Азербайжандин лезги театрдихъ чIехи тарих ава.  Лезги халкьди Кавказда муькуь халкьарилай фад  тамашаяр сегьнеламишна, чпин махсус драматургия арадал гъана. Идан гьакъиндай Сергей Говорова 1936-йисуз Пятигорскда чапдай акъудай “Кеферпатан Кавказдин халкьарин театр” ктабда кхьенва.

Инкъилабдилай вилик лезгийрихъ И.Шамхалов, Гь.Кисриев, Б.Бабаханов ва театрдин бажарагълу маса пешекарар хьайиди я. Баку­да ХХ виш йисан сифте кьилера — 1905-1929-йи­сара Сураханыдин лезги театр авай. Ам арадал гъунин, вилик тухунин карда чIехи пай ку­­тур Идрис Шамхалов 1880-йисуз Ахце­гьа ди­дедиз хьана. Хуьруьн медреса, Бакудин школа  куьтягьна, са шумуд чIал чидай, еке кьа­тIунар авай и жегьилди  вичин эсерар теснифиз хьана. Ам “Буржали”, “Периханум”, “Кав­каздин дяве”, “Куругъли” ва маса пьесай­рин­ автор я. Гьа икI, И.Шамхалова лезгийрин милли театрдин бине кутуна. Тарихдин делилрай аквазвайвал, Сураханыда авай лезги теа­трдин коллективди 1905-йисуз “Дагъус­тан­дин цуьквер” пьеса сегьнедал эцигнай. Сураханы­, Балаханы, Бибигьейбет ва Баил поселокрин фя­лейриз и тамаша лезги ва азербайжан чIа­ларал къалурнай.

И театрда чпихъ  еке агалкьунрин сагьибар, гуьгъуьнлай актерар, режиссерар, драматургар хьайи Гьасан Кисриев, Камил Гьуьсейнов, Ашурбег Ашуралиев, Жавад ва Умудхан Межидовар хьтин ксар авай. Театрда гьам Къуба патан лезгийри, гьамни Кьурагьай, Кьа­сумхуьрелай, Мегьарамдхуьряй Бакудиз кIвалахиз атанвай жегьил лезгийри иштиракзавай. Театрда лезги дишегьлиярни авай ва абур герек тир ролра къугъвазвай. Лезги авторрин пьесайрихъ галаз санал гьеле 1915-1916-йисара Азербайжандин авторрикай Н.Нариманован “Шамданбег”, “Наданвал”, Гь.Жавидин “Иблис”, Уь.Гьажибегован “Аршин мал алан” эсерарни сегьнеда эцигай Бакудин­ лезги театрди, бязи манийвилер себеб яз, 1930-йисуз кIвалах акъвазарнай.

1960-йисара КцIар шегьерда Забит Ризванован регьбервилик кваз лезги халкьдин театр арадал атана. Ам кIвачел ахкьулдунин рекье Имамали Ильясован, Нура ва Ва­къиф Алимоврин, Рагьимхан Къараханован, Къияфеддин Гьажиеван ва маса актеррин зегьметар гзаф хьана. Сая инсан тир Акбер Ферзалиева театрдин уьмуьрда лайихлу гел туна. Гьеле Бакуда институтда кIел­дайла, ам “Азербайжанфильм” киностудияда лентиниз къачур “Ргар ракъиник” фильмда кьилин ролда къугъванай. Жегьил актер гуьгъуьнлай “Ам тахьурай, атIад хьурай”, “Куругъли”, “Тахай ди­де”, “Чи куьче” ва маса кинойрани къугъ­ва­на. Ташкентдай кинофестивалдин ла­у­реат хьиз хтай А.Ферзалиева вад йисуз ара да­тIана кинода кIвалахна. Гзаф йисар алат­наватIани, ада сегьнедал яратмишай духтур Айдынан къамат тамашачийрин рикIелай алатдач.

Гуьгъуьнлай хайи КцIариз хтай А.Ферзалиева райондин культурадин, иллаки театрдин сеняткарвал вилик тухуна зурба зегьмет чIугуна. 1963-1970-йисара театрдин режиссервиле, культурадин кIвалин директорвиле кIвалахна. КцIар шегьердин са паркуна авай А.Ферзалиеван гуьмбетдал гьамиша таза цуьк­вер жеда, тамашачийри адан экуь къаматдиз и жуьреда гьуьрмет къалурзава.

“Коммунист” газетдин 1987-йисан 20-февралдин нумрадиз “Сегьнедал ашукь яз” кьил ганвай зи макъала акъатнай. Ана къейднавайвал, КцIарин халкьдин театрдин бажарагълу актер Къияфеддин Гьажиева яратмишай къамат виридаз хуш я. Тамашачийрин­ рикI алай артистрикай тир адан гьар са роль гурлу капар ягъуналди къаршиламишзава. Сардар Хазрынский, Миная Рамазанова, Пери Гьабибуллаева, Тамара Мамедова, Балакерим Сеферов, Нуьсрет Алиев хьтин ин­санри райондин культурадиз цIийи нефес гъана. Чпин манийралди, юморескайралди, кьуьлералди кцIарвийрик руьгь кутуна. Халкь­дин театрди са куьруь вахтунда неинки кцIарвийрин, гьакI Азербайжандин ва Да­гъустандин лезги районрин агьалийрин патайни гьуьрмет къазанмишна. А.Шагьмарданован “Къалабулух квай гатфар” тамашадай театр 1987-йисуз СССР-дин халкьдин театррин фестивалдин лауреат лагьай тIвар­цIиз лайихлу хьана.

