Туьтуьнин хат

Алатай сеферда гайи якIал рази тушиз, Негъиди и сеферда хуьруьн кьасабчидивай вичиз дуьз як гун тIалабна.

– Кьасабулагь, чан Кьасабулагь! ТIалабзава вавай, и за куь патав рекье тунвай жегьилдив вугана, заз са вад-цIуд кило як рекье хтун… Пакун тIвал-мал, къвалан буш-муш, цIум-мум ва мадни гьа икI… Куьрелди, гьа алатай сеферда хьиз. Мад квез чизвайди я кьван, гьикI ийидатIа. Амма и сеферда лацу жигердикайни тике-мике кутаз рикIелай алудмир, – къаб алаз рахана Негъи Кьасабулагьахъ галаз телефондай.

Як хкана. Негъиди, чилел суфра экIяна, са-са тике чантадай акъудиз, суфрадал эцигна. Лап гьа вичи лагьайвал авунва касди, Кьасабулагьа. Амма и сеферда чантадай ана тунвай кIус-тикедихъ галаз малдин туьтуьнин хатни акъатна.

Вахтар алатна. Са юкъуз Кьасабулагьа  лугьуда Негъидиз, бес, вичиз мал тукIваз кIанзава, лагь, гьикьван як тадатIа… Негъиди и сеферда Кьасабулагьан амалрикай адаз ачухдиз лугьудай   жуьрэтна.

– Вири, вуна гьикI лагьанвайтIа, гьакI авурди я, валлагь, – лагьана Кьасабулагьа. Гьа вуна лагьа-ай-вал, гьардакай са тике эцигайди я.

– Хьурай. Вири гьа за лагьайвал авурдай хьурай, – лагьана Негъиди, чин чIурна. –  АкI яз хьайила, а туьтуьнин хат вучтинди тир абурук квай, за куьне заз гузвай зегьримардик туьтуьнин хатни кутур лагьай чка авайни тахьайтIа?

– Ам дуьз лугьузва вуна, Негъи, – лагьана Кьасабулагьа, еке инанмишвилелди. – Анал вун лап гьахъ я. Туьтуьнин хтуникай вун, дугъриданни,  рахайди  тушир. А туьтуьнин хат  за терез дуьз атун патал ви якIал эхцигайди тир.

Гзаф-тIимил

Гатуз, гьарнихъай хкана, хуьр куьнуьйрив ацIанвай. Гьавиляй хуьре чпихъ куьнуьяр авайбурун  арада кимел гьуьжетар кьиле физва. Садбуру лугьузва, бес, мулкуна гьикьван чIижер гзаф хьайитIа, гьакьван хъсан я. Бегьердиз там-чуьл гужлу жеда… Масабуру масакIа лугьузва. Мулкуна гьикьван чIижер артух хьайитIа, гьакьван там-чуьл фад куьлягьдай аватда. Суьрсетдиз кьит  жеда…

– Квез чиз, – лагьана инал алаз хьайи хуьруьн муаллимди гьуьжетарзавайбурухъ элкъвена, абур дуьз фикирдал гъида лагьана, –  и чи хуьруьн чIурал нехир гзаф хьун хъсан яни, тахьайтIа – тIимил?

– Гьелбетда, гзаф хьун хъсан я ман, – лагьана Къембера.          – Нехир гьикьван гзаф хьайитIа, нубатар гьакьван геж къведа.

Фикирзавайбур

Кьве касди, хуьруьн кимел ацукьна, чпин фейи уьмуьрар тупIалай ийиз, уьмуьрдин гьакъиндай дерин хиялар ийиз, сада-садаз суьгьбетарзавай. Кьведан уьмуьрарни, сад хьиз, чеб чпиз ухшар тир. Садани чуьнуьхнач, садани тарашнач, садани къа­къуд­нач, садани садрани садазни са писвал авунач… Халкьди лугьудайвал, къайи циз уф гуз, чпин уьмуьрар кьиле тухвана. Гьамиша зегьмет чIугуна, аялар чIехи авуна, мехъерарна… Чпин веледризни гьахьтин тербия гана. Гьабурни михьивилелди яшамиш жезва… Гьа са вахтунда кьведан вилерикайни хуьре авай маса ксарин къаматарни карагзава. Абурунни крар, амалар тупIалай ийизва, къимет гузва…

Чуьнуьх-тарашзавайбур, къакъудзавайбур, гьарамзадаяр…кефиник ква, абур вилик физва, абуруз са дарвални авач. Аялрихъни машинар, кьакьан кIвалер, къуллугъар хьанва… Хиялрик акатнавай кьве хуьруьнвидини Аллагьдик умуд кутунва,  гьахълувилел гуьзчивал тухун адан хиве тунва. Уьмуьррикай хиялри абур къвердавай деринриз тухвана…

– Белки, чун чи уьмуьрда чIурукIа яшамиш хьанатIа, – лагьана сада вич хиялрикай уях хьайи са арада муькуьдаз, икьван гагьди анжах чилиз килигиз хьайи вичин вилер адал туькIуьрна, тухвай уьмуьрдал шаклу яз.

