Дуьньядин классик Ильяс ибн Юсуф Низами Генжевидикай, ам и ва я маса халкьдин векил я лугьуз, гьуьжетар, рахунар кьиле физ, гзаф вахтар я. Эхирни, чи къенин аямдин илимдинни эдебиятдин зурба векилрин ахтармишунар, гекъигунар, тарихрин сирера къекъуьнар себеб яз, шаирдин ери-бине, чIварахар лезги тайифадин векилрикай тирди субутнава (А.Къардаш, А.Мирзебегов, Т.Айтберов, П.Фатуллаева ва мсб).
Амма са кар ава: Низами хьтин зурба ирсинин сагьибар са халкьдин, я тахьайтIа, са уьлквединбур жезвайди туш. Абурукай вири халкьарин ирсдарар, вирибуруз сад хьиз, руьгьдин ишигъ пайзавай гъетер жезва. Низами са тажикризни иранлуйриз ваъ, фарс, араб, туьрк чIаларал, гьакI маса чIаларал рахазвайбурузни, чпин классик хьиз, истеклу я, кIелзава, гьейранвалзава адан ирсинал.
Низамидин хейлин эсерар лезги чIалазни фадлай элкъуьрнава. Абурун жергеда Агъалар Гьажиев, Сейфудин Шихалиев, Шагь-Эмир Мурадов, Пакизат Фатуллаева, Азиз Мирзебегов, Арбен Къардаш ва масабур ава. Низамидин поэмаяр, гъезелар, рубаияр лезги чIалаз, оригиналдиз мукьва яз, таржума авун гьар садавай неинки чIалар (туьрк, араб, фарси, урус, лезги), гьакI шииратдин, иллаки Шаркь патан, кьетIенвилерни чир хьун ва чпихъни устадвал хьун истемишзавай кар я. Чна винидихъ тIварар кьунвай авторрилай а кар алакьнавайди къейдна кIанда.
Литературовед, илимрин доктор Къ.Х.Акимован “Лезги зарияр” (М-кала, “Мавел”. 2015-йис) куьмекчи ктабда къейднавайвал, Ильяс Низами 1141-йисуз Шагьдагъдин ценерив гвай Къум хуьре дидедиз хьана. Алай вахтунда анаг Азербайжан Республикадин Къах райондик акатзава. Ана асул гьисабдай лезгийрин са тайифа тир цIахурар яшамиш жезва.
Низами дуьньядин литературада “Сирерин хазина”, “Хосров ва Ширин”, “Лейли ва Межнун”, “Ирид гуьзел”, “Искендер-наме” поэмайралди машгьур я. Ада вичин эсерар фарс чIалал теснифна. Иранда ам Ильяс Низами, Азербайжанда Генжеви (Генжедай тир) Низами хьиз чида. Чаз ам Юсуфан хва Ильяс (Низами) я. Дербентда 1991-йисуз хкажнавай адан гуьмбетдал са гаф — “Низами” ала.
Вич хайи чкадикай шаирди вичи лагьанва: “Генжедин гьуьлуьз аватнаватIани, дагъда авай Къум шегьердай я”… Ина шак хкидай хьтин кар авачирди чи алимри субутнава.
Ильяс Низамиди вичин поэмайра Дагъустандин халкьарикай, шегьеррикай, хуьрерикай гзаф марагълу келимаяр лагьанва.
Низамидин уьмуьрдин юлдаш Афак Дербентдин эмирди шаирди адаз тарифдин чIалар кхьинай пишкеш яз гайи лукI тир. Амма шаирди ам лукI яз ваъ, уьмуьрдин юлдаш яз кьабулна. И вири вакъиайрикай дерин манадин роман “Низамидин хазина” — Нариман Самурова урус чIалал кхьенва. (2012).
Авторди шаир Низамиди вичин свас Афак галаз Дербентдай Ахцегьиз, анай ЦIахуриз (бубадин ватандиз), анайни Къахдиз авур сиягьатдикай суьгьбетзава. Гьа са вахтунда хейлин эсерризни анализ ганва, абурай Низамиди Дагъустандикай, кьилди Лезгистандикайни авунвай къейдериз, лагьанвай келимайриз къимет ганва. Роман шииратдал рикI алай гьар сада кIелун кутугнава.
Мердали Жалилов,
«Лезги газетдин» 2021-йисан 37-нумра.
_____________________________________________________________________________
Искендер-наме
Искендера загьиддин дуьадин куьмекдалди Дербендин кIеле къачузва
Таржума — Арбен къардашан
Эй чехирчи, чун жегьилдай чехир цуз зи фейжанда,
АцIай цIийи уьмуьрдивни атирдив чун пияндай.
Ви няметрин рябетдикай зи пай михьиз атIанва,
Ништа, белки, зи гичиндин къен зегьердив ацIанва.
* * *
Эгер гьи кас гьуьрмет галай машгьурвилихъ къаних я —
Сабур хуьнал дамах авун жеда адан къилих яз.
