Даим ви тIвар
СтIал Сулейманан 150 йисаз бахшзава
Рагьмет хьуй ваз, чIехи шаир,
Гьуьлуьн патав сур хьанавай.
Чаз виридаз кIан я пара,
Алемдиз машгьур хьанавай.
Лепейрин ван, чайкайрин сес
Югъ-йиф ава ви япара.
Шаир, вакай фикир ийиз,
Алатзава чи ахварар.
Алай уьмуьр аквазвачтIан,
Хци рикIи гузва ваз экв.
Шаир, вуна фикир мийир,
Ви руьгь, ви нур амукьдач тек.
Музеярни, ктабарни
ЦIийи жеда, алаз парпар.
Намус патал яшамиш хьай,
Мецел жеда даим ви тIвар!
«Лезги газетдин» 2019-йисан 16-нумрадай
________________________________
Ада яргъал йисара «Лезги газетдин» редакцияда, компьютеррин бюрода, кIвалахна. Кхьинарни ада, гъавурда акьазвайвал, фадлай ийизвай. Ам вич вилик кутаз алахъдайбурукай, вичел фикир желбдайбурукай туш. Ам са гьихьтин ятIани литературадин мярекатрик кваз, вич инсанриз къалуриз, бажагьат рикIел хкведа. Амма ада кхьей гьар са затIуни, къуй гъвечIи зарисовка хьурай, кIелзавайдан фикир желб тавуна тадачир. Гьар са затIуни инсандин рикIиз кIевидаказ таъсирдай, ам рикIел аламукьдай. Адаз ганвай бажарагъдин пай гьахьтинди я, гуьрчегди, вичин михьи къуватдалди инсандин рикI къачудайди.
Кьурагь райондин Кьуьчхуьррин хуьре дидедиз хьайи Зара Фейзуллаевадин рикIелай, яргъи уьмуьр яшамиш хьайидалай гуьгъуьнизни, акI жеда, гьич са затIни алатнавач. Адан бейнида гила тарихдиз фенвай, халкьди тежер хьтин азиятриз, хажалатриз дурум гайи девирдин шикиларни ерли ранг тефена ама. А йисара халкьдихъ хьайи са куьнивайни чIуриз тахьай гьахъ-адалатни, инсанри квадар тавур ягь-намусни ада вичин гьикаяйра гила яшамиш жезвайбурун рикIел датIана хкизва, чешне яз къалурзава. Уьмуьр кьезилди ва тухди, дуланажагъ хъсанди хьайи йисара обществода виликан адалат квахьуни, гьахъсузвилериз ачухдиз рехъ гуни, инсанрин къилихрани, ягь-намус кIвачерик вегьена, чIуру ерияр винел акъатуни адан рикIиз тIал акъудзава. Им адан яратмишунрин кьилин темани жезва, ада, галат тавуна, инсанриз инсанвал хуьнихъ эвер гузва.
2008-йисуз Зара Фейзуллаевадин «Лув це, лифер» ктаб акъатна — 32 гьикая. 2010-йисуз «Туькьуьл накъвар» ктабни — 55 гьикая. Белки, са акьван гзаф туштIани, тIимилни туш. Художественный вини дережадалди абуру алай девирдин лезги литературада лайихлу, инанмиш жез кIанзава, чпин къиметлувал вахтуни агъузар тийидай чка кьунва. Адан яратмишунрикай кьил-кьилел алай ихтилат газетдиз акъат хъийида. Чи мурад адахъ яргъи уьмуьр, чандин сагъламвал, рикIин архайинвал, веледрин бахтлувал хьун я.
