Сергьятдал

(«Пароль — «Рехи Каспий» повестдай чIук)

Фабрикантдин кIвалин багьа затIаралди дуьзмишнавай тавханада Стамбулдин агьваллуяр кIватI хьанвай. Гуьзелан бубади чара хьунин мярекат туькIуьрнавай. Мярекатдин «тахсиркарни» и девлетлу туьркдин езне жезвай Тарлан тир.

И няналди Кларка гьар жуьре багьнайралди дагъустанвидиз Гуьзелан кIвализ къведай ихтияр ганачир. Англиядин разведчикдиз вичин ихтибарлу агентдин куьмекдалди икI хъсандиз башламишнавай кIвалах сабурсуз дагъвиди чIуриз кичIезвай.

КьатIунар авай туьркдизни вичин руш арада туна Кларка са гьихьтин ятIани уюн акъуд­завайди аян хьун мумкин тир. Гьавиляй Англиядин разведкадин векилди и гуьруьш яр­гъал вегьенай, фабрикантни адан «езне» ан­жах садра аквадайвал авунай. Са нянихъ туьрк­диз бажагьат цIийи инсан чир жедай, вични Кларка лазим тирвал гьазурнавай инсан…

Офицердин цIийи мундир алай Тарлан ингилисдихъ галаз тавханадин пипIе акъвазнавай.

Фабрикантди мярекат ачухна. Адан иштиракчийриз Кларка Тарланакай чирвал гана.

— Ханумар ва жанабияр! Къе чун гьуьр­метлу эфендидин кIвале кIватI хьунихъ кьве себеб ава. Зи дуст мсье Тарлана Гуьзелал эвленмиш жедай ихтияр тIалабзава. Зани квевай виридавай тIалабзава и бокалар жегьилар бахтлу хьунин сагълугъдай хкажун! — ингилисди вичин бокал ичIи авуна.

Фабрикантдин мугьманри Кларканни ие­сидин арада ацукьнавай Тарланалайни Гуьзелалай вилер алудзавачир. Дишегьлияр жегьил рушал пехил тир; итимри фабрикантдиз гележег авай езне гьатнавайдакай фикирзавай. Масабурни авай, чпикди дугъри иесидал хъуьрезвайбур… И мугьманриз фабрикантдин руша вижеваз кштавар ягъуникай хабар авай.

— Чун кIватI хьунин кьвед лагьай себеб ам я хьи, — цIийи тост лугьуз эгечIна Кларк, — мсье Тарлан пака чи гуьрчег Стамбулдай хъфизва, ада вичин хиве гьатнавай тарихдин буржи тамамардайвал я. Ханумарни жанабияр! Мсье Тарланан сагълугъдай, къуй адахъ алакьунар хьурай!

— Къуй Халикьди гъазаватдин цIийи регьбердиз куьмек гурай! — гьарайна мугьманрикай сада.

Мярекатдин эхирдай Кларка, мугьманрихъ элкъвена, мсье Тарланан кефияр авачирдакай, ада вичин патай тост лугьун тIалабзавайди, вичиз ийизвай гьуьрметдай виридаз сагърай лугьузвайди малумарна.

Анжах са Гуьзел гъавурда акьунай Кларкан амалдарвилин: адаз дагъустанви инай, геж тавуна, хутахиз кIанзавай. Гуьзелаз буба и уюндин гъавурда акьаз кичIезвай. Кесиб кьуьзекавай ихьтин агьвалат эхиз жедачир.

Гележегдин «полководецдивай» Гуьзелан диде-бубадихъ галаз рахаз тежедайвал, Кларка ам кьулухъ галай ракIарай къецел акъудна, ракьун рекьин вокзалдал тухвана, куьмекчи ксарни галаз Туьркиядинни Советрин Союздин сергьятдал рекье туна.

Мегьметан къуллугъчияр эхиримжи йи­къара Кларкахъ галаз компанияда авай Тарланалай вил алуд тийиз алахънавай.

Эхирни сергьятдин заставадилай хабар агакьна: Тарлан ана туна, ингилисрин десте Стамбулдиз хквезва. Хъел акатнавай Мегьмет вич гьасятда заставадал рекье гьатна. Аданни дагъустанвидин арада яргъи ихтилат хьана.

— И гурбагур ингилис са декьикьадани квевай къакъатзавачир, мсье Тарлан, гьавиляй заз куьн аквадай мумкинвал хьанач, — лагьана дагъустанви авай кIвализ гьахьай Мегьмета. — И ингилис кьифрез акI я, Кавказдин девлетар анжах са чпин уьлкведиз кIанзавайди хьиз… Мад сеферда гъавурда акьазва чIехи Наполеон гьахъ тирди: ада лап дуьз ингилисар алверчийрин миллет я лагьанай.

Мад са тIимил — Мегьмета нубатсуз кар ийидай, туьркверин гьукуматдин гьакъикъи ниятрикай лугьудай. Виликдай адани, гьа Кларка хьиз, тестикьарзавай: туьркверин фикир анжах Кавказдиз аслу туширвал гун я, чпин уьлкве кавказвийри чпи идара ийида. Инал туьркверин разведчикди, кьил квадарна, вичи вич маса гуз са тIимил амай.