Чан-рикI ийиз вичин тIварцIиз, адан умуд сад жеда:
Кьейилани тIвар амукьда, амай крар яд жеда.
КьетIенди я адал алай чухва, тушир адетдин:
Тур такатдай кьеркь хьтин затI я тIвар халис гьуьрметдин.
Мад багьа шей женни мегер чилел хъсан тIварцIелай?
ТIвар хуьн вине я, ажалди къув ядайла къецелай.
Хъсанвилер кIандай инсан, хиялармир ахвара,
Хъсанвилер ийиз, жуван тIвар хкажа крара.
Анжах хъсан тIварцIикай на жувал партал алукIа,
АтIласар тур, абур затI туш хъсан тIварцIиз кутугай.
Атир ягъай гинибашар вири чилиз машгьур я,
Абурун ранг гьа атирдин рангунив кьун мажбур я.
Суьгьбетарна атIуз-атIуз йисни вацра арифди
Инсанрикай нур кьилеллай гьуьрметдинни тарифдин.
Румдин пачагь машгьур хьана хъсанвилин тIвар алаз,
Къазанмишна гьуьрмет ада, баркалладин зар алаз.
Адаз анжах михьи ният авайдахъ яб акална,
Тахт кьаз кIандай пис ксариз ада рекьер агална.
Девришрин са кIватIалдикай адав хабар агакьна,
Дин гвай кас яз, ам абуруз мукьва жезни акакьна.
Гьар женгинин вилик ада, къаст гваз душман кьасабдай,
Девришривай дуьайралди румвияр хуьн тIалабдай.
КварквацI патахъ туна, ада темягьнач гьич мержандиз.
Гьар гьина ам хьанатIани, тIурфан хьана душмандиз.
ЯтIани, ам и саягъда муъмин хьанваз акурди,
Хъел акатай аскерри ам кутаз хьана ахмурдик:
“Падишагь я вун гьахъвал гвай! Чира тарсар бахтунин.
Чаз бала яз хкажнаваз тахьуй гьа вун тахтуниз?
Ви тажуниз ярашугъ я анжах кьегьал рухваяр.
Ви регьимдик квай девришар ви гьи йикъан арха я?
Вуна анжах туруналди вири чилер къачузва.
Мигьрабдавай факъирди ваз вуч гузва, вуч лугьузва?
Эгер дуьа хци ятIа тиядилай турунин,
Лагь чаз, — чна гадрин яракь — хцивал чи зурунин.
Ядач чна чи душманар къилав алай турарив,
Яда душман агъсакъалрин экъиснавай кIуларив”.
И арада жаваб хгуз ихьтин ифей туьгьметдиз,
Бахтунай хьиз, Искендераз куьмек гана кьисметди.
Герек авач алцум тавур жаваб гунуг гьавайда,
Жаваб гудай чIав жагъурда кьиле акьул авайда.
Падишагьдиз Албуруз дагъдин къекъвей синер акуна.
Ада гьар са вилаятда наиб тайин авуна.
Тик къаяйрин дар арайрай чилерилай Ширвандин
Физвай пачагь еришдалди такьат авай асландин.
Адан рехъ-хвал, кхьенвайвал Падишагьди цававай,
Алатна фин лазим къвезвай та Дербентдин патавай.
Ина шегьер-затI авачир. Цавун вили гьуьмедик
Кьил хкIунваз эцигнавай дагъдин кукIвал кIеледи.
Ана авай са тIимил кьван инсанар туьнт яз жедай,
Гьам йифизни, гьам юкъузни абур рекьер кьаз жедай,
Искендеран чардах акур, чIагурнавай иердиз,
А ксари къалурна чеб гьични муьтIуьгъ тежерди.
Падишагьдин вилик варар кIевна, ахъа хъувунач.
Икьван вине авайбуруз кьушун са квяй акунач!
Абуру гьич пачагьдин тахт, адан чардах кваз кьунач,
Дуьнья кьурдаз икрам авун гьич герек кар яз кьунач.
Гьахъ гвай чIехи падишагьди эвер гайи чIавузни
Абур чпин чкадилай юзанач хьи са кIусни.
Падишагьдиз маса рекьяй физ кIан хьана экъечIна.
Абур мадни адаз дагъдин рехъ агализ эгечIна.
Вилик финин къаст рикIеваз, кьетIна шагьди: эвелай
И манийвал тергна кIанда тадиз жуван рекьелай.
Ада са виш агъзур аскер авай кьушун гьазурна,
Дагъдин кIеле кьуд патахъай яхъ лагьана ракъурна.
Мажаникрай къванерин хар къур лагьана кIеледал,
ХарапIаяр амукьдайвал кIеле хьайи бинедал.
ЯхцIур юкъуз, юкьва туна, хьанатIани гьужумиз,
КIеледай са ферни фенач, муьтIуьгъ тежез гужуниз.