– Зани гьакI фикирзава, – лагьана муькуьдани.

Абур мадни яргъалди кисна.

КварквацIар

– Зун, са машин жагъурна, вацIа кIватIнавай кварквацIар хкиз фида, буба,  – лагьана хци.

– Ваъ, герек авач, – лагьана бубади. – КварквацIрикай исятда чна ийидай са затIни авач. Ваз кIвалахиз    акьван ашкъи аватIа, къачунвай шиферар хкана,  цурин къав туькIуьр хъия. Гьаваярни чIур жезва.

– За гьа фикирни авунвай, буба, – лагьана мадни хци. – Хкведайла за, гьа кварквацIрин винел хъияна, гьа шиферарни хкидайвал я.

– КварквацIрин винел алаз шиферар хкиз жедай затIар туш, вири кукIвар жеда, – лагьана бубади хциз, адан акьулди кьатIун тийизвайди акуна. – Санал хкидайвал ятIа, кварквацIар ядалди вилик машинда гьа шиферар эцигдайвал хьурай, – ада хциз вичин меслят къалурна.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 44-нумрадай.

__________________________________________ 

Дарман

Алидин жунгавдин кIвач кьецIи хьана им пуд югъ тир.

– Пуд йикъан къене, духтурдиз талгьана, акъваздай куьн гьихьтинбур хьуй, – лагьана къунши Сефера, – аял хьайитIани ракъура. Ам инихъ-анихъ алатдалди, фена эверрай.

Къурдул вич куьчедай къвез акуна, Алиди ам, атана агакьайвалди, вичин варциз чIугуна.

– Я духтур, вун, мурад тIалабайди хьиз атана, и зи гъиле гьатна ажеб хьаначни, за ваз эвериз тадайвални­ тир, валлагь. Жунгавдин… Де абур же­да, – лагьана Алиди, – садра инихъди ша вун. Винелди хкаж хьухь. Жуваз са истикан чай хъухъ.

Периназа чай-шекер гъана мугьмандин вилик эцигна, адавай жузун-качузун авуна. Итимди папаз вилерин ишара авуна. Папа Къурдулан вилик тIуьн гъана, эрекь авай шуьшени столдал эцигна.

– Я хизан сагъ хьайиди, – лагьана Къурдула, эрекь авай шуьшедиз са вил яна, – вун гьихьтин кас хьуй, зун кIвале авачирни, эвердай ман. Адахъ  хьун вуч авурди я ахпа?

– Хьун гила, за ваз вуч хьайиди ятIа ахъайин, – лагьана Алиди, – кьулухъ галай чапла кIвачин кьве кикен арада вуч хьанватIа хьанвай хьиз я заз. КIвач гьа закIамдивай дакIунва.

– Вичи кIвач экисзавани? – хабар кьуна Къурдула.

– Экис гила ийизва. Са жизви­ экисзава. Ахпа заз вичи са артух векь-кьални нез аквазвачир и йикъара.

– Абур вири туькIуьдайди я,– лагьана Къурдула, рюмка виликди авуна. – Рекъидалди и цанвай са-садар кьан чна.

– Яда, и зунни раб-дарман гвачирди хьана,– лагьана Къурдула са арада,– кIвалера таблетка-маблетка авачирни квез?

Папа фена «аптечка» гваз хтана.

– Ам гьанал эциг  садра, – лагьа­на Къурдула, кIане тIимил эрекь амай шуьшедиз килигна, –  аниз зун ахпа …

Къарагъна вич хъфидайла, Къурдул «аптечкада» къекъвена. Ана авай бинт-минт, таблетка-маблетка, гъил хуькуьриз, инихъди-анихъди авуна.

– Гьун, гьа им жеда, – лагьана ада Алидиз, са гъвечIи флакон гъиле кьуна, – гьа идакай  йикъа садра гьа кьве кикен арадиз кьвед-пуд стIал хъичич. Гьа им адаз артухни я.

Къурдула флакон столдин са пипIел эцигна, «аптечка» къерехдихъна.

Алиди флакондиз са вил яна.

– Я духтур, – лагьана Къурдулаз, – ам сухван дарман я. Фицакьра къаридин свах тIазва лагьана аптекадиз фейила, ана кIвалахзавай Салманан руша гайиди тир заз. Адакай гьайвандин кIвачиз вуч чара хьурай ахпа?

