Туьтуьнин хат

Алатай сеферда гайи якIал рази тушиз, Негъиди и сеферда хуьруьн кьасабчидивай вичиз дуьз як гун тIалабна.

– Кьасабулагь, чан Кьасабулагь! ТIалабзава вавай, и за куь патав рекье тунвай жегьилдив вугана, заз са вад-цIуд кило як рекье хтун… Пакун тIвал-мал, къвалан буш-муш, цIум-мум ва мадни гьа икI… Куьрелди, гьа алатай сеферда хьиз. Мад квез чизвайди я кьван, гьикI ийидатIа. Амма и сеферда лацу жигердикайни тике-мике кутаз рикIелай алудмир, – къаб алаз рахана Негъи Кьасабулагьахъ галаз телефондай.

Як хкана. Негъиди, чилел суфра экIяна, са-са тике чантадай акъудиз, суфрадал эцигна. Лап гьа вичи лагьайвал авунва касди, Кьасабулагьа. Амма и сеферда чантадай ана тунвай кIус-тикедихъ галаз малдин туьтуьнин хатни акъатна.

Вахтар алатна. Са юкъуз Кьасабулагьа  лугьуда Негъидиз, бес, вичиз мал тукIваз кIанзава, лагь, гьикьван як тадатIа… Негъиди и сеферда Кьасабулагьан амалрикай адаз ачухдиз лугьудай   жуьрэтна.

– Вири, вуна гьикI лагьанвайтIа, гьакI авурди я, валлагь, – лагьана Кьасабулагьа. Гьа вуна лагьа-ай-вал, гьардакай са тике эцигайди я.

– Хьурай. Вири гьа за лагьайвал авурдай хьурай, – лагьана Негъиди, чин чIурна. –  АкI яз хьайила, а туьтуьнин хат вучтинди тир абурук квай, за куьне заз гузвай зегьримардик туьтуьнин хатни кутур лагьай чка авайни тахьайтIа?

– Ам дуьз лугьузва вуна, Негъи, – лагьана Кьасабулагьа, еке инанмишвилелди. – Анал вун лап гьахъ я. Туьтуьнин хтуникай вун, дугъриданни,  рахайди  тушир. А туьтуьнин хат  за терез дуьз атун патал ви якIал эхцигайди тир.

Гзаф-тIимил

Гатуз, гьарнихъай хкана, хуьр куьнуьйрив ацIанвай. Гьавиляй хуьре чпихъ куьнуьяр авайбурун  арада кимел гьуьжетар кьиле физва. Садбуру лугьузва, бес, мулкуна гьикьван чIижер гзаф хьайитIа, гьакьван хъсан я. Бегьердиз там-чуьл гужлу жеда… Масабуру масакIа лугьузва. Мулкуна гьикьван чIижер артух хьайитIа, гьакьван там-чуьл фад куьлягьдай аватда. Суьрсетдиз кьит  жеда…

– Квез чиз, – лагьана инал алаз хьайи хуьруьн муаллимди гьуьжетарзавайбурухъ элкъвена, абур дуьз фикирдал гъида лагьана, –  и чи хуьруьн чIурал нехир гзаф хьун хъсан яни, тахьайтIа – тIимил?

– Гьелбетда, гзаф хьун хъсан я ман, – лагьана Къембера.          – Нехир гьикьван гзаф хьайитIа, нубатар гьакьван геж къведа.

Фикирзавайбур

Кьве касди, хуьруьн кимел ацукьна, чпин фейи уьмуьрар тупIалай ийиз, уьмуьрдин гьакъиндай дерин хиялар ийиз, сада-садаз суьгьбетарзавай. Кьведан уьмуьрарни, сад хьиз, чеб чпиз ухшар тир. Садани чуьнуьхнач, садани тарашнач, садани къа­къуд­нач, садани садрани садазни са писвал авунач… Халкьди лугьудайвал, къайи циз уф гуз, чпин уьмуьрар кьиле тухвана. Гьамиша зегьмет чIугуна, аялар чIехи авуна, мехъерарна… Чпин веледризни гьахьтин тербия гана. Гьабурни михьивилелди яшамиш жезва… Гьа са вахтунда кьведан вилерикайни хуьре авай маса ксарин къаматарни карагзава. Абурунни крар, амалар тупIалай ийизва, къимет гузва…

Чуьнуьх-тарашзавайбур, къакъудзавайбур, гьарамзадаяр…кефиник ква, абур вилик физва, абуруз са дарвални авач. Аялрихъни машинар, кьакьан кIвалер, къуллугъар хьанва… Хиялрик акатнавай кьве хуьруьнвидини Аллагьдик умуд кутунва,  гьахълувилел гуьзчивал тухун адан хиве тунва. Уьмуьррикай хиялри абур къвердавай деринриз тухвана…

– Белки, чун чи уьмуьрда чIурукIа яшамиш хьанатIа, – лагьана сада вич хиялрикай уях хьайи са арада муькуьдаз, икьван гагьди анжах чилиз килигиз хьайи вичин вилер адал туькIуьрна, тухвай уьмуьрдал шаклу яз.

