ЕТИМ ЭМИНАН — 180 йис

Гьуьрметлу  ватанэгьлияр! Алукьнавай йи­суз чи эде­биятдик, медениятдик еке пай ку­тур гзаф ксарин юбилеяр жезва. Абурун жергеда чи хайи лезги литературадин ва чIалан буба тир Етим Эминан 180 йисан юбилейди кьетIен чка кьазва.

Чи лезги вири районра и йис Эминанди яз малумарнава. Гьа­ви­­ляй шаирдин ирс несилрив ага­кьа­рун ва чирун патал вири мектебра, клубра, газетра, теле­ка­­на­л­­ра махсус серенжемар туху­да­.

Чнани литературадай цIийи конкурсар малумарнава. Абурукай чун и нумрада раханва, гьар са яратмишзавай касди а кон­курс­­рин къанунрал амал авун, иш­ти­ра­кун тIалаб­за­ва. Чна куь эсерар, ча­рар, документар ви­лив­ хуьзва, лап хъсанбуруз газетда чкани гуда.

Къе чна “Эминан йис” илимрин доктор, профессор, литературовед Къурбан Халикьович Акимован макъаладалди ахъайзава.

Етим Эмин — лезги халкьдин рикI алай за­­ри, арифдар, гьахъ  хвейи къази, кIеве авайбуруз куьмекдин гъил яргъи авур жумарт инсан. Хайи халкьдин рикIи­кай хабар кьуна, теснифнавай гуьзел эсеррин кирам,  чIалан устад. Халис милли шаир. Милли литературадин бине мягькемарай устад. Милли шииратдин нурлу гъед. Ялцугърин Сувал дагъди­лай дуьнядихъ галаз рахай зари.

Е.Эминан уьмуьрдин ва эсеррин рехъ гзаф алимри, зарийри, журналистри, муаллимри (Гь.Гьажибегов, М. Гьажиев, С.Гьажиев­, Н.Агьмедов, А.Агъаев, Ф.Вагьабова, Гъ.Садыкъи, Р.Гьайдаров, Гь.Гашаров, М.Ярагьмедов, А.Гуьлмегьамедов, М.Жалилов, Ф.На­гъи­ев, А.Къардашов ва мсб.) ахтармишна, м­а­къалаяр, ктабар ва диссертацияр кхьена.

Зари машгьур авур инсанрин арада и цIа­рарин кирамни ава: за чIехи шаирдикай са шу­муд макъала (“Етим Эминакай гаф”, 1986; “Халкьдиз кIандай шаир”, 1988; “Етим Эмин — милли литературадин классик”, 1988;  “Жавагьиррин чешме”, 1988; “Етим Эминан уьмуьрдин ва эсеррин жигьетдай гьуьжет алай месэлаяр”, I988 ва масабур. Шаирдин эсеррин  “Дуьня гьей!”, ктаб (1988) туькIуьрна, 2013-йисуз “Ди­ли дуьнядин чирагъ” роман  басмадай акъудна…

Винидихъ тIварар кьунвай юлдашри Етим Эминан уьмуьрдин ва эсеррин рехъ гзаф терефрихъай  ахтармишна. Амма гьелелиг садни Эминакай философдикай хьиз  раханвач. И месэладикай  чаз сифте яз  жуван фикирар лугьуз кIан­зава­.

Етим Эмин (1838-1884) Куьре округдин Ял­цугърин хуьре хана ва гьана кечмиш хьана. Са гъве­чIи хуьряй акъатнавай, еке алакьунар авай зари Мегьамед-Эмин, вичин сифте бейтерилай эгечIна, инсанриз хуш, кIан хьана, къунши хуьрера, магьалра машгьур хьана. Де­рин фикирар, веревирдер — философия квай жавагьирар сиверай-сивериз, дафтаррай-дафтарриз фена, Лезгистандин  хуьрерив, шегьеррив, магьалрив: Дербентдивни Шабрандив, Худатдивни Хачмазив, Къубадивни Бакудив, Миграгъивни Ахцегьив, Шекидивни Ширвандив… агакьна. Абуру инсанриз  чIалан устадвилин, гуьзелвилин тIямар гузвай, хъсанни пис чирзавай, къени тербия машгьурзавай. Инсанперес, ватанперес  зари­дин чIалар виш йисалайни халкьдин рикIел алама, абур манийриз, кьисайриз ва мисалриз элкъвенва.