Хьелер, лувар зайиф хьана, фенвай михьиз такьатдай.
Кьакьан цлав агакь тийиз чIуларин цIил ахватдай.
Къванер ядай аскерарни хъиле кузвай: авайвал
Ама кIеле — намус квай свас суйда аваз ацIайвал.
Мажаникдин ванерикай кичIе тушир кIеледиз.
Ихьтин чIавуз аррадэни хъхьуй ина виже куьз?
Са чIавузни ажуз тахьай кьушун михьиз кIват хьана.
Падишагьдин эмирдалди месляатдиз кIватI хьана
Сарбазарни, регьберарни. Падишагьди сабурдив
Кьил кутуна ихтилатдик, кьунвай вичин абурдив:
“И рекьеллай къаядикай куьне заз вуч лугьуда?
Кьушун зайиф хьанва, къуват амач кIеле къачудай”.
Регъуь хьана гъалибвилер гзаф къачур итимриз,
МетIер чилиз яна анал сарбазрини гьакимри:
“Пачагь, чна ваз къуллугъиз эгечI авур йикъалай
Чаз магълубвал акурди туш, вични икьван мукьвалай.
ЯхцIур юкъуз ракъинивни булутрив чун дяведа
Хьана, ахвар, нагьар тийиз. Амма инсан вягьтедай
Фидани кьван ракъининни булутрин? Ваъ. Бендедиз
Къуват ганвач абурув женг чIугваз жедай жуьредин.
Чун, девлер хьиз, кикIиз хьана, рикIиз терсвал деб хьана.
Амма чи рехъ кьурбур чалай фейи девлер чеб хьана.
Хъсан тушни, и кIакI туна, маса секин патарай
КукIушрал чун экъечIнайтIа — жигъиррайни рагарай?”
Шагь гъавурда акьуна фад: сарбазар кьве рикIин я,
Абурувай са дуьз рехъ-хвал жагъур авун четин я.
____________________________________________________________
Рубаияр
Таржумаяр — Азиз Мирзебегованбур
И дуьньяда заз са кIани яр авач,
Бейкар къекъуьнилай гъейри кар авач,
Ивидалди кхьизва дерт цларал,
За вуч ийин, дерт пара я, чар авач.
* * *
АвуртIани агьузар, жедач са гъил кьадай кас,
Сабур авуртIа, яргъи уьмуьр насиб жедач заз.
Анжах са ви умуддив яшамиш жезва зун, яр,
Къуй зи дерт кьван залан дерт тагурай Аллагьди ваз!
* * *
Адалат чилин винел гьар куьнилай вине я,
Зулум хифетдин, инсаф гъалибвилин бине я.
Захавилин пердеди кIевда вири айибар,
Пехилвални дуьньядал усалвилин чешне я.
* * *
Хъвайи йикъалай кьулухъ муьгьуьббатдин за шуьрбет,
Дуьшуьш хьана дуьньяда зал гъам, хажалат, хифет.
За гьикI лугьун? Вуна зун зи чандивай бизарна,
Виридалай четин кар ачухрун я жуван дерт.
* * *
За лагьана: зи гафариз къуй ви патав къимет хьурай,
Ви ашкъида Сад Аллагьди къуй зи рикIиз сабур гурай.
Суал гана ярди эхир: — Лагь вуна ви мурад вуч я?
— Вун насиб хьун! Жаваб гана: — Кьисмет хьурай!
* * *
Чизва хъсан ваз жуваз: авуртІа за шикаят,
Цавун аршдиз акъатда зи агьузар, зи ферьяд !
Гуьгьуьлди заз ихтияр гайитІа эвел-эхир,
Вуна вуч ийизватІа ийида за гьикаят.
* * *
Буй-бухах чинар хьтин, вилер ви — мержан, гуьзел,
Лацувилиз — къугьдин къуш, къекъуьнриз — жейран, гуьзел!
ЧІулун эвез юкьва ви кифер туртІа хъсан я,
Гьазур я зун вун патал къурбанд ийиз чан, гуьзел!
* * *
Жегьилвал ви эбеди туш, алатда ам са шагьвар хьиз,
Уьмуьр ви вад йикъанди я, фида амни бейхабардиз.
Зулуммир на факъирбуруз, абрун агьди, къаргъишди вун
Квадарда дуьньядин багъдай, саки чІуру хъчар хьиз.
* * *
Завай кабаб нез жезвач, хьанва жуван рикІ кабаб,
Туьтуьнлай гьич яд физвач, кузва михьиз кьуд кІараб.
Шагьдин вилик сархуш хьун айиб я, бедлемвал я,
Шагь авай са межлисда хъваз женни завай шараб?!
* * *
Сархушбуруз фикир гумир, хьанва абруз шараб кьисмет,
Дердерин цІа хъухъванва чеб, хьанва чпиз кабаб кьисмет.