Гь. Чандаров, литературадин критик
_______________________________________________________________
Зулун пешинин дерт
Новелла
Зун кIвале тек я. ДакIардихъ зулун гарал къавахин тар юзазва. Адан заз аквазвай хилел са пеш алама. Амни сагърай, диде, лагьана, яргъал рекьиз физвай велед хьиз, гьа гила-мад тарцелай чилел аватиз гьазур я. Гзаф четин я къакъатиз адаз хайи тарцивай, инсандиз багърийривай, лап мукьва ксаривай хьиз…
Хъсан я хьи, ихьтин гьиссер виридахъ хьайитIа, фикирзава за. Ахьтинбур ава хьи, хайи диде-буба саймиш тийизвайбур. Вуч ксар я куьн, еке кIвалах авунач куьне, са куьн туш балаяр чIехи авурбур, куьне куь буржи я кьилиз акъуднавайди лугьудайбур. Са бязи диде-бубайри хьиз, куьне чи кIаник машинар кутунвани? КIвал-югъ ганвани чаз? Вуч авунва? Ихьтин гафар галукьзава гзаф диде-бубайрин япарихъ чпин хайи веледрин патай…
— Амма тарар… пешер… Абурун рафтар масад я, — лугьузвай хьиз я заз зулун пешини, зи гьалдикай хабар хьана. ХъуьтIуьн сифте аязрикди вахтсуз агаж хьанвай ада давамарзава: — ТIимил дидейрин арза-ферзедин ван атанач заз и гатуз. Зун алай тарцин сериндик ацукьна, ял ягъайбурукай рикI шад са касни заз акунач. Иллаки — дидейрикай.
Ингье къачун гьа и йикъара вичин 90 йис тамам хьанвай Десте диде. «Игит» бубади пуд аял галай адан руш рахкурна, вич «жейран квахьнавай гъуьрчехъан я» лугьуз, масадан гуьгъуьна гьатнава, пуд бала бахтсузарна. Вични авара хьанва, гьина аватIани чидач. Рушни, намусди акIажарна, атIа дуьньядиз фена. Кьуьзуь дишегьли къе вичихъ гелкъвена кIандай чкадал пуд етимдин гъиляй ажуз хьанва. Аялриз къвезвай пособини вичин пенсия гьа са гужа-гуж акъакьарзавай адавай вуч шад ихтилатдин ван хьурай…
Я туш хьи, къачун чна къунши Патимат, кIвачер икисиз тежез, азарда гьатнавай. Накь ам, шез-шез, зи диде тарцин кIаник акъвазнавай. Анал ацукьнавай маса яшлубуру вуч гьал я, Патимат, вун гьаятрални эхвичIзамач хьи, лагьана хабар кьурла, икI жаваб гана:
— Пара пис я, чан вахар, пара пис. Хвани свас, хтуларни вахчуна, чпиз ялар ягъиз, хуьруьз хъфенва. КIвале сиве твадай, сас элядай затIни авач. Хъфидайла, са буханка фу къачуна, холодильникда туна, хъфенва. Я картуф, я чичIек, са тупIал алай ягълу кьванни кIвале авач…
— Патимат, вуна и гафар масабуруз лугьуналди, вав гъана вугудай кас авани? Гьаятдал вун, гьикI хьайитIани, эвичIзава. Таза кьве фуни къачуна, ахлад, — лагьана адалайни канвай, сусакайни хцикай рикI динж тушир Басират халади.
— Квехъ къачуда? Квехъ? — хъилев ацIанваз, акъатна Патиматай. — Юкьвакай кIир хьана, гъилерикай шаламар хьана къазанмишдайла, хцив кIелиз тадайла, къуьн кьуна, кIвализ свас гъидайла, зун герек тир. Гила пенсияни зи гьуьрметлу суса вахчузва. Зун жуван пулунин иеси туш, — жаваб гана ада вичелайни яшариз чIехи, дяведин цIаярай акъатнавай дишегьлидиз. — Я балаяр, зун кьуьзуьбур хуьдай гьукуматдин кIвализ твах лагьайлани, тухузвач. Чпин рузи атIуз кичIезва. Куьн лугьуналди чIалахъ жедач, чан вахар. Квез аквазва хьи, пакамалай няналди морожнияр гуз-къачузвай зи суса «ма и сад кьванни, ви вилерай хтурай» лугьудач. Са кьве йикъан вилик ада са куруна авай семечкаяр, акъугъарна, маса гуз тухудайла, заз, гъил яргъи авуна, са гъута авайбур къачуз кIан хьайила, ада зи гъил ягъайвал квез акунайтIа… ТупIар фейи-фейивал чир жезвай, — накъвар авахьна Патиматан вилерилай.