– Пагь-гьо, – авуна Къурдула, – малдиз гьам вуч дарман ятIа, вуч чида? Вунни, гьакI акваз, яда, лап авам я хьи.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 45-нумрадай.

_______________________________

Мезелияр

Гьам школада, гьам кIвале Кериман япарихъ галукьзавайбур гьа са ихтилатар тир: «Вун пинти*я». «Ви чан гьа хиперив акъатда». «Чубан». «Данарбан». «Нехирбан»…
Эхир вучда кьван. Керима вич гьа вирида лугьузвай хьтин пинти яз кьабулна ва, чIехи хьайила, хиперив фин кьетIна.
Са юкъуз хуьруьз Москвадай Кериман чIехи стха Муса хтана. Нянин арада Керим Мусадив агатна ва явашдиз адавай хабар ­кьуна:
– Стха, Москвада хипер авайди яни?
– Москвада — хипер? – хъуьрена Муса. – Хипер — ваъ, Керим. Хипер авайди туш.
– Ана школада пинтияр авайди яни? – мадни хабар кьуна Керима­.
– Пинтияр — эхь. Пинтияр гьанани авайди я, – генани хъуьруьн акатна Мусадик.
– Гьабур, гьа пинтияр, бес чIехи хьайила, квев фидайвал я ана, хипер авачирла? – лагьана Керима.
Муса, мягьтел хьана, стхадиз килигна.
________________________
*Пинти//бинти – (нугъатдин гаф) 1) тарсарай агакь тийизвай, тарсар чируник хев квачир аял, 2) кар, гьакъикъат дуьз, тир гьалда кьатIун тийидай кас.

* * *

Къаравулди багъдай кални дана акъудзавай. Инсафсуз къаравулдин хурукай хкатай кал садлагьана акъвазна. Хъвегь ягъиз, нефес дар хьанвай ам кьулухъ элкъвена, мез куьрсна, вичин данадиз килигна.
– Ягь! Вун адаз килиг-е садра, – лагьана къаравулди кализ, вичин гъилевай лаш виниз хкажна, лап хъел кваз. – Багъдиз атайдини вич хьайила, ида мезни заз экъисзава гьа.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 49-нумрадай.

___________________________________________________________________

*  *  *

— Гьа девирар гьахьтин кесиббур тир, балаяр. Гзафбуруз кIвалах авачир. КIвалахдай, суьрсет къазанмишдай чка авачиз, ийир-тийир хьанвай инсан­ри чпин хизанар хвена кIан­за­вай. Гьа икI тирвиляй Кесиб Абдуллагьан умуд анжах вичин «туьрездик» ква. Ада, туьрездихъ элкъвена, лугьузва: «Аман минет хьуй, вун я зи умуд. Балайриз суьрсет гъиз аван(и), туьрез?»…

Бязи вахтара, тIебиатдин чIу­ру шартIар себеб яз, лежберар чпин бегьердихъни агакьдачир. Ихьтин вахтара абур, гьахьтинбурукай яз Кесиб Абдуллагьни гишила амукьдай…, – суьгьбетзавай муаллимди аялриз тарсуна.

Вилик квай партадихъ ацукьнавай Кезима муаллимдин суьгь­бетдихъ  дикъетдивди яб акалзавай. Муаллим кис хьайи са арада аялди алава хъувуна:

– Ам гьакьван авам тирни, муаллим, гишила ацукьиз? – ла­гьана Кезима, шаирдин язух чIугунивди. – Адавай, фена­, атIа бейкарбурун биржадик кьванни экечIиз жезвачирни? Биржадик экечIдай ман.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 52-нумрадай.

__________________________________________

Пуд бакIан

Мукьвара хуьре кьиле фейи суварин гьакъиндай гьеле ихтилатар, веревирд авунар, гьуьжет алай рахунар инсанрин арада да­вам жезмай. Ихтилат-суьгьбет гила чамарра гъалиб хьайи ва чпи сад, кьвед, пуд лагьай чкаяр­ кьур балкIанрикай ва абурал алаз чамарар авур жегьилрикай хьана.

– Сад лагьай чка кьурди вуж я? – хабар кьуна кимел кIватI хьанвайбурун арада авай са мугьманди.

– Маламет. Зи гада! – вичин­ гададин тIвар кьуна Муртуза,­ гъилевай тIвал алагъариз-ала­гъа­риз­.

– БалкIан нинди тир? – хабар хкьуна суал гайида.

– БалкIан — зиди! – лагьана Мур­туза. Ада, дамах гваз, чукIул яргъалди чIугваз, тIвалунилай кьвед-пуд туьхъвел алудна. Хабарар кьазвайди Муртузаз килигна:

– Кьвед лагьай чка — низ? БалкIан нинди тир?

