Чи гъилиз машгьур писатель, илимрин доктор, профессор, РД-дин лайихлу муаллим, общественно-политический деятель  Къурбан  Халикьович  Акимован  (Гьаким Къурбанан) нубатдин роман “Зуьгьре гъед”  атанва. (Махачкъа­ла, ДКИ, 2018-йис).

Романар кхьинин жигьетдай Гьаким Къурбана лезгийрин  гьикаятда садрани квахь тийидай хьтин гелер-яржар арадал гъанва. Чаз виридаз машгьур “Ракъинин муг” трилогиядилай — эпопеядилай гуьгъуьниз инал рахазвай хьтин роман арадал гъун чи автор патал адетдин кар хьиз аквазва.

Гьа са вахтунда кIелзавайдан патай чIехи итижни (интересни) арадал гъизва: гьихьтин месэлайри чи агъсакъал алай аямда артух чпел желбзаватIа? Уьмуьрдинни  яратмишунрин чIехи тежриба хьанвай автор инсанрин ва чи тарихдин кьисметрив гьикI эгечIзаватIа? Вуч тарс гузва ада несилриз? Хайи чIалан девлетрив, адан жуьреба-жуьре къатарив устад гьикI эгечIзаватIа?

Роман гъвечIи эсер туш эхир! Ада бязи дуьшуьш­ра вахтарин жигьетдай са шумуд девир виче иливарзава. Вакъиайрин жигьетдай ана халкьдинни ватандин тарихда хьайи лап важиблу, лугьудайвал, кьисметар гьялзавай гьерекатар, акьунар, чуь­руькар, женгер санал сижифламишзава. Бес гьа­кьван игитрин  къаматарни (руьгьдай, винел па­тай, крара, къаршивилера, гьиссера чеб-чпиз ча­ра тирбур) арадал къвезвачни?! Яшлубурни жегьилар, аяларни абурун тербиячияр, дустарни душ­­манар, жуванбурни патанбур, кисайбурни туьнт барутар хьтинбур, жумартбурни мутIлакь­бур­, муьгьуьббатлубурни шикестаяр — халкьдин ге­гьенш къатар руьгьдинни рикIин сафунай язава. Уьмуьрдин кьилин рехъ, халкьдинни Ватандин кьисметар гьялзавай терефар тайинарзава. Куьрелди, роман гьам психологиядин, гьам тарих­дин, гьам социологиядин, гьам политологиядин ва мадни гзаф илимрикай арадал атанвай чIехи эсер я.

Гьаким Къурбанан цIийи романдани, виликан чIехи эсерра хьиз (“Ирид чин алай хуьр”, “Гьай тахьай гьарай”, “Дили диванадин чирагъ”, “Къилинж Къемер” ва мсб.), вич вири терефрин алим-аналитик, виридалайни артух, чIалан сарраф устад, хъсан суьгьбетчи, сюжетар ва композиция арадал гъунин архитектор, хци кьатIунар авай шикилчи- пейзажист, суьретчи тирди субутнава.

Саки 400 чиникай ибарат тир эсер, кIусни галатун чир тахьана, кIелиз хьуни автордин устадвилин шагьидвалзавачни!

Ктаб кIелдайла, чаз чун сегьнедилай сегьнедал, вакъиадай вакъиадиз, сиягьатрай сиягьатриз­, кьисметрай кьисметриз физвайди хьиз жезва. ИкI, чи девирдин саки зур асирда. Со­циа­лизм­дай капи­тализмдиз гьерекатзавай селдик кваз… Сегьнейри чпи-чеб тикрарзавач, сада-сад алава ийиз, ачухарзава. Муракаб ала­къайрин деринра къекъведай, инсанрин вуж вуж ятIа чирдай мумкинвал жез­ва. Уьмуьр­дин алакъайрин чиркинвал, усалвал тIе­биатдин гуьзелвили мадни хцидаказ кье­цIил­арзава. Амма тIебиат вични хаталувилик квайди гьиссзава. Иллаки Лезгистандин мензерайрин (Ахцегьани КцIара, арандани дагъда,­ Самур, Кьурагь вацIарин къерехра, Шалбуз, Кетин, Шагь дагъларин къаяйра, Махачкъала­, КцIар, Дербент шегьерра, Самурган, ЦIехуьл, Макьар хуьрера, масанра) шикилар гьакьван гуьзелбур, вил тухудайбур, гьакъикъатдиз мукь­вабур я. Ам­ма абур хуьн тавуртIа?..