Абур авай межлисдиз зун гьевесдалди физ гьазур я,
Белки, гъида бахтуни зи, жеда зазни гуьлаб кьисмет.
* * *
За агьузар авуртIа, ни ийида заз чара?
Сабур авуртIа, уьмуьр жеда мад вара-зара.
Анжах са вун рикIеваз, яр, за нефес къачузва,
Аллагьди ваз тагурай заз гайи кьван дерт пара.
* * *
Ялгъузвал хупI четин я, вун куьмек хьухь, Сад Аллагь!
Бахтсуз я инсан, эгер авачтIа вичихъ панагь.
И дуьньяда къекъвена, алахъ жуваз жагъуриз
РикIин сирдаш вафалу, арха, дестек ва даях…
«Лезги газетдин» 2021-йисан 37-нумрадай.
__________________________________________________________________
Рубаияр
Ви элкъвей чин варз хьтин, беден я шумал, гуьзел,
Гьакьекьар я вилерни, буйдиз я марал, гуьзел.
Камари эвез ийиз жеда ви киферивай,
Вун я зи рикIин мурад, гуьгьуьлдин хиял, гуьзел.
* * *
Играмиди, яб це на авазриз, вун ксумир,
Шуьрбет хьтин шараб хъун акъвазриз, вун ксумир.
Санал экъечIда кьведни экуьн яран вилик чун,
Фикир гумир тIурфанриз, аязриз, вун ксумир.
* * *
Зи шадвилин цаварал экъечIна чIулав цифер,
Йикъарикайни хьана заз зулуматдин йифер.
За гила гьикI шадвалда? Хвеши хьун патал себеб
Жагъизвач заз, квахьнава гъенелай лацу лифер.
* * *
Дерт авайдавай вичин хифет мецел гъиз жедач,
Чарадаз лугьуналди хажалат кьезил жедач.
ЧIагурнаватIани ви бахча иер цуьквери,
Гьар са цуькведикай, дуст, амма къизилгуьл жедач.
* * *
Акуначни, эй гуьгьуьл, рекьяй са жейран физвай,
Кьуд пата гьар са инсан ийизвай гьейран, физвай.
ЦIай туна зи беденда, туна зун кузни-хъукъуз,
Саки азраилди хьиз, къачуна зи чан физвай.
* * *
Гьикьван вахт я цаварал зун ракъинихъ къекъвезва,
Вафасуз гуьзелдилай, парвана хьиз, элкъвезва.
Дили-дивана хьанва зун ашкъидин дердинай,
Гьавиляйни дуьньядал эл вири зал хъуьрезва.
* * *
Вун рагъ хьиз — кьакьан цава, чун чилелла, аскIан я,
ЦIигел я вун акунихъ, рагъ хьиз вун акваз кIан я.
Кейкъубадни, Хосровни ваз лайих туш дуьньядал,
Тай-барабар авач ваз, вун марал я, жейран я.
* * *
Къеневай цIу жув кудай, чун цIай авай мангал я,
Кьуд пата — ивидин сел, дяве я, къалмакъал я.
Чун авай патахъни вун килигзавач садрани,
Икьван мукьвал алаз вун, вучиз чавай яргъал я?
* * *
Чаз ви жумартвиликай хкатдачни бес са пай?
Ви ашкъиди зи чанда тунва туьхуьн тийир цIай.
Вун паталди за гьикьван азаб эхна, чизва ваз,
Зи дердиниз са дарман жезвачни ийиз вавай?
* * *
Алахъмир гьич садрани девлет патал, мал патал,
Хъсанвилин тумар цуз вуна даим дуьньядал.
Гьич тахьайтIа дустарин рикIер шадиз алахъ вун,
Лагь вуна: низ амукьна и дуьньядин девлет, мал?
* * *
Йиф-югъ алахънатIани, чи зегьметар гьакI фена,
ЧIугур кьван гъам-хажалат, чи зиллетар гьакI фена.
Гъиляй ахъайна чна чи бахтунин Гьумай къуш,
Сада-садаз авур кьван чи туьгьметар гьакI фена.
* * *
Чун айибдай тир вуна, гила вун квехъ къекъвезва?
Са гуьзелдин кьилелай, парвана хьиз, элкъвезва.
Чи ашкъидал хъуьредай, вун чал чIалахъ жедачир,
Бес вучиз са дилбердихъ къе вун икьван гелкъвезва?
* * *
Са гуьзелди гъиле цуьк кьунва, куьн адаз килиг:
Саки шараб авай са пияла ква куь вилик.
Беденни цуьк, чинни цуьк ятIани, а дилберди,
Абурал бес тахьана, гъилени мад кьунва цуьк!
* * *
Низ чида югъ жедалди амукьдатIа саламат?
Уьмуьр чаз вахтуналди ганвайди я аманат.
Хъсанвилин тумар цуз и дуьньядин бахчада,
Чидач чаз аквадатIа пака гьихьтин аламат.