ИкI туширтIа, лезги литература ахтар­миш­завай алим Мавлуд Ярагьмедоваз (1934-2001) Бакудин архиврай Е.Эминан чIалар жа­гъи­да­чир, ада Эминан ирсиниз талукь макъалаярни ктабар (“Вакъиф ва Етим Эмин”, “Азербайжандин шиират ва Етим Эмин” ва мсб.) кхьида­чир.

ИкI туширтIа, алатай асирдин 70-йисара  Куьредивай хейлин яргъа, Гъуцарсувун кIане, Мигра­гъа яшамиш жезвай савадсуз, ам­ма милли шииратдал рикI алай къужа Къиримрин Абдулкерима мугьманриз  вичин хуьруьнви зарийрин, Сфи-эфендидинни (1770-1835) Мардалидин (1820-1927) чIалар хуралай эзберна, малумдачир: “Гила за чвез жи Етим Эминан чIалар лугьуза”. Ада куьреви зари чпинди яз гьисабунал сифте чун тажуб хьанай, ахпа, ме­сэладин гъавурда акьурла, шад хьанай: миграгъви къужади  куьреви Эмин чпинди яз кьабулнава кьван!

ИкI туширтIа, алатай асирда Мамрачви Къазанфара (1845-1888), алим ва зари инсанди, Эминаз еке гьуьрметдивди “азиз”, “стха” лагьана,  ихьтин къимет гудачир:

Аферин ваз, ви чан сагъ хьуй, эй азиз,

Ваз несиб хьуй женнетдин багъ, эй азиз.

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

На куькIуьрна, стха, вун Аллагьди хуьй,

Дили-диванадиз чирагъ, эй азиз!

Етим Эминан эсерри лезги миллет сад авуниз, миллет мягькемаруниз куьмек гана.

Инал тежрибадай аквазвай са тIебии адет къейдин: рикI чIехи ин­сандихъ чIехи фикирарни, чIехи къастарни, чIехи гьерекатарни же­да. Эмин рикI чIехи инсан хьана, адан дуьньяни гзаф гегьеншди я. Гьавиляй адаз, белки, вири лезги зарийрилай гзаф дуьньядикай кхьенвай, дуьнядихъ элкъвена ла­гьанвай эсерар ава. Месела: “Дуьньядиз”, “Гьарай, эл­лер!”, “Пагь, чи уьмуьрар!”, “Гуьгьуьлдиз”, “Дуьнья гьей!”, “Фана дуьнья”, “Эй, дили дивана”, “Дуьнья гургьа-гур”, “Дуьньядикай бейхабардаз”,  “Бахтсузвал”, “1877-йисан бунтариз”, “ТIварун стхадиз”, “Рекьидайла лагьай чIал”, “Веси” ва мсб. Абур дерин, къати, кье­тIен фикиррив-фагьумрив, хиялрив, ге­къи­гунрив, алцумунрив, дердерив-гъамарив —  философиядив ацIанва.

Эминан гзаф шииррай чаз кирамдин уьмуьр, майилар ва гьиссер, ада вичин девирдин  гьахъ­суз­вилерихъ галаз  тухвай женг, авур гъвечIи-чIехи алахъунар аквазва.

Эмин, гьуьрмет — хатур гвай ин­сан, хуьре­, мягькемада, ма­гьал­да авай чIуру гьаларилай (пехилвал, фитнекарвал, сивин харчивал, угъривал, къачагъвал, гьуьрмет авачирвал, зулумкарвал) нарази я. Абур зариди  ви­чин чIалара русвагьзава, яб гузвайбуруз инсанперес тербия гузва.

Урус пачагьдин кьушунри 1877-йисан бунтар чукIурай къайдади месел алай зари михьиз къарсурна. “1877-йисан бунтариз” шиирда кирамди дяведин къурбандар хьайи дустар гьисабзава, абуруз рагьметар гъизва, етим хьанвай аялрин язух чIуг­ваз­ва. Ада  мусибатар гьисабзава: “шумудан мал, шумудан кIвал тулкIу­­низ акъат хьана”, “шу­муд  садан эгьли-аял етим-есир хьана”, “адалат  чаз масан хьана”… Гьар куплетдин эхирда “Им вуч мусибат хьана хьи!” цIар тикрар жезва,  и рефренди шиирда къалурнавай мусибатар мадни къати  ийизва.  Заридиз  аян я:

Урусатдин кIеви зулум

Са къуз вичиз жеда къалум.

Ийиз  ацукь  фикир, фагьум.