– Зи гададиз. Баламетаз. Бал­­кIан — зиди! — Муртуза, гьа дехь­не­ хьиз, тIвал алагъариз, вичин мез пIузаррал элкъуьрна. Са уьгьуь яна.

– Бес пуд лагьай чка низ хьана, гьа балкIан нинди тир? – мугьман кимел алайбурухъ эл­къвена.

– Къазаметаз, яда. Зи гададиз. Бал­кIанни — зиди! – вичин кьил са патал кьуна Муртуза.

– Аферин. Гаф авач, валлагь. Баркалла! – лагьана мугьманди Муртузаз.

Адаз чамарра гъалиб хьайи жегьилриз са гьер, юкь авачир элкъвей чIехи фу ва маса пишкешар гайидакай ван хьанвай. Мугьман, еке гьевес кваз, Муртузаз килигна:

— Акъажунра пуд чкани кьаз алакьай ви рухваяр сагърай! Ви балкIанар сагърай лугьузва за ваз лап рикIин сидкьидай! – лагьана, мугьман Муртузав агатна. Вичин кьве гъиливни Муртузан гъил кьуна, къарсурна, ахпа адан далудиз кап яна.

– Амайбур гьикI хьана? – хабар кьуна мугьманди. Амайбуруз руьгьдай ават тавун патал гудай пишкешар хьайитIани ганачни?

– Амайбуруз низ вуч гана кIан­­завай ваз? – лагьана Фейзи­рагьмана, вичин гъиле авай асадин кIвенкI чиле экъуьриз, – авайди вири гьа пуд балкIан хьайила.

 

Мезели

 

– Гьемзе, чан хва, ваз чи Навруз акунани? – хабар кьуна куьчеда сад лагьай классда кIелзавай аялдивай Мурада.

– Ам классда ава, халу, – жаваб гана Гьемзеди.

Мурада шегьре рехъ галай патахъ гьерекатна. Гьарнихъ вил экъуьрна. Ваъ, аквадай кас авач. Мурад гьа атайвал кьулухъди хъфена. КилигайтIа, адан Навруз куьчеда дехьнен  вичи  ам акунани  лагьана  ха­бар кьур аялдихъ галаз къугъваз­ва.

– Яда, Гьемзе, вуна заз Нав­руз трассада ава лагьаначирни? – хабар хкьуна Мурада, вич аял­рин­ патав агакьайла. – Трассада­ авайди ви патав гьинай, гьикI хтана?

– Классдай, – жаваб гана Гьемзеди, гъилелди школа галай пад къалурна.

Анжах гила вич гьакъикъат­дин гъавурда акьур Мурадак хъуьруьн акатна. Вич лугьумир кьван, Гьемзедивай «К» гьарф лугьуз жезвачир. Ада сивяй «к» гьарфунин чкадал «т» гьарф  акъудзавай.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 1-нумрадай.

__________________________________________

Мезелияр

– Керим, вач, чан хва, атIа Алибуба халудивай гъилин­ ­пружиндин терезар гваз хъша. Заз терезар герекзава, – лагьа­на бубади аялдиз, яргъалай, гъил туькIуьрна, вичин кIва­лихъди хъфизвай Алибуба къа­лурна.

Аял терезар гвачиз хтана.

– Гьан, вуч хьана? – хабар кьуна бубади аялдивай. – Вун терезар гвачиз хтана хьи. Вун феначни?

– Ваъ, я дах. ГьикI фенач. За Али буба, я Али буба лугьуз­ эвериз-эвериз, ам, заз са вил яна, чин чIурна, чпин варциз гьахь хъувуна. Мад ам анай эхкъечIнач. Зун куьчедал, адаз эвериз, мекьила, гьикьван акъваздай кьван? – лагьана Керима­.

*  *  *

Муаллимди аялриз кIвале Н.Дроздова тухузвай «Гьайванрин алемда» передачадиз килигун меслят къалурна.

– Зун а передачадиз лап рикI алаз килигзавайди я, чан муаллим, – лагьана гъвечIи Керима. – Ада акьван марагълудаказ, акьван иердиз а передача тухузва хьи, муаллим, мад за квез лугьуда-е, бязи вахтара заз гьа Н.Дроздов вич гьайван хьиз жеда.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 4-нумрадай.

___________________________

Мезелияр

Муаллимди аялриз кIвалера «Заз акур ахвар» темадай са гъвечIи гьикая кхьена хкун тапшурмишна. Арифа тапшуругъ кьилиз акъуднач.

— Завай кхьиз хьанач, муаллим, — лагьана ада тахсиркарвилелди.

— Вирида тамамарнава. Афе­рин аялриз. Бес вавай тапшуругъ кьилиз акъудиз тахьуни­н себеб вуч я? — хабар кьуна муаллимди Арифавай.

Заз, дуьз лагьайтIа, ахвар акунач, чан муаллим, — жаваб гана Арифа.