— Вун свас пис я лугьуз рахазва, — ихтилатдик экечIна Мафизат. Адан чинин биришар, гъилерин дамарар чилин винел акьалтнавай тарарин дувулриз ухшар хьанвай. — Зи хайи руша заз йикъа садра вун кьена алатай югъ мус аквада лугьузва. За, дяведин иштиракчи яз, еке пенсияни къачузва, собесдай куьмекарни ава, атана, кIвале михьивилерни пулсуз ийизва, кIандай чкадизни пулсуз физва, дарман-чарани вири пулсуз я. Зун сад лагьай группадин инвалид ятIани, жуван къайгъу жува ийизва. КIвалерни зибур я. ЯтIани, вун кьейи югъ акунайтIа, лугьуз, хайи веледдиз зун аквадай вилер авач. Ихьтинбур веледар жедани, я вахар?!
Хъипи пеш зулун гару гатазвай. Гару адав и дидейрин агьузар агакьарзавай хьиз тир. Гагь са пад, гагь муькуь пад элкъуьриз, гару ам чилел вегьена. Пеш гьа чилелни рахазвай жеди.
— Винелай авахьзавай стIалар заз дидейрин туькьуьл накъвар хьиз жезва, — лугьузва лекъве цин винел вичиз чка кьунвай пешини. — Амма зун шехьзавач, я — зи диде тарни. Зун аватай чкадилай къведай йисуз мад цIийи, белки, залайни гуьзел пешер эхкъечIда… Зи диде ялгъуз амукьдач… Амма инсанар…
Зи рикI генани къарсатмиш хьана. Зун жув-жувак рахазва: «Тарар кьванни хьаначни куьн? Аквазвачни квез дидейрин вилерин накъвар? Туькьуьл накъвар, рикI-жигер кузвай агьузар…».
Итимар хуьх, дишегьлияр!
Гьикая
Ви пеше вуч я? Пакамалай няналди кIвале ацукьна, недай са затIни гьазур тийиз. Вуна, маса дишегьлийри хьиз, кIвалахни ийиз хьайитIа, вучдай? — ихьтин туьгьметдин гафар галукьда бязи папарин япарихъ.
Гьикьван и гафар тек-туьк дишегьлийриз талукь ятIани, гьуьрметлу стхаяр, итимар, куьне икI лугьудайла, са тIимил хьайитIани, куь вахакай, дидедикай, абур кIвалин лукIар туширдакай фикир авуна кIанда. Йикъа са шумуд сеферда хуьрек гьазуруникай, къаб-тIур чуьхуьникай, пек-парталдикай, асун-шуткуникай зун гьич раханни тийин. ТIвар алачир кIвалахар я ман ихьтин — дишегьлидивай виридалайни гзаф вахт къакъудзавай. Жув дишегьли яз, за абурун пад кьуна, гьахъарна рахазва лагьайтIа, куьн дериндай гъалатI жезва. Абурни чан алай инсанар я, чпикай хабар кьуна, чIугвазвай зегьметдал къимет-гьуьрмет эцигна кIанзавай. Амма гзаф вахтара икI жезвач. Вун пакамалай кIвале авайди тир, гилани хуьрек агакьариз хьанвач, я туш хьи, герекзавай перемдиз, шалвардиз уьтуь ягъиз агакьнач лугьуз туьгьметарда бязи итимри. Гзафбурукай зун рахадач, аялар галай дидедиз са декьикьадани ацукьдай мажал тежезвайди якъин я.