* * *
На зи синихарзава даима, элкъвез-хквез,
Зи ашкъини кваз такьаз, ава вун адал хъуьрез.
Ви дердинай кьейитIа, кичIезва са кардихъай:
Инсафна, гьич садрани вун зи сурални текъвез.
* * *
Садан рикIе аватIа лугьуз тежер дерт, азар,
Гьелбет, жеда адаз ам ялиз тежер залан пар.
Атир чкIиз кьуд патаз, амма акван тийиз ранг
Ви бахчада авай са цуькведиз я ам ухшар.
* * *
Ви чин вацраз ухшар я, гьакьекьар я вилерни,
Саки пекдин жуна я ви чIарар, ви киферни.
Ашукь яз иервилел вун хьтин са гуьзелдин,
Акъатайла сейрдиз, хъуьрезва ваз чуьллерни.
Таржумаяр — Азиз Мирзебегованбур
«Лезги газетдин» 2021-йисан 38-нумрадай.
_________________________________________________________________________________
Лейли ва Межнун
(Поэмадай чIук)
ЭгечIун
А юкъуз зун, гуьгьуьл саз яз, бахтлу тир —
Шагь Кейкубад пехил жер кьван варлу тир.
КIелзавай за, жагъин тийиз гъалатIар,
Дастан, жуван къелемдикай хкатай.
Зи кьисметди зун ягъалмиш ийизвач.
Таза шагьвар зи мекелай хъфизвач.
ХупI атирлу тушни нефес ярарин!
Им эвел тир и хуш йикъан крарин.
Парвана хьиз, фена къизил шеминал,
Билбил хьана, авай йифен демина.
ЦIарарикай минара за эцигна,
Пайдах къугъваз кукIвал, къелем гъиликна.
Алмас ягъиз, къелем хци хъувуна,
ЧIалар кIвахьиз, зи мез авай тавуна.
Лугьун жуваз: къадир жечни кьисметдин,
Къужахдава вун бахтунин, гьуьрметдин.
Катмир хиве авай зурба кардивай,
Бейтерал вил алай рикIер дарзава.
Куькда тур саз, гафуниз це уьтквемвал,
Къаст авайдахъ жеда анжах гуьркемвал.
Вуж къекъведа, такабурлу кьил кьуна, —
Ам рекьелай алудиз жеч, гъил кьуна.
Адан рикIни, адан рехъ хьиз, дуьзгуьн я,
Ам фашалсуз, таб тийидай гуьзгуь я.
Ни, яргъа яз, жуван халкьдин синихда,
Ягъи вилер, чалма вегьез, чуьнуьхда.
Илгьам, вун зи кьисмет яни, чандавай?
Ваз зи кьве гъил кIвалахдик кваз кIанзава…
Зун гьа ихьтин хиялрик квай береда,
Ишара хьиз,гъед аватна чIередал.
Зи зегьметрин къадир элдиз жедатIа,
Зи къужахдиз, ядкъадри, вун къведатIа?
Зи фикирар кьатIна цIийи хабарди,
Шагьдин кагъаз вугана зав чапарди.
Гуьрчег я хатI! Гьарф-гьарфунив, хат хьана,
Мецин гафни рикIин хиял сад хьана.
ЦIувад чин кьван. Гьар келима са багъ я,
Ишигъ гузвай гуя ам шем-чирагъ я:
“Низами, дуст! Стха я вун — чуьнуьхдач,
Магьир устад, гаф-гафунал илигдай.
Кагьулвили суст тавурай, къарагъ, дуст,
КуькIуьра ви келимайрин саф рагъ, дуст.
Умудзава, ви чIаларин межлисда,
Мад, суьгьуьрчи, на чи гьиссер тешвишда.
Кхьихь дастан ашкъидикай Межнунан
РикIел хкиз шииратдин къанунар.
Гунагь квачир Лейлидиз хас, агъугъ вун,
ЧIалар къведа дугъри мецел — рахух вун!
КIелна, чна лугьудайвал: “Кьин кьада
Пачагьлугъдал, ни эсердин син хада?
Дастан кIелиз кIанибурун сан жедач,
Виш ктабни а ктабдихъ кIан жедач”.
Са вахтара адлу тир вун, маариф,
Шагь Хосров хьиз, тавханайра гафарин.
Фасагьатлу гафар гъида мецел на —
Безетмишда чи вил алай гуьзел на.
Араб патан, я фарс патан назнази
АлукIдани цIийи сусал тавази?
Ви ажайиб устадвилел гьейран яз,
Низами, и келима за лугьун ваз:
Лагь, вуж патал, муаллимдай кьуна, на
А гевгьерар-гафар цIарцIе туна на?
Чазни чида чIалар, инсан рахадай,
ЧIал кхьейди кьада чна агъадай.
Амма хуш туш чаз туьркверин адетар,
Я лайих туш чаз туьрк чIалал суьгьбетар.
Шагь ятIа чун — шагьдин кесер кьакьан я,
Чазни чIалан сирерикай аян я!”