*  *  *

«Мяу-мяу» ийиз, кIвачери­вай гуьцI жезвай кацин шенпIи Людмилади гъиле кьуна.

— Яъ, я Кьасум! — лагьана эверна Людмилади вичин стхадиз.

— И шенпIидизни рикI ава-е, — лагьана ада. — Вун килиг на, гуп-гуп ийизва!

— Ёъ! Гьа-гьа-гьа! — хъуьрена Кьасум. — ШенпIидиз рикI жедачни бес. РикI авачирла адавай куьчедай кIвализ хквез жедани ахпа? Адан рикIелай кIвал алатдачни?

«Лезги газетдин» 2024-йисан 20-нумрадай.

_______________________________________

Мезелияр

 

Классда, кьуьлер ийиз, аялар секиндиз акъваззавачир.

— Ина вуч хьанва, им вуч тегьер я? — чин чIурна муаллимди аялриз. — Квехъ вуч хьанва?

— Ибуруз, — лагьана Керима, Тел­лини, Велини, Къулини Абас къалурна, — рекьяй къвезвай машин акуна, муаллим.

Ахпа Теллиди «Гьурра! Пенсияр! Пенсияр­ авай машин!» лугьуз гьарайна. Ахпа ибур вири кьуьлуьник экечIна…

— Хьурай, абур гьакI хьурай, — лагьана муаллимди. — Абуруз, чпиз гьа пенсияр къвезва­ лугьуз, шад хьайидини хьурай­. Бес вун вучтинди тир, абурун­ арада гьахьна, классда руг тваз­вайди, акI хьайила? — хабар кьуна муаллимди Керимавай.

— И вацралай башламишна, гьадани пенсия къачудайвал я, муаллим, — лагьана патавай Рагьима, — абурун бахди­ни дахди гьадазни пенсия туь­кIуьрнава.

_____________

Рекье

(Гьикая)

Шегьердай хквезвай зал автобусда Агъарагьим муаллим дуьшуьш хьана. Автобус анжах райцентрадиз кьван тир. Чаз кьведазни анлай винидихъни хъфидай рехъ амукьзавай. Заз — са цIуд, адазни — са пуд километр кьван. Агакьна, чун автобусдай эвичIна. КIвачи-кIвачи рекье гьат хъувуна. Агъарагьим муаллимди, заз чир хьайивал, шазалай чпин хуьре кIвалах хъийизмачир, са пуд километрдин яргъа авай маса хуьре гъвечIи классра тарсар гузвай. Ихтилат-суьгьбетди рекьик гурар кутада лугьудачни, Агъарагьим муаллимдин суьгьбетди и рехъ заз куьруь авуна.

— Сентябрь я, — эгечIна ам, — мектебдиз атай заз тарс тухузвай Ибадулагь муаллимдин ван жеда. ВацIай экъечIдайла ва рекьени жуваз къулай тирвиляй алукIнавай резиндин чекмеяр дегьлизда хутIунна, гъилик квай портфель патав гвай скамейкадал эцигна, ботинкаяр алукIзава за. «ЧIехи «а», «гъвечIи «а», — лугьузва ида. — Ихьтин «а» чIехиди я, ихьтин «а» — гъвечIиди». ТIанкь, тIанкь ийиз, гъилевай мел доскада эцядай ванерни къвезва. Гьан, куьтягь хьана тарс. Хкведа чун муаллимрин кIвализ.

— Я муаллим, — лугьуда за идаз, — вуна аялриз тарсуна вуч чирзавай?

— ГьикI вуч? — лугьуда ида заз.- Гьарф чирзавай ман.

— Сифте яз мектебдиз атанвай аялриз гьа атай юкъуз «а» гьарф чириз ваз гьина акурди я?

– «А» гьарф чир тавуна, сифте атанвай аялриз ваз за «я» гьарф чирна кIанзавани? — хъел атана идаз. — Я муаллим, — за идаз мадни, — сифте яз атана партайрихъ  ацукьнавай аялриз гьа атайвалди гьарфар чирдайди туш. Абур мектеб­дихъ, классдихъ, чпин цIийи везифайрихъ галаз танишардай адет я. Тарсар тухудай прог­рамма авайди я, гьа программайрай муаллимди вичин кIвалах тешкилдайди я.

— Эхь, эхь! — лагьана Ибадулагь муаллимди. — Идани заз вичин лекция кIелна. Гадди мектебдин гьаятда къугъваз хьайи абуруз мектеб вуч чка ятIа чизвач гила. Программа… Ваз авазвани а программа?

— Заз эхь, ам авачирла за жуван кIвалах гьикI тешкилда?

— ЯтIа, ам пака зазни гъваш, — лагьана ада.