– Зани гьакI фикирзава, – лагьана муькуьдани.

Абур мадни яргъалди кисна.

КварквацIар

– Зун, са машин жагъурна, вацIа кIватIнавай кварквацIар хкиз фида, буба,  – лагьана хци.

– Ваъ, герек авач, – лагьана бубади. – КварквацIрикай исятда чна ийидай са затIни авач. Ваз кIвалахиз    акьван ашкъи аватIа, къачунвай шиферар хкана,  цурин къав туькIуьр хъия. Гьаваярни чIур жезва.

– За гьа фикирни авунвай, буба, – лагьана мадни хци. – Хкведайла за, гьа кварквацIрин винел хъияна, гьа шиферарни хкидайвал я.

– КварквацIрин винел алаз шиферар хкиз жедай затIар туш, вири кукIвар жеда, – лагьана бубади хциз, адан акьулди кьатIун тийизвайди акуна. – Санал хкидайвал ятIа, кварквацIар ядалди вилик машинда гьа шиферар эцигдайвал хьурай, – ада хциз вичин меслят къалурна.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 44-нумрадай.

__________________________________________ 

Дарман

Алидин жунгавдин кIвач кьецIи хьана им пуд югъ тир.

– Пуд йикъан къене, духтурдиз талгьана, акъваздай куьн гьихьтинбур хьуй, – лагьана къунши Сефера, – аял хьайитIани ракъура. Ам инихъ-анихъ алатдалди, фена эверрай.

Къурдул вич куьчедай къвез акуна, Алиди ам, атана агакьайвалди, вичин варциз чIугуна.

– Я духтур, вун, мурад тIалабайди хьиз атана, и зи гъиле гьатна ажеб хьаначни, за ваз эвериз тадайвални­ тир, валлагь. Жунгавдин… Де абур же­да, – лагьана Алиди, – садра инихъди ша вун. Винелди хкаж хьухь. Жуваз са истикан чай хъухъ.

Периназа чай-шекер гъана мугьмандин вилик эцигна, адавай жузун-качузун авуна. Итимди папаз вилерин ишара авуна. Папа Къурдулан вилик тIуьн гъана, эрекь авай шуьшени столдал эцигна.

– Я хизан сагъ хьайиди, – лагьана Къурдула, эрекь авай шуьшедиз са вил яна, – вун гьихьтин кас хьуй, зун кIвале авачирни, эвердай ман. Адахъ  хьун вуч авурди я ахпа?

– Хьун гила, за ваз вуч хьайиди ятIа ахъайин, – лагьана Алиди, – кьулухъ галай чапла кIвачин кьве кикен арада вуч хьанватIа хьанвай хьиз я заз. КIвач гьа закIамдивай дакIунва.

– Вичи кIвач экисзавани? – хабар кьуна Къурдула.

– Экис гила ийизва. Са жизви­ экисзава. Ахпа заз вичи са артух векь-кьални нез аквазвачир и йикъара.

– Абур вири туькIуьдайди я,– лагьана Къурдула, рюмка виликди авуна. – Рекъидалди и цанвай са-садар кьан чна.

– Яда, и зунни раб-дарман гвачирди хьана,– лагьана Къурдула са арада,– кIвалера таблетка-маблетка авачирни квез?

Папа фена «аптечка» гваз хтана.

– Ам гьанал эциг  садра, – лагьа­на Къурдула, кIане тIимил эрекь амай шуьшедиз килигна, –  аниз зун ахпа …

Къарагъна вич хъфидайла, Къурдул «аптечкада» къекъвена. Ана авай бинт-минт, таблетка-маблетка, гъил хуькуьриз, инихъди-анихъди авуна.

– Гьун, гьа им жеда, – лагьана ада Алидиз, са гъвечIи флакон гъиле кьуна, – гьа идакай  йикъа садра гьа кьве кикен арадиз кьвед-пуд стIал хъичич. Гьа им адаз артухни я.

Къурдула флакон столдин са пипIел эцигна, «аптечка» къерехдихъна.

Алиди флакондиз са вил яна.