КIелна за чар… Хъел акатна: тамаш ман,
АкI хьайила, зи ихтияр зав гвач ман.
Кьил хкаждай жуьрэт тахьуй зи чанда?
ЛукI я лугьуз, уьнуьг твазва гарданда?
КIамач рикIиз келимайриз къилав гуз,
Серсер яз, зун кисна, чанда ялав куз.
ИкI амукьна зун, пер хана, русвагь яз,
Вуж акъатуй зи гуьгьуьлдиз, панагь яз?
Гъиле авай дастан анихъ гадарна.
Патав хва гваз — ада зи рикI шадарна.
Ацукьна зи вилик зи хва, Мугьаммед,
Гьамиша зи къвалал жедай зи хъен мерд.
ИкI лагьана: “Уьтквемвал ви дава я.
Кхьенач за “Хосров-Ширин” гьавая.
Зар дастан гваз мад рикIериз илифна,
Межнунакай, Лейлидикай тесниф на…
Таржума — Пакизат Фатуллаевадин.
«Лезги газетдин» 2021-йисан 39-нумрадай.
______________________________________________________________
Искендер-наме
(Поэмадай чIук)
Ал ракъини суьрме яна вичин вилин кьекьемриз.
Алмасдин кIус кужум хьана гьуьлуьн вили кьечIемриз.
Къванер авай вацIун кьере, гурлу цIаяр куькIуьрна,
Падишагьди тежер хьтин чIехи межлис туькIуьрна.
Кьуд патахъай нурлу хьанвай Навбагьардин цIаяра
Падишагьди, викIегь ксар кIватIна, кьуна хабарар:
“И мукьварив кьветIер гвани? Анра, килиг, алада,
Дуьньядин дерт-гъам чIугвазвай арифдарар аватIа”.
“Сад авазва — ялгъуз девриш, — Искендераз лагьана, —
И патав гвай дагълара кьветI кьунвай вичиз тапана.
Са касдизни адан суфат акурди туш, я чизвач,
КьачIар-къевер незва ада, маса тIуьн-хъун ийизвач”.
Пачагь кIвачел хкаж хьана, кIусни энгел тавуна.
Туна кьушун, вичихъ галаз са кьвед-пуд кас къачуна,
Фидай рехъ-хвал хабар кьуна, чирна кьуд пад уьруьшдин;
Рехъ алатнач, агакьна дуьз абур кьветIев девришдин.
Мусибатдин гьа югъ хьиз, тир атай йифни чIулавди.
Шемъалдиз цIай яна лукIра, экв чкIана ялавдин.
КьветIен къенез чкIизвай экв шемъалдин цIун мецерин.
Акъвазнавай къецел Агъа чилеринни гьуьлерин.
КьветI нурламиш авур девриш Искендеран къаншардиз,
Падишагьдин цIун къаншардиз экъечIна фад, шагьвар хьиз.
Малаикдин нурлу чиниз пачагьдин чин ухшар тир,
Гуя ам экв чукIурзвай бахтунин ал ярар тир.
Арифдарди лагьана: и шикил вичиз аян я.
Чини нур гун — Дуьнья кьадай падишагьдин лишан я.
Арифдарди ван хкажна: “Ви суфат хупI я иер!
Къе зи патав атанва вич чилин пачагь Искендер!”
Девришдиз гъил яна, пачагь гьахьна кьветIез, сирерай
Кьил акъатай касдиз гьуьрмет ийиз, къвазна метIерал.
Хабар кьуна падишагьди: “Нихъ галаз ви ава кар?
На вуч незва? На вуч хъвазва? Гьинай гъизва къуватар?
Гьинай гъизва пекни партал? Заз мад са кар сир хьана:
Дар тIеквенда яшамиш жез, ваз гьинай зун чир хьана?”
Агъсакъалди хкажна кьил: “Падишагь, вун сагъ хьурай,
Вирибуруз вуна шадвал, бул няметрин багъ гурай!
На играми жуван гъетрез килиг ийиз гьайбатдив,
Артух ая бахт, Искендер, къудратдивни къуватдив!
За лугьуда гьикI заз вун чир хьанатIа са легьзеда:
Гьар садаз варз чир жеда хьи йифен цавун сегьнеда!
Лугьун хьи за, мукьвал-мукьвал гъиле гуьзгуь на кьада…
Гуьзгуь ава зи рикIени са касдизни таквадай.
За виш йисуз жуван жасад, беден кьуру авуна,
Гьавиляй заз рикIин гуьзгуь ачух хьанваз гакьуна.
Гьа гуьзгуьди къалурзава вири галай-галайвал.
Вуна завай хабар кьунай зун текдаказ авай гьал.
Хуьзвайвиляй вуна, пачагь, зун тухни я, сагъламни,
Ялгъузвили гузвайди я заз шадвални, илгьамни.
