(Эвел — 37-41, 43-45-нумрайра)
Шииратдин чIала виридалайни гзаф шейэриз, инсанриз, крариз, вакъиайриз рангар ядай, шикил арадал гъидай гафар — эпитетар кардик кутада. Шикиллу туштIа, шиирди кIелзавайди вичел желбдач, гьейранвилин гьиссер арадал къведач. Ихьтиндаз шиир лугьунни шартI алай кIвалах я.
Бес эпос гьикI туькIуьрнава?! Ана рангламишдай жанлу гафар саки гьар са цIарцIе гьалтзава. Иллаки “Пад яру ич”, “Тур ва балкIан” паяр эпитетрин жигьетдай виридалайни девлетлудаказ туькIуьрнава. Ингье мисаларни. “Файдасуз къурбандар, бахтунин гъед, дертлудаказ къекъвена, хажалатдин чар, пад яру чIехи са ич, дидедин цIу кайид я”, “чIарар рехи хьанва, хъсан, ферли тур, хьурай чебни заланбур, са тур вичиз герек тир, са шив гзаф зирек тир” мад ва мад мисалар-шикилар…
Эпитетар, гекъигунар, метафораяр галачиз жедач, гьикI хьи, гекъигунрини метафорайри, са шей маса шейинив гекъигуналди, шикил виливай кьатIуз жедай къати рангариндаз, эсерлудаз, чан алайдаз элкъуьрда. Ингье мисалар:
Ам Шагь дагъ кьван зурбади,
Къайи гар хьиз йигин хьуй.
Мармард къван кьван заланди,
ЦIун ялав хьиз къизгъин хьуй…
БалкIандаллаз, гар хьана,
Къекъвез хьурай хуьрера.
Тарал алай нар хьана,
Элкъвез хьурай гъилера…
И цIарара гьар са гекъигуни аял чIаван Шарвилидин къамат, адан зурбавал, адетдинди туширвал лишанламишунихъ галаз сад хьиз, халкьдин умудрин, хиялрин экуьвални, михьивални, чIехивални чи бейнидив агакьарзава.
Шарвили-пагьливандин гужлувал, къуват къалурун патал рикIел атанвай кьван гекъигунриз яб гун:
Гиярвийри гъайи тур
Пеш хьиз кьуна игитди.
Элягъайла рагарал,
Амукьайди са твех хьана…
Саки вири балкIанар,
Ракъурнавай хуьрерай,
Лап кьифер хьиз акъатна
Шарвилидин гъилерай.
Шарвили хьиз, адан патав гвай игитарни зурбабур тирди къалурун патал ихьтин гекъигунарни гьалтзава:
Дагьар дагъ хьиз зурбади,
Чат дере кьван чIехид тир,
Адан кIашни, иес хьиз,
Зурбади тир, векъид тир…
Гьар са цIарцIе гьалтзавай гекъигуни шикилдал чан гъизвайди гьасятда гьиссда. Амма гекъигунар мадни кесерлубур, къаб алаз лагьанвайбур, манадин жигьетдай мадни артух ацIайбур жеда. Абуруз ялав квай гекъигунар — метафораяр лугьузва.
Алукьайла пакама,
Тур хкудна Дагьара,
Вичин мичIи чатукай
Нур хкудна Дагьара.
Ракьун тур нурдиз элкъуьн шиирдин чIалаз хас кIвалах я. Ихьтин метафоради чатухъандин устадвилизни къимет гузва. Ам гьунарлуди тирди гьасятда кьатIузва!
Ирид батман заланвал
Авай зурба турунихъ.
Ирид келче регьятдиз
Жедай адал чуруриз…
Рахунар туруникай ийизватIани, инал лагьанвай келимайри пагьливандин зурбавал, адан къуват лишанламишзава. КIелзавайдан вилик чан алачир затIарал чан атанва! Гьа им метафорайрин чIехи аламатни я. ЧIалан такьатрикай и тегьерда менфят къачуз алакьунни автордин устадвилин, бажарагъдин шагьидвал я.
Эпосда генани чIехи къуватдин гекъигунар — гиперболаяр тIимил гьалтзавач:
Тур хциди кIандатIа,
Адаз яд гун лазим я!
ГьакIан яд ваъ, жув хайи
Чилин дад гун лазим я.
Аял гвай кьван дидейри
Къуй хурудай нек гурай.
Гьа некIедал яд гайи
Къуй гапурди экв гурай!
Дидедин некIедал кьин кьун дагъвийрин лап къадим ва гьакьван чIехи метлеб вичик кутазвай адет я. Эпосда Шарвилидин туруниз дидейрин “некIедин яд” гун дуьшуьшдин кар туш. Шарвилиди дидедин некIедиз вафасузвал санални къалурнач! Ихьтинди я рухвайри дидейрин вилик сифте нубатда кьилиз акъудна кIанзавай везифа!
Амма бязибуру, куьчедай физвай жансуз къари акурла, “диде рикIел хтана зи” лугьуз, манияр яда. Им хвавал я лагьайтIа, таб жеда.
Душмандин вагьшивал, инсафсузвал лишанламишзавай метафораярни, гиперболаярни эпосда тIимил авач.
Са арадлай вилера
ТIанурдин цIай авайди
Вилик адан акъатна
Сиве ялав авайди…
Шарвилидин женгерин заланвал къалурзавай гекъигунар-метафораярни гиперболаяр тIимил туш:
Ирид юкъуз авахьна
Душманд иви вацIар хьиз.
Ирид юкъуз къирмишна
Душман кьуру нацIар хьиз…
Маса гекъигунар “Шармунади яна къив, къванер, накьвар юзурна”, “мецер яргъи авуна, кьве хел алай кьуькер хьиз” — мад ва мад цIарар-шикилар гьар са паюнай кIелзава.
Халкьдин гьунарлувал къалурзавай метафорайрини кIелзавайди гьейранар тавуна тазвач: “Виш чувал гъуьруькай фу чурун”, “виш рангадин гъаларикай гам хурун”, “виш балабан, виш далдам рахун”, “агъзур кфил майдандал атун”…
Шарвилиди туькIуьрна
Туьрез яцIу тарцикай.
КичIе тушир гададиз
Виш гамишдин парцикай.
Шарвилидин гьарайди
Дагълар садна чиливди…
* * *
Эпосдин чIал девлетлу ийизвай маса такьат олицетворение, яни чан алай, алачир затIариз инсанрин хесетар гун я.
Садлагьана гадади
ТерлинкIдал гъил вегьена.
Ада, япар чуькьвена,
Гададал вил вегьена.
Ахпа ада гьарайна,
Гьиргьирарна вижеваз:
— Гада, зун я женгера
Къведай балкIан виже ваз!”
* * *
Звал акатна Самурдик,
Шагьнабатди гьарайна,
Кьада лугьуз шейтIанар,
Чилер, цавар къарагъна…
* * *
Ахмиш хьана гъуьлягъар
Буйругъ къачур кьушун хьиз…
Гадад вилик акъвазна
КIевирнавай усун хьиз.
Чирагъар хьиз экъисна
Хъипи вилер пеленгди.
Байбутар хьиз экъисна
Хци кIирер пеленгди…
Мердали Жалилов
(КьатI ама)
