра эцигунрин имаратдиз талукь адетдин везифани къейднава: “вири патарихъай (и чкадилай) элкъуьн патал” ва гьакIни “садакьа, игьсан гун па­тал”. Гьа икI, чешмеди гьа вахтунда дин­эгьлийри пакдиз хуьзвай чкадихъ галаз алакъалу яз кьиле тухузвай адет хьанвай къайдадикай хабар гузва. Кхьинра и гьерекат вири дуьньядин мусурманрин кьилин ибадатхана тир Меккада авай “ал-Масджид ал-Харам” мис­кIинда тамамарзавай диндин адетдин мана ачухарзавай араб чIалан глаголдин куьмекдалди къалурнава. Ина кьилиз акъудзавай адетдикай рахайтIа, гьаждал атанвайбур “ал-Масджид ал-Харам” мискIиндин юкьвал алай Кябедилай сятинин акьрабриз къарши яз ирид сеферда элкъвезва. Хуьруьгрин ибадатханадал тамамарзавай диндин адет суфизмдиз хасди хьунин жигьетдай чун шаклу туш. И имарат эцигунин кардани суфийди иштиракуни чи гафар мад сеферда тестикьарзава.

Суфийрин аба тIеквенар акъатнавай винелай алукIдай партал я. Ада ам алукI­­­­­навай кас суфийвилин рекьел алайди ва ада кесибвилин незуьр ийиз­вайди къалурзава. Аба парчадин кьилди-кьилдин кIусарикай цвазвай. Ам, адет яз, сухта-муьруьд суфийрин тешкилатдик экечIдайла алукIзавай ва аба муьруьд тамамдиз тарикъатдин­ къа­нунриз муь­тIуьгъ тирди къалурзавай ярж тир. Аба алукIунихъ кьве мана авай: имтигьанар вахкайдалай кьулухъ муьрид суфийрин тешкилатдиз кьабулун; муршидди муьруьддиз стхавилин сирлу дуьадин (вирд) метлеб ачухунин куьмекдалди Пайгъамбардин  хийир­-дуьа агакьарун. Къейд ийин хьи, и кар муьруьдди вич Пайгъамбардиз  ва стхавал арадал гъанвай муршиддиз вафалу жеда лагьана кьин кьурдалай кьулухъ ийизвай.

Пешекарри абадин са шумуд жуьре къейдзава. Гьар са жуьре ругьанийрин арада тайин дережа къалурзавай яржар хьиз я. Амма суфийрин вилик-кьилик квай, кесер авай векилри и вакъиадиз хиркат ат-тасаввуф лугьузва, яни аба алу­кIай сухта мидаим вичин насигьатчидихъ галаз руьгьдин алакъайралди сад яз амукьзава.

Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор, ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин 
кафедрадин заведующий

(КьатI ама)