Амалдар къарникъузар

(Гьикая)

Зулун вижеваз къай квай сугъул югъ я. Пакамаз куьлуьз-куьлуьз къваз эгечIай марф бирдан хкатна. Гила сергьят авачир цава, къушар хьиз, циферин гапIалар къекъвезва. ЯтIани Самур ва­цIухъ­ди­ эвичIзавай синера ва дереда чкIанвай ­хуь­руьн куьчейра ракъинин зайиф нурар акьазва­.

Сирт магьалдин гуьтIуь рекьяй виниз яшлу Селим, вичин пуд хтулни галаз, тамухъди хкаж жезва… Къе аялар, пакамахъ фад къарагъна, гьеле бегьем экв тахьанмаз, бубадихъ галаз тамуз къарникъузар кIватIиз физвайди я лугьуз, кIвачерал ала. Абурун рикI дагъларин тик, кьакьан синерал, ачух, гуьлуьшан тепейрал, гьар жуьре атирлу цуьк­вер акъатнавай тIуларал ала. Гьикьван къугъ­вайтIани, къекъвейтIани, галатзавач. Гадайриз гзафни-гзаф хуш хьанвай кар, къарникъузар кIватIиз, тамун къерехрив гвай гапIалра къекъуьн я. Ина абуруз къарникъузар экъечI­завай гьар са валан пун, гьар са гъвечIи тала, тIул чизва, ина абурун  кесерлу сирер ава. Бубадини вичин багьа хтулриз кIандайвал ийизва, абурун тIалабунар мегьрибандаказ кьилиз акъудзава. Балайрин кефи хаз жедани мегер? Дуьз лагьайтIа, хайи дагъларин надир суьретар акурла, Селим буба жегьил хъжезва. Ингье ам къарагъна, гадайрихъ галаз рекье гьатнава.

Селим мукьва-кьилийриз, хуьруьнбуруз сейли кас я. Пудкъадалай виниз яшар хьан-ватIани, адан аскIан, кьелечI якIарин беденда,  къекъуьнра гьеле кIубанвал ама. Селима гзаф йисара хайи хуьре муаллимвал авуна зегьмет чIугуна. Адаз аялдин тIал алай чка гьасятда чир жедай ва ада абуруз дарман жагъурдай. Гилани Селим буба вичин рикI алай кардикай къерех хьанвач, ада жегьил муаллимриз вичин пешедин сирер, уьмуьрдин макьсад, уьмуьрда гьар садан чка ва везифа вуч ятIа чирзава.

Несилар, сад алатиз, масад къвез, вахтар физва, амма уьмуьрдин гъал кьатI жезвач. Селим муаллимди тарс гайи аялрикай фадлай чуру-спел квай итимар, абурухъ чпин килфетар хьанва. ЯтIани къени абурун рикIера муаллимдин гьасретар ама:

— Зи балаяр! Хайи чIал хуьх! Гьардаз вичин чIал багьа я, гьардаз вичин хайи диде багьа жедайвал. ЧIал руьгь я, чIал тарих я. ЧIал чи намус, ахлакь я. Вуч инсандин кьилел атайтIани, эгер ада чIал квадар тавуртIа, адахъ вири жеда. ЧIал ава — халкь ава, чIал авач – халкьни авач.

Жуван чIалав икI къадирлувилелди, рикI куз эгечIун Селиман хтулризни адет хьанвай. Виридалайни гъвечIи хтул — Имран — мектебдиз гьеле фенвач, сентябрдиз фида, ам гьеле гъвечIизма. Мурадани Алиди хайи чIалан тарсара анжах вадар къачузва ва и карди аялрин бубадин руьгь шадарзава. Адаз кIанзавайди аялар дидед чIалал кьару яз чIехи хьун я.

— Имран, бубадин, катмир, вун галат жеда. Беден яд хьайитIа, бубадин гъвечIи хва начагъ жедачни? — туьнбуьгьдин тавар галачир сесиналди лугьузва Селима. Амма аялди яб гузвач. Женжелдин уюнар стхайризни хуш жезва, абурни кат-калтугиз, къугъваз эгечI­за­ва, бубади абуруз тавазивилер ийизва.