– Я духтур, – лагьана Къурдулаз, – ам сухван дарман я. Фицакьра къаридин свах тIазва лагьана аптекадиз фейила, ана кIвалахзавай Салманан руша гайиди тир заз. Адакай гьайвандин кIвачиз вуч чара хьурай ахпа?

– Пагь-гьо, – авуна Къурдула, – малдиз гьам вуч дарман ятIа, вуч чида? Вунни, гьакI акваз, яда, лап авам я хьи.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 45-нумрадай.

_______________________________

Мезелияр

Гьам школада, гьам кIвале Кериман япарихъ галукьзавайбур гьа са ихтилатар тир: «Вун пинти*я». «Ви чан гьа хиперив акъатда». «Чубан». «Данарбан». «Нехирбан»…
Эхир вучда кьван. Керима вич гьа вирида лугьузвай хьтин пинти яз кьабулна ва, чIехи хьайила, хиперив фин кьетIна.
Са юкъуз хуьруьз Москвадай Кериман чIехи стха Муса хтана. Нянин арада Керим Мусадив агатна ва явашдиз адавай хабар ­кьуна:
– Стха, Москвада хипер авайди яни?
– Москвада — хипер? – хъуьрена Муса. – Хипер — ваъ, Керим. Хипер авайди туш.
– Ана школада пинтияр авайди яни? – мадни хабар кьуна Керима­.
– Пинтияр — эхь. Пинтияр гьанани авайди я, – генани хъуьруьн акатна Мусадик.
– Гьабур, гьа пинтияр, бес чIехи хьайила, квев фидайвал я ана, хипер авачирла? – лагьана Керима.
Муса, мягьтел хьана, стхадиз килигна.
________________________
*Пинти//бинти – (нугъатдин гаф) 1) тарсарай агакь тийизвай, тарсар чируник хев квачир аял, 2) кар, гьакъикъат дуьз, тир гьалда кьатIун тийидай кас.

* * *

Къаравулди багъдай кални дана акъудзавай. Инсафсуз къаравулдин хурукай хкатай кал садлагьана акъвазна. Хъвегь ягъиз, нефес дар хьанвай ам кьулухъ элкъвена, мез куьрсна, вичин данадиз килигна.
– Ягь! Вун адаз килиг-е садра, – лагьана къаравулди кализ, вичин гъилевай лаш виниз хкажна, лап хъел кваз. – Багъдиз атайдини вич хьайила, ида мезни заз экъисзава гьа.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 49-нумрадай.

___________________________________________________________________

*  *  *

— Гьа девирар гьахьтин кесиббур тир, балаяр. Гзафбуруз кIвалах авачир. КIвалахдай, суьрсет къазанмишдай чка авачиз, ийир-тийир хьанвай инсан­ри чпин хизанар хвена кIан­за­вай. Гьа икI тирвиляй Кесиб Абдуллагьан умуд анжах вичин «туьрездик» ква. Ада, туьрездихъ элкъвена, лугьузва: «Аман минет хьуй, вун я зи умуд. Балайриз суьрсет гъиз аван(и), туьрез?»…

Бязи вахтара, тIебиатдин чIу­ру шартIар себеб яз, лежберар чпин бегьердихъни агакьдачир. Ихьтин вахтара абур, гьахьтинбурукай яз Кесиб Абдуллагьни гишила амукьдай…, – суьгьбетзавай муаллимди аялриз тарсуна.

Вилик квай партадихъ ацукьнавай Кезима муаллимдин суьгь­бетдихъ  дикъетдивди яб акалзавай. Муаллим кис хьайи са арада аялди алава хъувуна:

– Ам гьакьван авам тирни, муаллим, гишила ацукьиз? – ла­гьана Кезима, шаирдин язух чIугунивди. – Адавай, фена­, атIа бейкарбурун биржадик кьванни экечIиз жезвачирни? Биржадик экечIдай ман.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 52-нумрадай.

__________________________________________

Пуд бакIан

Мукьвара хуьре кьиле фейи суварин гьакъиндай гьеле ихтилатар, веревирд авунар, гьуьжет алай рахунар инсанрин арада да­вам жезмай. Ихтилат-суьгьбет гила чамарра гъалиб хьайи ва чпи сад, кьвед, пуд лагьай чкаяр­ кьур балкIанрикай ва абурал алаз чамарар авур жегьилрикай хьана.

– Сад лагьай чка кьурди вуж я? – хабар кьуна кимел кIватI хьанвайбурун арада авай са мугьманди.

– Маламет. Зи гада! – вичин­ гададин тIвар кьуна Муртуза,­ гъилевай тIвал алагъариз-ала­гъа­риз­.