Заз акур кьван мидявилер, кIанивилер алатна…
Кьена фидай чилел ихьтин хуш азадвал низ гьатна?!
Вафалувал авайди туш. Чна куьз и дуьньяда
Жагъурзава дуствал? Авач дуствал пис и дуьньяда.
За алцумна: кьадар чирна жуваз кIани-такIандан,
Инсанрикай чуьнуьх хьана рага авай лакьанда.
Таржума — Арбен Къардашан.
«Лезги газетдин» 2021-йисан 39-нумрадай.
________________________________________________________
Искендер-наме
(Поэмадай чIук)
(Эвел — 37-39-нумрайра)
Садавни зи ара авач, касни авач рахадай.
Зун чизвайди са Аллагь я, вири чидай, аквадай.
Заз герек туш наз-няметар: къевер, кьачIар ширин я,
Дагъдин векьер, хъчар кьежел — зи нагьар я, зи тIуьн я.
Партални зи векьинди я… Акъудзава йикъар за,
Чахмахдикай къизил хьун я ийизвай гьар са кар за.
Заз уьлквейрин таж кьилеллай кас тахкуна йисар тир,
Ингье къе вун акуна заз — виридалай пайгарди!
Лагь кван, вучиз, и ккIарни, и мичI, и гьуьм атIана,
Захъ галаз вун дар бужахда ава, иниз атана?
Таж алайди! И дагъ-дере ви кIвачерик руг жеда,
Зун Искендер шагьдин вилик Гьиндистандин лукI жеда!
Рахана шагь: “Камалэгьли, ви яшдал пак зар хьанва,
Зун и патаз акъатунни галай хьтин кар хьанва.
Кьве чкадал пайнава ракь Агъади гьар инсандин,
Ам зинни ви ихтиярда ава, килиг хъсандиз.
Куьлегни тур! Гьабурукай рахаз къе зун атанва:
Аллагьди ваз ганва куьлег, тур зи гъиле вуганва.
Заз кхьенвай кьадардал зи рази хьана, турунив
Къуллугъзава за гьахъунин, адалатдин зуруниз.
На куьлегдив къуллугъзава; заз ви куьмек герек я,
МичIи йифен рак ахъайиз жедайди ви куьлег я.
Кьисметдиз кIан хьанва ачух авун за ви куьмекдив
Зи вилик квай кардин тIапIар — турунивни куьлегдив.
Дагъдал мягькем кIеле ала. Гьич куьк квачир инсандин
Тарашчияр ава ана, чапхун ийиз патанди.
Тарашзава аниз атай неинки са карванар,
Чан къачузва атайбурун, ягъиз-рекьиз инсанар.
Вучиз кIеле кIанзава заз къачуз жуван кьушундив?
Заз кIанзава ам чIагуриз илимдивни къанундив.
Эгер на заз куьмекайтIа къачуз кIеле амалдал,
А чин кIеви къаяб михьиз за гьич тахьай мисалдай.
Ана авай гьар са къанлу за дарбадагъ ийидай,
Аниз атай гьар са касдиз къулайвал, фу жагъидай”.
Къачагърикай ван хьайила падишагьдин мецелай,
РикIе экуь хиял авай арифдар вич вичелай
Дуьа ийиз эгечIна фад, мажаникди дуьадин
Йифен цавун къванер хана; а къванерин харадин
Хура гьатай кIеледивай, дагъдин кукIвак ккIанвай,
Дурум хгуз хъхьанач мад, ам лап кIеве акIанвай.
Арифдарди падишагьдиз: “Къарагъ. Ахлад”, — лагьана, —
Вавай къачуз тахьай кIеле чкадилай юзана”.
Шагь хтана вацIун кьерел. Адан суфра нуш хьайи
Аскерар кIватI хьана, чпин пачагь хтун хуш хьайи.
Мад къурмишна гурлу межлис, чангдин ванер чкIана,
Мад чехирар гъваш лагьана, мад фейжанар ацIана.
Межлис гурлу хьайи чIавуз шагьдиз хабар авуна:
“КIеледай са чархачидиз кIанзава вун акуна”.
Гъваш лагьана пачагьди ам. Чархачини, атана,
Лап чилел кьван икрам ийиз, шагьдин вилик алгъана.
Хийир-дуьа авуна хьиз падишагьдин сагълугъдай,
Ада шагьдин вилик куьлег вегьена: “Ви къуллугъда
Къвазнава чун, ви буйругъар тухуз кьилиз, — лагьана. —
Къаядаллай чи кIелени йифен мичIе чкIана.
Ана авай женгинин кьве минарани руг хьана.
Ви кIелеяр мягькем хьурай, бул девлетри кIукI гъана!
Чи кIеледин кIеви цлар пад-пад хьана: Худадин
Ажугъдин цIу хана бине чун алай тик къаядин.
Ви яракьдин гьунар туш ам, чун муьтIуьгъай къуватдин
Вилик гьакIан руквадин гъвел я къуват ви алатдин.