Азербайжан Республикадин министррин кабинетдин 1992-йисан 3-июлдин къарардалди КцIарин Гьукуматдин драмтеатр кардик акатна. Халкьдин театрдай иниз 12 артист атана. Театрдин сифтегьан директор Хамет Мурадов хьана. Адан регьбервилик кваз гьа йисуз Бразилиядин драматург Г.Фигейредодин “Эзоп” пьеса лезги чIалалди сегьнеламишна. Ам КцIарин культурадин уьмуьрда чIе­­хи вакъиадиз элкъвена.

Х.Мурадовалай гуьгъуьниз — са йисуз Эл­феддин Рагьимханова, кьуд йисуз — Межлум Ферзалиева, са йисалай виниз — Кузьма Алиметова театрдин директорвиле кIвалахна. 2000-йисалай театрдин кьиле Регьимхан Къа­раханов акъвазна. Пешекар режиссер тир амни иниз халкьдин театрдай атанай.

Культурадин маса хилерик хьиз, театрдихъни са акьван ялзамачир гилан девирда театр хуьн ва вилик тухун четин хьанва. Теа­тр­дин исятда авай директор Фаик Къардашо­ва лугьузвайвал, коллективдин аявал авун, те­атрдин тIвар хуьн патал гзаф еке алахъунар авун лазим къвезва. И рекьяй КцIарин Гьукуматдин лезги драмтеатрдихъ са кьадар тежриба хьанва. Бакудиз, Сумгаитдиз, Азербайжандин ва Дагъустандин лезги районриз, Туьр­киядиз мукьвал-мукьвал физва. Виринра тамашачийри коллектив хушдаказ кьабулзава.

2017-йисуз районда КцIарин лезги драмтеатр арадал атунин 25 йисан юбилей чIехи сувар хьиз кьиле тухвана. Райондин меркездин культурадин дараматда кьиле фейи мярекатдал рахай Азербайжандин культурадин министр А.Къараева сифте театрдин тарихдикай, чи гьукуматдин театрдин сенятдиз къайгъударвиликай, уьлкведин, гьакIни КцIа­рин лезги драмтеатрдихъ 25 йисуз хьанвай агалкьунрикай ихтилатна.

КцIарин лезги драмтеатрди 110-далай виниз тамашаяр сегьнедал эцигнавайди къейд авур министрди коллектив Азербайжанда, гьакIни Дагъустанда, Москва шегьер­да гастролрин сеферра хьунни чи сегьнедин меденият лезги чIалалди таблигъ авунин хъсан чешне тирди къейдна. Министрди мя­ре­катдал театр вилик тухунин карда бар­кал­лу зегьметдиз килигна, актеррикай Гьасрет  Насруллаеваз, Кифа­ет Юсифовадиз, Ялчин Къарахановаз хурудал алкIурдай знакар гана.

Театрди Азербайжандин драматургар С.Ахундован “Темягькар”, С.Рагьманан “Ашнаяр”, “Гьижран”, И.Эфендиеван “Атаеврин хизан”, М.Ализадедин “Дагъдин цуьк” ва ма­са­ эсерар­ бажарагълувилелди сегьнела­миш­на. Лезги авторрикай М.Рустамован “Гьава ачух жезва”, “Сефербеган мехъерар”, Ш.Герейханован “Ирид рушан диде”, Б.Алибеговадин  “Куьтягь тахьай мани”, Э.СтIур­видин “КIири Буба”, А.Мегь­манан “Шуршурали” хьтин эсеррини театрдин репертуарда мягькем чка­ ­кьунва.

Амма, гьайиф хьи, КцIарин лезги театрдихъ кьилдин дарамат авач. Им гзаф татугай гьал я. Гьавиляй гьам лезги, гьамни азербайжан халкьарин культурадик пай кутазвай театрдиз къайгъударвал къалурун  лазим я.

Къведай йисуз Азербайжанда Лезги театр арадал атайдалай инихъ 115 йис тамам жезва. Республикадин талукь органри гайи малуматрай, Баку шегьерда Лезги театр патал куту­гай дарамат эцигдайвал я. Хъсан же­дай, ам 1905-йисуз Сураханыда Лезги театр тешкилай Идрис Шамхалован тIвару­нихъ янайтIа. Идахъ галаз сад хьиз, советрин девирда Баку­да хьайи лезги артистар, режиссерар гьазурдай школа кардик кухтунни р­и­кIелай алудна виже къведач, гьикI хьи, милли­ кадрийри театрдин кIвалах хъсанаруниз еке куьмек гуда.

Гьасан Хасиев, КцIар шегьер