– БалкIан нинди тир? – хабар хкьуна суал гайида.

– БалкIан — зиди! – лагьана Мур­туза. Ада, дамах гваз, чукIул яргъалди чIугваз, тIвалунилай кьвед-пуд туьхъвел алудна. Хабарар кьазвайди Муртузаз килигна:

– Кьвед лагьай чка — низ? БалкIан нинди тир?

– Зи гададиз. Баламетаз. Бал­­кIан — зиди! — Муртуза, гьа дехь­не­ хьиз, тIвал алагъариз, вичин мез пIузаррал элкъуьрна. Са уьгьуь яна.

– Бес пуд лагьай чка низ хьана, гьа балкIан нинди тир? – мугьман кимел алайбурухъ эл­къвена.

– Къазаметаз, яда. Зи гададиз. Бал­кIанни — зиди! – вичин кьил са патал кьуна Муртуза.

– Аферин. Гаф авач, валлагь. Баркалла! – лагьана мугьманди Муртузаз.

Адаз чамарра гъалиб хьайи жегьилриз са гьер, юкь авачир элкъвей чIехи фу ва маса пишкешар гайидакай ван хьанвай. Мугьман, еке гьевес кваз, Муртузаз килигна:

— Акъажунра пуд чкани кьаз алакьай ви рухваяр сагърай! Ви балкIанар сагърай лугьузва за ваз лап рикIин сидкьидай! – лагьана, мугьман Муртузав агатна. Вичин кьве гъиливни Муртузан гъил кьуна, къарсурна, ахпа адан далудиз кап яна.

– Амайбур гьикI хьана? – хабар кьуна мугьманди. Амайбуруз руьгьдай ават тавун патал гудай пишкешар хьайитIани ганачни?

– Амайбуруз низ вуч гана кIан­­завай ваз? – лагьана Фейзи­рагьмана, вичин гъиле авай асадин кIвенкI чиле экъуьриз, – авайди вири гьа пуд балкIан хьайила.

 

Мезели

 

– Гьемзе, чан хва, ваз чи Навруз акунани? – хабар кьуна куьчеда сад лагьай классда кIелзавай аялдивай Мурада.

– Ам классда ава, халу, – жаваб гана Гьемзеди.

Мурада шегьре рехъ галай патахъ гьерекатна. Гьарнихъ вил экъуьрна. Ваъ, аквадай кас авач. Мурад гьа атайвал кьулухъди хъфена. КилигайтIа, адан Навруз куьчеда дехьнен  вичи  ам акунани  лагьана  ха­бар кьур аялдихъ галаз къугъваз­ва.

– Яда, Гьемзе, вуна заз Нав­руз трассада ава лагьаначирни? – хабар хкьуна Мурада, вич аял­рин­ патав агакьайла. – Трассада­ авайди ви патав гьинай, гьикI хтана?

– Классдай, – жаваб гана Гьемзеди, гъилелди школа галай пад къалурна.

Анжах гила вич гьакъикъат­дин гъавурда акьур Мурадак хъуьруьн акатна. Вич лугьумир кьван, Гьемзедивай «К» гьарф лугьуз жезвачир. Ада сивяй «к» гьарфунин чкадал «т» гьарф  акъудзавай.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 1-нумрадай.

__________________________________________

Мезелияр

– Керим, вач, чан хва, атIа Алибуба халудивай гъилин­ ­пружиндин терезар гваз хъша. Заз терезар герекзава, – лагьа­на бубади аялдиз, яргъалай, гъил туькIуьрна, вичин кIва­лихъди хъфизвай Алибуба къа­лурна.

Аял терезар гвачиз хтана.

– Гьан, вуч хьана? – хабар кьуна бубади аялдивай. – Вун терезар гвачиз хтана хьи. Вун феначни?

– Ваъ, я дах. ГьикI фенач. За Али буба, я Али буба лугьуз­ эвериз-эвериз, ам, заз са вил яна, чин чIурна, чпин варциз гьахь хъувуна. Мад ам анай эхкъечIнач. Зун куьчедал, адаз эвериз, мекьила, гьикьван акъваздай кьван? – лагьана Керима­.

*  *  *

Муаллимди аялриз кIвале Н.Дроздова тухузвай «Гьайванрин алемда» передачадиз килигун меслят къалурна.

– Зун а передачадиз лап рикI алаз килигзавайди я, чан муаллим, – лагьана гъвечIи Керима. – Ада акьван марагълудаказ, акьван иердиз а передача тухузва хьи, муаллим, мад за квез лугьуда-е, бязи вахтара заз гьа Н.Дроздов вич гьайван хьиз жеда.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 4-нумрадай.