Пакадин юкъуз программа мектебдиз тухун за рикIелай алуднач.

— Им вири? — Ибадулагь муаллимди, гьяз авачиз, кьелечI программадиз вил яна.

— Эхь, гила зун гьакьванди кIелиз ацукьнава. Ана вуч аватIа, вуна заз ви гафаралди лагь.

Программа ада къачунач. Зун ам гъавурда­ тваз алахъна. Программада эвелдай суьгьбетдин тарсар авайди я, четвертдин сад лагьай паюна гьабур тухудайвал я. Ахпа гьарфар, слогар­ чирдайди я. Абурулай гуьгъуьниз гафарал, пред­ложенийрал къведа. Аялриз кIелиз чирдайди я…

Агъарагьим муаллим акъваз хьана. Гъил туь­кIуьрна, ада заз вичи кIвалахзавай хуьр авай дереда хкатна аквазвай гъвечIи са тепе къалурна.

— Адаз а дереда авайбуру Керекулдин тун лугьуда. И чун хьиз, а тунан патавай а дередин кьве хуьруьн кьве агьали хъфизваз хьаналда. Чпин ихтилатар ийиз-ийиз, хъфизвай абурун кьилелай, лув гана, атана  керекул ацукьналда а тунал. Са хуьруьнвиди лагьаналда, бес, килиг вун, адак лацу чка гзаф ква. Муькуьда, керекулдиз килигна, лагьаналда, туш, адак чIулав чка гзаф ква. Сада — икI, муькуьда — акI. Акъатна абур еке гьуьжетриз. Хкведа сад — и хуьруьз, сад — а хуьруьз. Ванер атана, кIватI хьана и кьве хуьруьн жемятни, гьатна гьуьжетра, акъатна къалмакъалриз, ягъунриз. Кьилер хайибур, кьейибур… Гьавиляй, дуст кас, и тепедиз Керекулдин тун лагьанва. РикIел хуьх жуван. Вун тарихчи я кьван.

— Адаз Керекулдин тун ваъ, Къияматдин тун лагьана кIанзавайди тир, — лагьана за.

— Гьа кьей гада, — лагьана Агъарагьим муаллимди вичи-вичик, чун са тIимил рекьиз кисна хъфейдалай гуьгъуьниз. — Хъуьруьнни къвезва жуваз… Къведа са юкъуз райондай проверкаяр мектебдиз. Ви тарсарин планар гъваш лугьуда атанвайда Ибадулагь муаллимдиз.

— Гиламаз квез завай вуч планар кIанзава? — лугьуда Ибадулагь муаллимди. — Ктабдин сифте кьиле авайбур вири гьакIан шикилар я.

Атанвайди адаз килигиз амукьна. Ахпа гьа атайвал элкъвена хъфида. Мад чи мектеб галай патахъ ам хкведач. Чунни районда совещанидал михьиз барбатIна. Бес, дуст кас!

— Ибадулагь муаллимди гьина кIелнавайди тир? — хабар кьуна за.

— Вичи заз лагьайвал, «заочно латаратурный факультетда»… ЦIинин йисалай  анани мектеб амукьдайвал туш, — кисна, алава хъувуна  Агъарагьим муаллимди.

— ГьикI? — гъавурда акьунач зун.

— Аялар амач. Кьуд лагьай классда авай аялди мектеб куьтягьна. Къурбанни Лейли чпин кьветхверар галаз арандиз куьч хъхьана… Гила зун  мадни гьи дередиз акъатдатIа жувазни чизвач, — гуьгьуьл чIур хьана адан. — Акван, килигин. Пенсиядиз фин патал заз пуд-кьуд йис стаж кIама. КIвалах тавуна жезвач. КицI алаж лагьайтIани, чара авач. Ракъурай чкадиз фена кIанда.

— Бес а муькуь муаллим? — хабар кьуна за.

— Ахьтин пешекар кас кIвалах авачиз тадалдани вуна гьакимри?  Адакай вичин хушуналди яшлубурухъ гелкъведайбурун чIехиди хьанва. Ам и мукьвара зал гьалтнай. Машиндин суракьда авай, вичиз вацIун кьеряй физ-хкведай «Нива» кIанзавалда. Ара-бир яшлубурухъ гелкъвезвайбурун кIвалахдиз са вил вегьедайвал, райондиз отчетар хутахдайвал.

— Зун мягьтел я, ахьтинбуру гьикI кIелайди ятIа, абур кIвалахрал гьикI эцигзаватIа?..

— Яда, адахъ никIин са кьатI ацIай чIижерин куьнуьяр ава. Суьруьда анжах диде хиперни вишелай виниз. Хазвай цIувад-къад кал…, — Агъарагьим муаллим мад кисна.