Писателдин игитар вахтуни ва тарихдин ва­къиайри арадал гъизвайбур, уьмуьрдин имтигьан­ри датIана гатазвайбур, тIваларайни хъу­тIалрай, суалрайни шаклувилерай экъечI­­завайбур, кIелза­вайбур руьгьламишзавай, гьахълувал, къени ниятар, камаллувал, илимлувал куьтвилерал, саймазвилерал, пехилвилерал, тIарвилерални дарвилерал гъалиб жедайдахъ инанмишарзавайбур я. Уьмуьр садра гузвай чIехи нямет (девлет) тирди, ам инсанвилелди, къагьриманвилелди, халкьдиз, Ватандиз, несилриз бакара къведайвал тухун­ лазим тирди субутзава. Чарадан бахт галачиз жу­ван кьилди бахт тежедайди тестикьарзава… И жигьетдай цIийи роман уьмуьрдин философиядай ацIанвай, дигмиш хьанвай къуьлуьн ник хьиз, берекатлуди я. И кар чна автордиз тебрикни ийизва.

Ктабда ихтилат физвай кьилин игитрин — алим-физик Загьиранни адан яр, муаллим-биолог Зуьгьредин, уьмуьрдин рехъ амай вири рекьер алудзавай, садзавайди я. Абурун патарив гвай  маса игитрин — академик Михаил Исакьовичан, адан руш Маринадин, жегьил студент, Загьиран хтул Германан, зарафатчи гуржи дуст, аспирант Григолан, Загьирал кIевелай ашукь хьанвай урус руш, аспирантка Светланадин, жегьил шаир, Загьиран дуст Алпан Азиман, чIехи буба Седиран, баде Мегьридин, стха Агьмедан, Зуьгьредин кьелитI Шекеран, адан итим Мирединан (челегрин заводдин фяле, ахпани­ шофер) къаматар гьардахъ вичин кьетIен­вал, акунар, суй-сифет, юзунар, амалар, крар авай­бур я. Гьардахъ вичин кьисметдин рехъ ава.

ТIварар кьун тавунвай студентарни алимар, хуьрерин муаллимар, зегьметчияр ва икI мадни ава. Абуру кьилин игитрин образар ачухариз куьмекзава.

“Перестройка” лугьудай завалди неинки чи государстводин къурулуш, уьлкве чукIур­на, гьакI дугъри гзаф ксарин марифатни, хизанарни, кьисметарни чир техжервал дегишарна. Гьатта виликан дустар душманриз элкъуьрайди и эсердай, гуьзгуьдай хьиз, аквазва.

Са и кардини роман герек чIавуз герек чкадал вилик гъанвай эсер тирди субутзава… СССР чу­кIурна… Самур вацIни кваз сенгердиз (сергьятдиз)­ элкъуьрна… И карди инсанарни (стхаяр, вахар, веледарни диде-бубаяр…) сад-садавай къакъудзава… Амма сад хъхьуникай умуд атIузвач… Им цIийи романдин кьилин темани, кьилин тарсни я.

Зуьгьреди вичин ярдиз, экуьнин гъетре  хьиз, четин вири уламрай экъечIдай руьгь-зар­ хуьзва, муьгьуьббат уьмуьрдин шагь тирди субутзава. ИкI, абур неинки алимвилин, гьакI  инсанвилинни кьакьан дережайрив агакьзава.

Эсердин чIал девлетлуди я. Авторди гзаф мисалар, дурумлу ибараяр, камаллу кьисаяр, тешпигьар, шииррин цIарар (Е.Эминан, СтIал Сулейманан, А.Пушкинан ва икI мадни) ишлемишуни чи хайи лезги чIалан авазлувални, шикиллувални, сеслувални лишанламишзава. Чна тек са шикил гъизва… “Китин дагъ, лацу суьруьдин кьилихъ, чIулав лит галай чубан хьиз, такабурлудаказ акъвазнава… Самур ва Кьурагь дереяр чара ийизвай зурба, кьакьан, яргъи тепе деведин мандавдиз ухшар я. Адан кьибле къваларикай хци гапурар хьтин чархар, къерехар лацу булахар, зарбдаказ авахьзавай шуькIуь кIамар хкатзава. Абурун арайрай, рагара мукарнавай лекьерин мукар хьиз, гъвечIи-чIехи хуьрер: Гъепцегь, Филер, Гъугъван, Кучун… аквазва”.

И са шикилдини Лезгистан — жуван Ватан чаз гьикьван мукьва ийизва! Чун руьгьдалди а цIа­ра­рани кIамара, мигьийрани мензерайра къе­къуьрзава…

ЦIийи эсер чи чIехи писателдин чIехи агалкьун я. Авторди хейлин цIийи гафарални чан гъанва, куьгьне гафариз, тIварариз цIийи уьмуьр хганва… Куьрелди, тарифлу терефар мадни ава.

Амма куьруь макъалада чавай абурукай галай-галайвал рахаз жезвач. Ам литература ахтармишзавай пешекаррин везифа я.

Чна автор тебрик авунихъ галаз сад хьиз, кIел­завайбуруз цIийи ктаб къачун, кIелун, хайи чIалан чIехи мумкинвилерал гьейранвал авун теклифзава…

Мердали Жалилов

«ЛГ»-дин 2018-йисан 23-нумра