Гила, заз чирвал, чпиз ихьтин туьгьметар къвезвай хьтин дишегьлияр лап тIимил я, гзафбур, югъ-йиф талгьана, къазанмишуниз мажбур хьанва. Абуруз я кIвални, я гъуьлни — са затIни ахквазмач. Хизан гьикI хуьдатIа лугьуз, яргъи югъди базардин рекье ава…
За са бязи дишегьлийриз икI лугьузва: гьуьрметлубур, кIвале авайла, сифтени-сифте хуьрек гьазура. Аквада квез, гьикьван регьят жедатIа. КIвале недай хуьрек авайла, дишегьлидин вири дердийрин са пай куьтягьнава лагьай чIал я. Квез куь гъуьлерин хесетар чир хьухь. Садбур ава тIуьнал рикI алай, масабур — михьивилерал, мугьмандиз финрал… Гьидаз гьи кар гзаф кIандатIа, гьам сифте ийиз алахъ. Аквада квез, куь кIвале къал-къиж амукьдатIа.
Гзаф вахтара чак, дишегьлийрик, гьахъсуз рахадай хесетни ква. Им чаз Худадин патай ганвай пай я. Месела, гъуьл кIвалахдилай геж хтана. Яр-дуст гьалтна, са вишер хъивегьна, я туш хьи, хкведай рекье гьалтна са чирхчир. Ихьтин куьлуь-шуьлуьйриз килигна, кIвале къал тун дуьз яни бес?!
— Гьан, гьина авай? Ашнадин патав фенвайни? Хкведай вахт хьанани? — рикIина амаз, вуна гъуьл «агъуламишзава». Эгер вуна ам чина хъвер аваз, хушдаказ къаршиламишайтIа, мумкин я ада ваз вири авайвал, хьайи-хьайивал ахъаюн. Ви чIуру чин акурла, ам тапарар авуниз мажбур жезва.
Гьелбетда, зун куь гъавурда акьазва: алай вахт пара четинди хьанва. Иллаки атIай мажиб гъин тийизвай гъуьлер авай папариз — генани. Ахьтин вахтар жезва хьи, яргъи югъди са низ ятIани кIвалахна, нянрихъ хъивегьни авунваз, ичIи гъилди хтайла, гьи папаз и кар хуш жеда кьван? ЯтIани куьне куьн хуьз алахъ. КIвале фу-партал аялри дидедивай тIалабзава эхир! Аялрикай икрагь хьайи дидеди, чара атIайла, гъуьлел гьужумзава. Куьн гзаф рахуналди, гьуьрметлубур, туькIуьзвай кар авач, гена куьне куь гуьгьуьлар чIурзава. Ахпа куьн пашманни хъжезва, «атIай зи мез, вучзавайди тир акI рахана» хълагьзава.
И гафар кхьидайла, зи рикIел дяведин йисара пичIи йикъарихъ кIвалах авур дишегьлияр хквезва. Абуру йисан къене пуд-кьуд виш зегьметдин югъ къазанмишдай. Амма йисан эхирдай гъилиз къведай затIни жедачир!.. ЯтIани, къене рикI туна, фронтда авай гъуьлер, стхаяр, рухваяр эвеззавай. Цанин хулани, дергес къуьнел кьуна, дагъда векьени — виринра дишегьлияр аквадай. Алай девирда йиф кумаз базардин рекье авай, кIулалди ялиз, къачуз-хгузвай дишегьлиярни абуруз ухшар ава лагьайтIа, зун кIусни ягъалмиш жезвач. Кьве гъилик кьуд сумка кьуна фидайла, чи дишегьлийрикай юкь какур хьанвай къарийрин ухшар къвезва. ХъуьтIуьн къаярини гатун чими ракъари канвай абурун чинар зерифдиз амукьдани бес?! Чара авач, хизан хвена кIанзава, — лугьузва гзафбуру. Гъуьл кIвалахдик квач, гъиляй вуч кар-кIвалах хьайитIани къвезвай итимар гьакI куьчебасанар хьанва.