Адан хуьруьз агакьдалди, рехъ гьикI акъат­натIа, заз чир хьаначир.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 22-нумрадай.
_____________________________________________

 

 

Размерар сад тир

Гьикая

Неби, вичи лагьайвал, яна акIа­дар­навай дугун кIватI хъувуна, векьер хкидай улакьдин пата­хъай Агъа­кериман патав фена. Агъакерима, варцив акъвазна, пIапIрус чIуг­вазвай.

— Ама-а-а! Агъакерим! — эверна Небиди яргъалай. — Ам вун тушни?

— Ваъ, — лагьана Агъакерима, — са кьатI вун я… Зун тирди аквазвачни ваз? Ингье гьа им я ман, — ада тIуб цIве­лен кьилел элкъуьрна. — Лугьузвай затI, патав атана, лагь. Километрдай рахамир.

Неби Агъакеримаз мукьва хьана.

— Яъ! Вуна? — мягьтел хьана Неби.

— ПIапIру-у-ус? Гадарнава лугьудачирни?

— Ваз ни лугьузвай? Ам гадарайла, итим кьена лагь ман. Вун хьтинбур аквазвай, чIугун тавуна вучда?

— За чIугвазмач. Им къе дуьз са йисни цIусад варзни кьве гьафтени пуд югъ я за гадарна.

— Эхь, — авуна Агъакерима, — пуд сятни цIувад минутни ирид секундни я. Квахь!

— Ман за табзавач хьи, — лагьана Небиди. — АгъазвачтIа, ша Кварциялавай хабар кьаз фин.

— Ваз заз лугьудай ихтилат-затI, завай кIандай шей-шуьй аватIа, ша кIвализ.­ ТахьайтIа, эхь, гила зун, вуна пIапI­рус га­дарнавани-авачни чириз, ви папан патав фида. Маса кар амачир.

— За лагьана кьван, яраб и зи итимдихъ галаз икьван кIевиз рахазвайди вуж хьуй? — къецел килигна Надият. — Неби яни? Куьчейрал акъваздани, дерди авай кас кIвализ къведайди я.

— Де ша, — лагьана Агъакерима Небидиз, цIай кумачир пIапIрусдин кьатI зирзибилдин ракьун ведродиз гадарна. — Са кьас фуни неда,  вуна ви дердини ахъайда.

— Ваъ, исятда тIуьна атайди я, — Небиди вичин руфунилай кап алтадна. — Ама-а-а…

– Ви «амаяр» акъвазара! За вун гишила ава лугьузвач. И захъ галаз…

— Гъваш, я руш, ана вуч аватIа, — буйругъна Агъа­керима рак ахъазмаз кIвализ гьахь хъувур  папаз.

— Ваъ, ваъ! ТIуьна атайди я лугьузвачни за ваз? Кварцияла як квай хинкIар авунваз, вижеваз сергни яна, тIуьрди я. Захъай нини къвезвачни ваз?

— Анихъ къакъуд жуван сив, гъана зи нерив агудзава!

Надията ленгер гъана, столдал эцигна.

— Гьан, — лагьана Агъакерима, — вун заз ки­лигмир… ПIапIрус чIугваз, къецел экъе­чIай­ди тир зун. Вуна, давай, неъ.

— Де хьуй, — Небиди столда вил экъуьр­на. Ахпа са гъилив ленгердин къерех кьуна.

— Жуван кар аку… аку, — лагьана Агъакерима. — Зани вахъ галаз яваш-яваш са чай хъвада.

Небиди ленгер вичин виликди чIугуна. Вилерин кIаникай Агъакеримаз килигиз, нез эгечIна…

— Бесрай, — лагьана Небиди са арадилай, — мад гьикьван неда…

— Давай, давай! Неъ, — лагьана Агъакерима, — ана тадай вуч ама? Ахпа са чай вазни цада за, — ада чайдиз хупI авуна.

— За чай хъвадайди туш, — лагьана Небиди, сив элкъуьриз, — зиди къайи яд я.

— Ядни авайди я, — лагьана Агъакерима, — холодильникда. Садра жува неъ…

*  *  *

Векьер хкана, архайин хьанвай Неби пакадин юкъуз, са геренда кимел фида лагьана, кIваляй экъечIна.

— Агьан, агьан! — авуна Седредина. — АтIанай Неби къвезва. Кефер жедайди я. — ХинкIар тIуьна, атайди яни лагь вуна адаз, хинкIар, — лагьана Мурадхана Седрединаз явашдиз. — Як гьикьван кутунвай лагь Кварцияла.

— Хканайни вуна векьер? — лагьана Сед­редина Небидиз, кIуф хъуьрез, ам яргъал аламаз. — Багьачи я Агъакерим, багьачи. Гзаф багьаз акъвазнани рейсер, гьикI хьана?