Са арадилай аялриз сифте гьалтзавай са шумуд валан кIане къарникъузар жезвай чка акуна, абуру чпи чпиз кушкушар ийиз, са вуч ятIани яваш ванцелди лугьуз эгечIна. Эхирни Мурада къалабулух кваз бубадиз “буба, инал алай чи валар амач, абур атIанва, къарникъузар жезвай чкадал къванерин хара ала”, — лагьана. Вири мягьтел хьана — мукьвара инал са касди вичиз кIвалер эцигда. Вучда кьван, куьче къвез-къвез тамун юкьваз акъат­зава. Аялар, дикъетдивди чилиз килигиз, инихъ-анихъ къекъвена.

— Къарникъуз! Заз жагъана са къарни­къуз! — гьарай акъатна Алидай. Пагь, адан хъуькъвер, куьпдик кутурбур хьиз, яру хьанвай.

Аялар, катна, Алиди къалурзавай чкадал кIватI хьана. Дугъриданни, инал кьве къванцин арада гъвечIи хьтин са къарникъуз текдиз экъечIнавай.

— Ваз акур къарникъуз жува атIутI, — лагьа­на Мурада Алидиз.

Алиди, вичин чукIул жибиндай акъудна, мукъаятдиз къарникъуз атIана. Стхаяр мад сеферда таза къарникъуздиз килигна, вил атIайла, ам чантада туна.

Гадаяр чпин бубадин вилик кваз кьве патай аскIан тарарин арада авай тамун рекьел элячIна. Дагъдин гуьтIуь, къекъвей рекьяй таран хилерин арайрай винелди  фин регьят тушир. Гагь-гагь абурун кIвачер, циз аватиз, цIуьдгъуьнзавай, къванера акьаз, тIар жезвай. Шадвиляй аялри и четинвилер гьич квазни кьазвачир.

Садлагьана патав гвай валарикай са къуьр хкатна, рекьяй физвай инсанрин вилик акъатна. Къуьрез а кьадар кичIе хьана хьи, на лугьуди, исятда адан чан къачуда. Гьасят­да къуьр рекьяй виниз цIай хьиз катна. Аялри, акъваз тийиз, “Къуьр! Къуьр!” лугьуз, гьарайзавай. Рагъул рангунин, япар яргъи къуьр са шумуд легьзеда аялрин вилерикай хкатнач. Катдайла, адан кIвачер лап далудилай виниз акъатзавай. Аялриз халис тамун  къуьр садрани икI мукьувай акурди тушир.

ГъвечIи туп хьтин Имранав гвайди масад тир, ам виридалай гзаф мягьтел хьанвай.

— Гьайиф, къуьр катна. Буба, вуна ам вучиз кьуначир?

—  Къуьр адан кIвачери хуьз­ва. КицIивайни ам, калтугна, кьаз жедач, Имран, — кьил юзуриз, уюнар авуна Алиди.

— Къуьр гзаф кичIе гьайван я. Катрай, белки, адаз балаяр ава жеди, хуьрай вичин балаяр. Там, чан хва, гьайванрин кIвал я. Чакай­ абуруз къурхувал ава.

Секиндиз рехъди фидайвал хьанач. Са къекъуьндилай алатайла, гадайриз къалин хилер алай инидин тарцин кукIвай еке муг акуна­.

— Ша чун и мука вуч аватIа килигин,- лагьа­на Алиди.

— Им пехърен муг я. Исятда мукара шарагар жедай вахт туш. Муг ичIиди я,- жаваб гана Мурада. Мурадаз тамун сирер вичин стхадилай хъсандиз чизвай.