Ибур вири вахтуналди жезвай крар я лагьана, куьне куьн секинара. Вахтуналди кар-кеспидик квач лугьуз, гъуьлериз къехуьнармир. Чи гьа тIапIар алачир сивер себеб яз, гзаф дуьшуьшра чи хизанар чара хьунал къвезва.
Эгер хизан хуьз кIанзаватIа, эркекдин гафунал гаф эцигмир. ИкI за са бязи чеб тIимил кIанзавайди хьиз жезвай, мумкинвилер аваз, кIвализ яб тагузвай хьиз аквазвай дишегьлийриз лугьузва.
Пабни аял кIвале аваз, М. масадахъ галаз гуьруьшдиз физ хьана. И кардикай кайванидиз хабар тахьана амукьнач. Садра, кьведра, пудра… ваъ, эхир авач. Я гъуьлуьзни ада чуькьни ийизвач. Шак фидайвал итимдини ийизвачир. Чирхчирди, акур хьайида, гьар гьалтайла, лугьузвай: «Кьей вах, ви къене авайди рикI тушни? Вуна ам кIвале гьикI хьана тазва? Вакай зун хьанайтIа, валлагь, за абурал кьведални лаш илигдай».
И «акьуллу» гафариз, гьелбетда, дишегьлиди дикъетдивди яб гузвай, амма абур вичин хийирдихъ галайбур туш лугьуз, вичи-вич секинарзавай. Йикъарикай са юкъуз гъуьл лап геж хьайила, кайвани ам ахтармишиз фена. Гьикьван рикIиз тIар хьайитIани, фикирна ада, и кардал эхир эцигна кIанда. Къе-пака кьвед лагьай аялни гъилиз къвезва, «зи чам» лагьайтIа, масабурухъ галаз гуьруьшриз физва.
Зулун варз алай йиф тир. Гъуьлуьн пенжекни къачуна, фена паб ам жагъуриз. Къуншидин гьаятда, тарцин кIаник акъвазна, кьве касди, чинра хуш хъвер аваз, суьгьбетарзавай. «Ахшам хийир», — лагьай ванци абур кхунарна. Гъиле авай пенжек, «ваз мекьи жеда» лагьана, гъуьлуьн къуьнерихъ вегьена, сиви чуькьни тавуна, кайвани кьулухъ элкъвена. Хкведай рекье адаз, вири алемдиз ван къведайвал, гьарайиз, шез кIанзавай. Фена, кьве вил акьална, гьуьлуьз вегь лугьузвай са рикIи. Идалай кьулухъ адахъ галаз гьикI яшамиш хъжеда?..
Вичи авур и кардал лап пашман хьанвай кайвани. Гила, фикирна М-ди, кIвале жедайди са тIурфан я. Адан диде-бубадиз, мукьва-кьилийриз вуч жаваб гуда? Ам хуьре авай высший образование къачунвай сад лагьай руш тир. Са шумудаз ада ваъ лагьана, зун хкяна. Бес за къе-пака кьве аялдин диде жезвай дишегьлидиз вафасузвал авун дуьз яни? РикIяй гьар жуьредин хиялар физ, фикирри акIажарна, вилик вегьей кам кьулухъ хъжез хъфизвай ада гьа къе и кардал эхир эцигун кьетIна.
КIвализ хтайла, ваъ, папак гьич чуькь-муькь квач, са карни тахьанвайди хьиз киснава. Итимдин вил гила-мад ада къал акъудунал ала. Гьа икI кисна са шумуд югъ алатна. Эхирни М-дивай эхиз хьанач:
— Я залумдин руш, ви къене авайди рикI яни, тахьайтIа, — къван? Вун гьикьван кисна акъвазда? Куьтягьа тIун, ви рикIик вуч кватIа лагьана тур!
