Алатай йисан эхирра чав “Мавел” чапханада акъуднавай “Монологи о лезгинской поэме” (“Лезги поэмадикай монологар”) ктаб агакьна. Адан автор чаз хъсан чизвай шаир, публицист, чи газетдин литературадин отделдин редактор Мердали Жалилов я. Ктабдин тIварцIи зи фикир желбна: монологар — кьилди са касдин фикирар, къейдер, рахунар… Таниш хьайила, акуна хьи, им литературадин илимдин ахтармишун я, вични — чи чIехи юлдашди вичин жегьил йисара авунвай кIвалах. М. Жалилова и “монологар” вичин вахтунда дипломдин кIвалах хьиз кхьейди я. Руководитель — чаз виридаз гьуьрметлу профессор, литературовед Гьажи Гьуьсейнович Гашаров.
Гила, саки 50 йис алатайдалай кьулухъ, авторди чи милли шииратдин са жанрдикай-поэмадикай авунвай веревирдер, къейдер ктаб яз чапдай акъуднава. Адаз гилан девирдин агалкьунрин дережадай кхьенвай “Сифте гаф” ва “Эхиримжи гаф” паяр алава хъувунва. Заз итижлу хьайиди а кар я хьи, автор и кIвалахда са автордин, месела, СтIал Сулейманан, Алибег Фатахован, Хуьруьг Тагьиран ваъ, са шумуд автордин поэмайрин гьакъиндай раханва. Авторди, а чIавуз филологиядин факультет куьтягьзавай жегьилди, чи милли шииратдин дигмишвал, кьетIенвилер, агалкьунар, ана кьиле физвай гьерекатар ахтармишнава, кIелзавай гьар садан фикир абурал желбзава. Ам вични а чIавуз жегьил шаир, гьеле аскервиле авайла кхьей сифте поэмадин (“Сергьятдал”) автор тир. Илимрин доктор Къ.Х. Акимова “Мерд Алидин мани” монографияда (“Мавел”, 2004-йис) и поэма неинки лезгийрин, Дагъустандин литературада сергьятдин темадиз талукьарнавай цIийиди тирди къейднава. Яни, кIвалахда къейднавачтIани, М.Жалилова а чIавуз лезгийрин поэмадин жанр ахтармишуналди вичин чирвилеризни, тежрибадизни къимет ганва.
Гележегда М.Жалилован къелемдикай генани са шумуд поэма хкатнава. “Фу” поэма, жегьилар халисан ватандашар, фан къадир авайбур яз тербияламишдай чIехи къуват авайвиляй, гьа акъатай 1981-йисалай инихъ мектебра чирзава. И мукьвара кхьенвай, гила ктаб яз чапнавай “Артур” поэмани, кIелзавайбуру къейднавайвал, акьалтIай жуьредин тербиядин тах квайди, поэмадин жанр девлетлу авунвайди я. Поэма-повесть арадал атанва. Ватандин тарихдин ва халкьдин са шумуд несилдин дерин къатара къекъвенва, гилан несилдин чешмеяр ва чешнеяр гьихьтинбур ятIа ахтармишнава.
Гила чун “Монологрикай” рахан. Гьихьтинди я чи милли поэма? Ам гьихьтин рекьерай гьикI виликди фена? Адахъ гьихьтин къуватар, мумкинвилер, цIийивилер ава?.. И суалриз и кIвалахда тамам жавабар ганва. Авторди а чIаван литературадин алимри (А.Агъаев, Ф.Вагьабова, Н.Агьмедов, А.Гъаниева, К.Султанов ва мсб.) лезги поэмадикай авунвай къейдер санал сижифламишна, вичин гаф лагьанва.
Мердали Жалилова вичин ахтармишунра къалурнавайвал, лезгийрин поэма, халкьдин, Дагъустандин, вири уьлкведин уьмуьрдихъ галаз сих алакъада аваз, бязи вахтара, гьатта вилик акатиз, артмиш хьанва. Авторди къейдзавайвал, ам сад хьтин кьисметдин ва тарихдин са рехъ хкянавай халкьарин литературайрин хизанда, сада-сад алава, девлетлу ийиз, виликди фенва. Гьар са девирдин чи зарийрин поэмайрай гьа вахтунин тIалар-квалар, хъсанвилихъ дегишвилер тунин карда халкьдин къагьриманрин алахъунар, фикирар, мурадар аквазва, гзафбур къенин девирдизни хасбур яз ама. Кьилин игитар чIехи ватандашар, зегьметкешар, интернационалист инсанар я. СтIал Сулейманан поэмайрин вири игитар ва автор вични (лирический герой), А.Фатахован зарбачи Гьасан, Хуьруьг Тагьиран нафтIадин мяденрин игитар, Ш.-Э. Мурадован поэмайра дагълариз эквер гъайибур ва икI мадни гьа жергедай я. абуруз ачух михьи мурадар, гележегдихъ инанмишвал, романтика хас я.
1970-йисуз авторди лезги поэма фенвай рехъ пуд паюниз пайнава: 20-30-йисар, 40-50-йисар, алай аям (60-70-йисар). Поэмадин жанр виликди тухуник гьар са девирдин шаирри чпин пай кутунва, гьарда са цIийивал тунва. М.Жалилован кIвалахдай чаз лезгийрин поэма кьве хиляй — лирикадин ва эпический — виликди фенвайди аквазва. Жанрайрин жигьетдайни яваш-яваш девлетлу жезва — А.Саидован поэмаяр-балладаяр, Жамидинан поэмаяр-махар, Б.Салимован поэмаяр-кьисаяр ва икI мадни арадал къвезва.
Поэмадин къуват чаз И. Гьуьсейнован лезги халкьдин игитвилин “Шарвили”, Б.Салимован “Кавказдикай риваятар” поэмайри, А.Саидован “Хцихъ галаз суьгьбет” поэма-эпопеяди кьетIендиз къалурзава. Лап чIехи агалкьун авторди, чи гилан аямдин поэмайриз къимет гуналди, “Шарвили” эпос арадал хкун яз гьисабзава. Игитвилин “Шарвили” эпосди халкьдиз гьа сад хьтин тIвар алаз гьар йисуз къейдзавай сувар багъишнава, адан метлеб ва важиблувал садрани агъуз аватдач. И кардини лезги поэмадин зурба къуват субутзава.
М.Жалилова алава хъийизвайвал, чи классикри — Алибег Фатахова, СтIал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира арадал гъайи адетар жегьил зарийри хъсандиз аннамишнава, абурун ирс художественный цIийи къайдайралди, алатралди девлетлу ийизвайди кьатIуз жезва. Х.Хаметовадин сонетрин тажар, Абдуселим Исмаилован “Кавказдикай агъзур цIар”, А.Къардашан “Фана багъдин гьуьруьяр” драма, М. Бабаханован “Келентар” роман ва мсб. цIийи дережадин эсерар я.
Амма, гьайиф хьи, икьван чIавалди М. Жалилован и ахтамишунихъ галаз чи кIелзавайбур таниш тушир. Амма “Монологар” чи алимар-филологар, философар, тарихчияр, иллаки аспирантарни студентар патал герек ктаб я. Гьар са школадани хьайитIа, мадни хъсан кар жедай.
Лезгийрин поэма фенвай рехъ дамахлуди, вичелай чешне къачуниз лайихлуди я. Ктабда гьакI авторди жуьреба-жуьре йисара кхьенвай макъалаяр, урус чIалаз таржума авунвай шиирар, маса делиларни гьатнава.
Эмираслан Шерифалиев,
«ЛГ»-дин 2018-йисан 23-нумра