Им вуч мусибат хьана хьи!

Заридин умуд инкъилаб хьуник ва  инсан­рин гьалар  хъсанвилихъ дегиш хьуник ква:

Мус аквада чаз инкъилаб?!

Им вуч мусибат хьана хьи!

Гзаф инсанри 1917-йисуз  Урусатда хьайи Октябрдин ин­къи­лаб  Етим Эмина  кхьей  “къалумдай”  гьисабзава.

Заридин чIаларикай, гьерекатрикай, амал­рикай ихьтин фики­рар­, насигьатар хкатзава: жуваз ган­вай бахтуникай, ачух дуьньядал азаддаказ яшамиш хьуникай, гьар юкъуз виле­риз аквазвай тIе­биатдикай, жуван хизанрикай, балайрикай лезет хкудна кIанда. Чун, инсанар, дуьньядал михьидаказ атанва­, чун дуьньядилай ми­­­хьидаказ хъфинни авуна кIан­да.

Анжах Эмин дуьньядилай  на­рази я. “Пагь, чи уьмуьрар”  ши­­ирдай  аквазва:

Садбуру садбурал

Ийиз чIуру хиял,

Терг ийиз гьалал,

Гьарам незава…

Кирамди  хуьре аквазвай шикил умуми авуна, вахтуникай асир хъувуна, дуьньядин шикил гузва:

Хьана пис асир,

Гьич тийиз таъсир,

Къиметдихъ есир

Маса гузава…

Агъадихъай аквазва: дуьньяда “фитне бул­ я… ихьтин кар кьабулзава… акьул зай жез­ва… лукI зелил жезва.. рикI пехил я…” Кирамди малумарзава:

Етим Эмин,

Зайи уна дин,

Бес вун дуьньядин

Квехъ гелкъвезава?

Дуьньядин гьалари  зари дин зайи ийидай чкадал гъанва, гьавиляй ада “Гьарай, эл­лер!” шиирда  гьарайзава:

Гьарай, эллер, пис ксариз!

Ажеб  дуьнья хьанавачни?!

Дугърибурун дуьньядикай

ХупI гуьгьуьлар ханавачни?

Заридин фикирдай, дуьнья чIурзавайбур зулумкарар, девлетлуяр, фекьияр, угърияр… я: “са­да кьилиз сарих язава… фа­гъирдин бал­кIан чуьнуьхзава… уьлкведа афгъан твазва… адалат амач….” Кирамди жузазва: “Чал алайди  вуч къаза я?”  Жавабни вичи гузва: “ХупI дарман тежер суза я…” Гьайиф чIугвазва: “ ХупI кесибар канавачни?!”

Етим Эминан уьмуьрдин рехъ, шииррикай хкатзавай философия веревирд авурла,   са жерге къейдер арадал къвезва.

Эминан дуьнья гегьеншди ва кьетIенди хьуниз  са шумуд  кар алай  месэлади таъсирна:

— гележегдин зари савадлу инсан, мягькемадин къази Малла-Севзиханан хизанда хун ва буба-дидедин гъилик чIехи хьун;

— дуьнья кьатIузвай Эминанни бубадин арада ачух суьгьбетар кьиле фин;

— Эмина  чIехи алимрин медресайра кIе­лун  ва  абурувай къени тарсар къачун;

— Эмина  вахтсуз рагьметдиз фейи бубадин чкадал мягькемадин  къазивал авун;

— Эминаз уьмуьр, кесибринни дев­лет­луйрин гьал-агьвал мукьувай  акун ва чир хьун;

— Эмин бинедилай намус михьи, гьахъ кIани, жумарт, къени инсан хьун;

— чIехи жердавай Эминан рикIе авай фикирар мадни хци хьун.

Гекъигайла, аквазва: Етим Эминан философия вичелай вилик хьайи алимринни зарийрин, месела, Кьуьчхуьр Саидан, Мирзе Алидин, Ярагъ Мегьамедан,  РагъэкъечIдай патан  алимринни зарийрин  фагьум-фикирдиз  мукьва я.

ГьакI ятIани, гьар са инсандихъ вичин  чин-суфат, рикI-ният, руьгь-къаст авай хьиз, Етим Эминахъни вичин жанлу, садакайни чуьнуьх тежедай фикирар,веревирдер ва насигьатар, вичин илим, вичин дуьне ава: ам заридин шиирра, инсанрин  бейнида, сивера ва дафтарра гьатнава.

Къурбан Акимов, филологиядин илимрин доктор