— Ама-а-а… Ваз куьн хканай? — къарши суална Небиди, вичин хесет тирвал, нера тIуб аваз.

— Рейс — кьве виш манат, — лагьана Сед­редина къастунай, — гьикьван гудай кьван за адаз, вичи гьакьванди це лагьай?.. Вун алажналда хьи? — вичи гадайриз вил ­акьална.

— Завай ада артух къачуна ман, акI ятIа? Кьве вишни яхцIурни цIуд манат це лагьана гьар са рейсиниз. Мад мензил ятIа, мензил гьа сад я за хкай чкадизни, вуна хкай чкадизни авайди… Заз чизвай гьакI жедайди. КIвалевайдан кар хьана. Вирида хканва, са чибур ама, малар фида, барбатIда лугьуз, зак тади кутуна ада.

— Ам специально… специально гзаф къачунвайди я вавай Агъакерима, — лагьана Седредина. — Яда, вун гъиле къелем авай итим. Иналлай чун хьизни туш. Виликамаз эцигдай за адан вилик жуван условие. Ацаз тадайни жув? Ваз адан хесет течиз тирни?

— Улакь кIанз, вун Агъакериман лап кIва­лин къенез кьван фенвайни? — хабар кьуна Небидивай Мурадхана.

— Эхь, вуч хьана? — лагьана Небиди.

— Гьу-у-ун, — авуна Мурадхана, кьил юзуриз.

— Вуч гьун? — лагьана Небиди.

— Хкьунвайди я, — лагьана Мурадхана. — ХинкIар гьакI гьавая гудачир кьван ваз ада?

— ХинкIар вучтинди я? Са кьуд-вад пи­чIек…

Санихъай Седредина, муькуьнихъай гадайрини худда тур Неби яваш-яваш михьиз ахъа хьана. Ада Агъакериман ирид бубаяр рикIел хкана, абурун нукьсанар тупIалай авуна. Вич гунагь квачир малаикрив, михьи тир шейхерив гекъигна…

— Мад цIи хьайиди хьана, — лагьана ада эхирдай. — Къведай йисуз килигда зун…

*  *  *

— Ви кар хьана, — лагьана няниз Небиди вичин папаз, адакай хъел аваз. — Тади кутуна зак. Авайди са  Агъакерим тирни? Хъуьруьрна зал.

— Хъуьруьрайдини и вун хьайила, а ви гафарни вуна заз лугьузвани? — лагьана папа. — Ваз за Агъакериман кIвализ вач лагьанайни? Куьчедилай эверна, лугьузвайди лагьана, хъша лагьанай за ваз. Вуна вуч авуна? Адан ленгер ацIай афарар шуьткьуьрна хтана. Гьакьван каша авайни вун?

— Афарар вучтинбур я, пичIекар авай ленгер хьайила зи вилик гъайиди? ТIур-шишни алачир столдал, за гьакI гъилелди тIуьрди я. Гьамни, зал чин гьалдна, неъ лугьуз акурди.

— Къапар алачирни столдал? Жуваз недай са кьас афар, жуван  къапуниз акъудна недай. Ахпа вич кIелнавай, культурный кас я лугьуда. Фейи чкадани дуьз ацукьиз, дуьз къарагъиз чидач.

— Афарар, афарар лугьузва къенин югъди ида заз… — Небидик авайдалайни хъел акатна. — ПичIекар лагь. КIвале вичини зи вилик абур гъана ленгердаваз эцигзавайди я е! За гьана кьилдин къапунай тIуьна кIан хьана идаз.

— Ву-у-ув! ПичIекар тирни абур? — лагьана мадни папа. — Фена хабар яхъ.

— Э-э-э, вач! — гьарайна Небиди. — Жува хабар яхъ. Бубайрин мисал авайди я:  регъвяй хтайди — зун, хабарар гудайбур — кIаркIарар лагьана. ПичIекар тIуьрди — зун, афарар тир абур лугьузвайди — им!

— За хабар кьунва, — лагьана папа. — Жува фена Надиятан сив агала. Чпиз сад тун тавуна, вуна гьажай ленгер ацIайбур вучар тир лагь.

Гила Неби шаклу хьана. «Гена абур за гъилелди тIуьрди, Аллагьдиз шукур, — лагьана ада вичин рикIяй. — Анал за шишинин,­ тIурунин тIвар кьунайтIа, Агъакерим зал гьа­нални хъуьредай. Афарар шишиналди,­ тIуруналди недай Неби жедачирни зи тIвар?»

— Абур вучар тиртIа, зи кьил анай гьикI акъатдай, я паб? — лагьана Небиди, гила­ хъел тIимил элекьнаваз. — Вуна ийидай пи­чIекринни абуру ийидай афаррин размерар сад тир!

«Лезги газетдин» 2024-йисан 38-нумрадай