Шпионаждин вири крарай акъатнавай­ устIаррихъ галаз алакъайра хьайивиляй Тарлан са бязи крарин гъавурда акьунвай­, абурун алахъунар вуч патал ятIа, ада кьа­тIузвай. Туьркверини  ингилисри вичин патахъай и кьадар къайгъударвал авунин халисан себебни ам патал сир яз амачир. Анжах инал вири авайвал лугьудай жуьрэт адахъ хьаначир: абурун алакъаяр деринриз фенвай. Жуван фикирар чуьнуьхна, ада туьркдиз лагьана:

— Давамара, эфенди Мегьмет. Дугъриданни, зи эхиримжи йикъар мистер Кларкахъ галаз акъатна.

— Са Кларкахъ галаз ваъ, вири Стамбулдиз чизвай ченги Гуьзелан къужахдани, — ягьанатна Мегьмета.

— Квелай, эфенди, зи сусакай икI рахаз гьикI алакьзава?

— Хъел къвемир, зи дуст, за авайвал лугьузва. А кьифери фикирзава хьи, Гуьзелани адан бубадин девлетди квез лазим таъсир ийида, куьнени вафалудаказ Англиядин интересриз къуллугъда. Эгер Гуьзел халисандиз куь свас тиртIа, вучиз Кларка лап эхирдал кьван квез адан кIвал чирначир, куьн адан диде-бубадихъ галаз танишарначир? Куьн алдатмишун патал абуру сагъ са комедия туькIуьрна. Чаз фадлай малум тирвал, Гуьзела ингилисриз къуллугъзава. Анжах дипломатиядин са бязи фикирралди чаз абурухъ галаз араяр чIуриз кIанзавач. ЯтIани са вахт къведа, Гуьзелни, адан бубани дустагъда ацукьда. Гуьрчег дишегьлийрин куьмекдалди чпиз къуллугъиз тазвай Англиядин разведкадилай тафаватлу яз, чна, туьрквери, маса кардик умуд кутазва. Чун, гьуьрметлу Тарлан, куьн гьахъ диндин халкьар чIехи зулумдикай азад ийиз физвай гьакъикъи мусурман тирдахъ инанмиш я. Квехъ галаз чи кIвалахдин бинедани исламдин идеяяр ава. Гьавиляй чи гьукуматди квевай Къуръандал кьин кьун тIалабзава.

Мегьметаз муьтIуьгъ хьайи Тарлана Къуръан пIузарриз мукьва авуна, вичиз лагьай гафар тикрарна, кьин кьуна.

— Гила зи эхиримжи меслятризни яб гун хъия, — лагьана туьркди. — Дагъустандани, Кеферпатан Кавказдин маса областрани Дуьньядин дяведилай кьулухъ гзаф кьадар туьркверин армиядин есирар амукьнава. Лазим алакъаяр кардик кутуна, чна абур куь штабдиз къведайвал ийида, куьнени абур дагъвийрин дестейрин командирар хьиз ишлемиша. Дагъустандиз хъфейла, женгиниз къарагънавай виридаз регьбервал авун жуван хивез къачу. Гоцинскийдивай, Алихановавай, абуруз ухшар масабурувайни дагъвийри азадвал патал тухузвай женгинин кьиле акъвазиз жезвач. Мадни за хълагьин, гьуьрметлу Тарлан: Османрин империядин чил рикIелай ракъурмир. Уьмуьрда тежедай кар авайди туш. Эгер бубайрин чилел куь ниятар кьилиз акъат тавуртIа, ана акъвазмир, куьн алакьариз алахъдайбурун ихтилатризни яб гумир. Туьркиядиз хъша, иниз рехъ квез гьамиша ачух я.

Мегьметан гафарал дагъустанвиди яргъалди фикирнай. Кларка вич икI регьятдиз ал­датмишун адавай вичиз багъишламишиз жез­вачир. Инсан икьван дугъри жен: гьа таниш хьанмазди, ам ягь-намус квадарнавай руша вичин гъилиз вахчуна. Гила ам Англиядин разведкадин векилрин зерре кьванни чIалахъ хъжедани? Бес Мегьмет? Гьамни­ хъсан я! АкI хьайила, гьа туьркверини, гьа ингилисрини, виликдай хьиз, гилани фикирзавайди Кавказдин халкьарин кьисметдикай туш, адан девлетрикай, Бакудин нафтIадикай я.

Вич ватандин душманрин жергейриз гьикI акъатнайтIа, Тарланан рикIел хтана… Гьа Кларкни, гьа Мегьметни, гьа жувни, абурун таъсирдик акатна Дагъустандиз хъфинал рази хьайи… Амма гила низ ва гьикьван экъуьгъайтIани, къаргъиш авуртIани, туьх­кIуьр хъийидай кIвалах авачир. Эгер и кIвалахдикай михьиз хкечIиз кIан хьайитIа… Ваъ, и мумкинвал адаз гудач.

Тарлана вичин патав Мегьмета хкянавай куьмекчийриз эверна. Абур сергьятдилай элячIиз гьазур хьана.­

«Лезги газетдин» 2024-йисан 20-нумрадай.