— Зи рикIе зи аялрин буба, зи сифте муьгьуьббат вядеда хтана, кIвале хьун ава. Эгер завай ваз, а дишегьлидивай хьиз, муьгьуьббат гуз жезвачтIа, эгер зун ваз вафалу туштIа, вун зал рази тушиз, масадахъ галаз гуьруьшдиз физватIа, къал-къиж, сада-садан рикIер тIар тавуна, чара жен. Ваз гьазур хуьрек, чуьхвей партал гьатзавачни, кIвализ мугьман, яр-дуст атайла, за чин чIурзавани, ви диде-бубадихъ гелкъвезвачни?..
М-дикай сиве яд кьунвай къиб хьанвай. Адаз утанмиш тир… Гила абурухъ кьуд аялни ава, гьуьрметлудаказ, жегьилвилин гъалатIар тикрар техйиз, яшамиш жезва.
Бязи вахтара папари гъуьлериз, тIимил пул хкизва, къуншидин папал хъсан парталар ала, адахъ бриллиантар гала, кIвале багьа мебель ава лугьуз къехуьнарзава. Вичиз са тIимил шел-хвал авурла, са акьуллу, камаллу, дяведин цIаярай акъатай, уькIуь-цуру акунвай дишегьлиди са шумуд йис идалай вилик заз лагьанай: «Чан бала, вуна гьикI лагьни, суфрадик са тике недай фуни хьуй, кIвалин чилик — канабдин рухни, няниз итимни — хтана кIвале. Ам ви панагь, ам ви даях, ам ви лувар я. Итим кIвале авачирла, вун самунилай кьезил жеда, руквадилайни — куьлуь. Вун агъмишун-саймишун вири гьам тирди рикIелай ракъурмир…»
КIвализ эрекьдин ни галаз, перемдал расу чIар, хьуькъвел помададин гел алаз хтана лагьана, къал акъудмир. Аламукьрай ман, белки, адаз са хъсан чирхчирда стхадиз, яргъалди такур дустуниз хьиз хвешивиляй темен гана жеди. Гъуьлни рикIе чIуру фикир авачирвиляй, са фикирни тагана, хтана жеди кIвализ. Гьелбетда, алай вахтунин жегьил дидейриз и кардин гъавурда гьич гьатиз кIанзавач, адакай за вучда гъуьл хьана, хизан хуьз тежезвай лугьуз. ИкI дуьз туш.
Гьуьрметлубур, алай девирдин дуьнья секинди туш. Кьуд патахъай яна-кьена лугьудай ванер къвезвай вахтунда сабурлу хьайитIа, сада-садан кефи тахайтIа, хъсан я. АлакьдатIа, са хъсан ихтилат-суьгьбет ая. ТахьайтIа, куьтIни тавуна, ацукь.
Дявейри, татугайвилерин девирдин тIуьруькьри итимар вахтсуздаказ къакъудзава чавай. Куьрелди, эркекар къвердавай тIимил жезва. Гьавиляй, гьуьрметлу дишегьлияр, куьлуь-шуьлуьйрин патахъай куьне абурун кефи хамир. Абур куь далуяр, куь архаяр я… Расул Гьамзатован виридаз чидай гафар дегишарна, зазни ихьтин къенин макъамда лугьуз кIанзава: «Итимар хуьх, дишегьлияр!» Эркек дишегьлидин милайим, назик сесинихъни регьимлувилихъ муьгьтеж яз тамир! Къуй абурун япарихъ мукьвал-мукьвал «зи азизди» лагьай гафарин ван галукьрай! Хуьх куь итимар! Абуру куьнни хуьда.
«Лезги газетдин» 2024-йисан 43-нумрадай