Суьгьбетар ийиз-ийиз, физвайбур синен вини кьиле авай вижевай чIехи къацу тIулал акъатна. Гадаяр синин къерехдал фена, гьейранвал ийиз, кьуд патаз килигиз, акъвазна. Селим, аялрилай вил алуд тийиз, абурун юкьва авай. Инлай Самур вацI ва адан къерехда авай хуьр лап гъвечIиз аквазвай. Кьакьан дагъдин синелай агъуз лув гузвай катра аялар мадни гьейранарна. Гьава михьи тир. И атирлу гьавадал нефес чIугуна тух жедани? Селим бубади вичин хтулриз гуьзел тIебиат гьикьван ширин ятIа гьиссзавай.

Къайи гьавади къушар кIусни сугъулнавач. Абуру сада-садаз эверзавай хуш сесерихъ галаз чархарин арадай физвай Самур вацIун ванни акъатзава. Къацу векьерихъ, гьар са цуькведихъ вичин ни, дад ава.

Аялри са геренда тамун манидихъ яб акална. Къушарин оркестрдин ван Селим бубади бирдан юкьвалай кьатIна:

— Хваяр, гила чна фена чи къарникъузрал са кьил чIугван.

Аялар гуя ахварай аватна, и чIурун агъа кьиле цацар алай са шумуд  валан кIане чпин къарникъузрин муг авайди абурун рикIел хтана. Сада-садалай элягъиз, абуру валар галай патахъ чукурна. Са легьзедилай аялрай шадвилин гьарайдин сесер акъатна:

Ааа..! Къарникъузар! Буба, къарникъузар!

Хъуьрез-хъуьрез аялрин гуьгъуьниз атай Селим буба серсер хьана: валарин пунара гзаф къарникъузар ава.

— Килиг, и гъвечIи валан пунани къарни­къузрин къумбур ава, чан зи гъвечIи вал! — гьа­райна Алиди. — Вуч хъсан къарникъузар я!

— Чна дуьз карна, буба, къе иниз атана. Чун атаначиртIа, къарникъузар, вахт алатна, пуч жедай, — лагьана Мурада.

Са гъвечIи ял акъадарна, шадвилин ­гье­­вес элекьарна, гадаяр къарникъузар ­кIва­-тIу­нив эгечIна. Гьар са къарникъуз му­къа­ятдиз атIуз, хъсандиз килигиз, чантада эцигна. ЧIур хьайибур, акъахайбур сад­­ни авач. Вири таза, ажайиб ни галайбур я.

— Къарникъузрин дувулриз зиян гумир гьа, бубадин ша­рагар!  — лагьана бубади хтулриз хъуьтуьл, вичел фи­­­кир чIугвадай сеси­­налди.­

— Хьурай, чан буба. Иниз килиг, чна къарникъузар лап мукъаятдиз атIузва, дувулриз зиян тагун патал, — шаддиз жаваб гана Алиди.­

Эхирни стхайри къарникъузар михьивилелди кIватIна куьтягьна. Валан пунара, векьера хъсандиз вил экъуьрна. ЗатIни амач. Гъиле авай чантайриз килигиз, шадвилер авуна. Чантайрик вижеваз пар квай.

— Имран, ви чанта къалур, — лагьана Мурада, хъуьрез-хъуьрез.

Селим бубади Мурадаз тадиз вилербур авуна. Им кефи хамир аялдин, кямир, ла­гьай чIал тир. Мурад гъавурда акьуна.

Имранан чантада, куьлуь-ири талгьана, атIанвай къарникъузар авай. Мурада стха къужахламишна, адан хъуькъвериз теменар гана.

— Аферин! Аферин! Сагърай-е, хва!

— Буба, гила чун агъада авай чи тIулаз хъфидани? Гьана вуч аватIа? — лагьана ­Алиди.

—  Ша фин, зи хваяр, гьанизни килигин.

Тамун гуьтIуь жигъирра, хайи дагъларин синера гадаяр сад лагьай сефер туш къе­къвез, абуруз гьар йисуз чпи къарникъузар кIватI­завай,  агъада — кIама авай гъвечIи тIу­лаз эвичIдай рехъ гьасятда жагъана.

— За гила дидедиз ва чIехи дидедиз са хъсан кIунчI суван цуьквер кIватIда, — лагьана Алиди.

Гадайриз и фикир хъсан акуна. Абуру, инихъ-анихъ катиз, чи дагъларин ажайиб гуьр­чег цуьквер кIватIиз эгечIна. Гьа икI, цуьквер кIватIиз-кIватIиз, са герендилай абур суван тIула авай фирягь рекьел  акъатна. Рекьин кьве патани цацун валар авай, къарни­къузар абурун кIанера аскIан векьерин, хъчарин арайра жеда. Аялар, кисна, къарникъузрихъ къекъвез башламишна. Чиниз, гъилериз цацар акьахун мумкин тир, амма аялри  игьтият квадарзавачир. Виринра вил экъуьрна, гадайриз са пуд-кьуд куьлуь къарникъуз гьатна, мад аквадай затI авачир.

— Марфадилай кьулухъ ина къарникъузар жезвайди я. Са вуж ятIани чалай вилик акатна. Ингье  ина инсан къекъвей гелерни ама, — вичин къеневайбур винел акъудна Мурада.

— Вуна дуьз лугьузва. Къарникъузар авач. Им жедай кар туш. Рекьин вини кьиле мад килиг хъийин кван, — рази хьана Али.

Мурадни Али са тIимил рекьиз кьулухъди элкъвена, чеб къекъвей чкайрал хтана. Имранни абурун гуьгъуьна авай.

— Инал ша кван, ибур вучар ятIа килиг!- кIевиз гьарайна Мурада. Гадаяр цавай атана.

Аламат! Векьер алачир хъуьтуьл мичIи руг алай чкадал къумбукар хьтин пуд чIехи къарникъуз чиликай хкатнавай лацу турпар хьиз аквазвай.

Са легьзеда инал лал кьена. Гадаяр пагь атIана амукьна. Абуруз вуч  хълагьдатIа чизвачир. Имран, кьил хура туна, киснавай. Аялдай гаф акъатзавачир. Ам са геренда вилик квай шагь къарникъузриз гьайифар къвез килигиз акъвазна, ахпа бирдан шехьна.

— Имран, вуч хьана, кьил хкаж кван садра,­ — минетна Мурада. — Вучиз шехьзавайди я?

— Квез аквазвачни? Ибур амалдар къарникъузар я. Абуру зун алцурарна. Зун анихъ фейила, чиликай хкечIна. И чкадал зун къекъвенвайди тир, — шез-шез жаваб гана гъвечIи стхади.

Инал агакьай Селим бубади кьве гъиливни Имранан гъилер кьуна, хтул секинариз алахъна. Аялдин хъуькъверилай кьве стIал нагъв цIуьдгъуьнна.

— Ма, бубадин хва, ибур ви къарникъузар я, вуна атIутI. Акван абуру мад зи хва гьикI алдатмишдатIа! Исятда чна абуруз кар кьада, абурун дуван аквада.

Имран рази хьана. Аял гъавурда гьатна. Ада вичин гъвечIи чукIулдалди къарникъузар атIана. Мурадни Али, стхадиз килигиз, хъуьрезвай. Вири шад хьана. Ай амалдар къарникъузар!

Югъ нисинилай алатнава. Цав гьалчIна­ва, чIулав цифер къалин жезва, абур къайи гару Шалбуз дагъдин кукIушрилай кьиблепатахъ тухузва. Зуьгьре дидедин рикI секинзавач. Тамуз хтуларни галаз фейи къужа гилани хтана ахкъатнавач. Марфадин ири стIа­лар акадна. “Им гьина авайди я? Къуьрен рикIел гьамиша мереяр акьалтда” лугьуз­, Зуьгьре диде герен-герен дакIардал къвезва. И арада гьаятдин вар ахъа хьана. Зуьгьре дидедиз къарникъузар авай чантаяр ва цуьквер гваз уьзягъдиз хквезвай аяларни Селим акуна. Тади акатай чIехи диде  тентесдиз къецел экъечIна. Ада, цуьквер гъилеваз, хуруз атай Имран къужахламишна…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 17-нумрадай.