Ваъ, вуна ваъ, и саягъда цаву дарбадагъна чун,
Цавараллай кIеледавай аррадэди тагъна чун.
Гьатта цавун кIелени кваз муьтIуьгъ ятIа эгер ваз,
Чи кIелени табий я ваз, табий я чи рикIер ваз”.
Яна шагьди аскерриз вил хабар кьадай жуьреда:
Кьил такъатдай сир амани квез и кардин бинеда?
“КIеле кьадай рекьерихъ куьн яхцIур юкъуз къекъвенай,
Амма кIеле дагъдин кукIвал куь азардиз элкъвенай.
Квекай сад кьван агъзуррикай хьанани, тур хкIуна,
КIеледал са цIарх авурди? Жаваб це! Ни авуна?
Гьич садани. Анжах кьуру са кьуьзекдин гафуни
Дарбадагъна кIеле михьиз, ягъайди хьиз кIашуни.
Хьелерилай, къванерилай чIехи къуват нинди я?
Камал авай итимрикай магьрум тахьуй и дуьнья!”
Сирлу йифен аламатдин гьунаррин ван япамаз,
Регъуьвиляй акъвазнавай сарбазар кьил хураваз.
Абуру, гъил къахчу лугьуз, падишагьдиз ялварна:
“Ви таж даим куькIвена хьуй, нурлу ийиз цавар на!
Къуй гьамиша ви тур хци, гъалибвилер гвайди хьуй!
Ви терезар даим къизил, даим пулар квайди хьуй!
Анжах са вун таж я кьакьан чирвилерин, камалдин,
Вакай вичин хъен авунва и чилел Зулжалалди.
Ви гьахълувал чир хьайила, чаз мад чи рехъ жагъанва,
Ада чун мад бахтлувилин михьи варцел хканва”,
Падишагьди кIеледиз фад кьилин десте ракъурна,
Ада анай къекъверагрин кIеретI михьиз чукурна.
Падишагьди абуруз чил пайна, кьурвал къайдадив,
Рекье туна абур гьар сад чпиз ганвай чкадиз.
А кIеледин бязи цлар шагьди цIийиз дуьзмишна,
Дегишвилер туна ана, кIеледин къен дегишна.
КIеледа са цал амукьнач ханвай, къванер акьуна.
Шагьди кIеле аманатна адалатдал, гьахъунал.
И чилерин кьилевайбур арза ийиз атана,
Искендераз чпин рикIе авай къурху лагьана:
Къипчагърикай ихтилатна, абур наши я лугьуз,
Цан цаз, тумар вегьез чидач, гзаф вагьши я лугьуз.
И кьил, а кьил акван тийиз, абуру чил ацIурда,
Къацариз кIур гуз, хулара авай ятар кьацIурда.
“Чи чилел чаз гузвай зиян эхиз вердиш хьанва чун.
Фу кьит хьуни яшайишни кесиб хьунал гъанва чун.
Эгер ваз кIан ятIа, пачагь, жуван гужлу гъилелди
Фадлай кьулухъ чи вил хьанвай секинвал гъиз чилел чи,
Чи кIеледа цIийивилер тваз алахъун куьз я ваз?
КIеледиз гьар са жигъирди хата гъизвай хьиз я чаз.
На цал эциг къванерикай чи югъ секинз фин патал,
Чун баябан чуьлдай къвезвай вагьшийрикай хуьн патал”.
Падишагьди буйругъ гана: хата къведай часпардин
Къерех кьуна, кьушунди фад цал эцигна мармардин.
Хатадин рехъ агал хьана гила къведай душмандиз,
И дар ккIа хкаж хьайи цал мягькемна гьулдандив.
Кьуркьушумдив тIарамарна, садна дагъдин рагар тик.
Шагьди и кар тагькимайбур халис устад ксар тир.
Гъанвай шагьди дагъда гьар са кIвалах жедай устадар:
Къайгъудар яз, адан рикIе авай зурба мурадар.
Цал эцигна гьужумрикай хуьдай вичин раятар,
Хъфиз гьазур хьана пачагь. КIватI хъувуна тIаратIар.
Далдамдин ван, кьеркьерин ван гьатна, чилер зурзазвай.
Патарив гвай тама авай къавах тарар юзазвай.
Чуьлдиз рекье гьатна пачагь. АтIуз гегьенш дереяр,
Шивцел алаз физвай, цIай хьиз, кьулухъ туна гирвеяр.
И саягъда, цифер алай цавун мезре атIана,
Фида дуьнья алемдавай гъетерилай цIар гана.
Кьакьан цавун генг дерейриз йифен чIулав бирчекди
Гана вичин ранг, чукIурна анриз гъетер гуьрчегдиз.
Падишагьни адан кьушун, чуьлдиз шивер ахъайна,
Ял акъадриз акъваз хьана. Йифе гъетер экIяна
Цавун сува. Падишагьдиз кIанзавач вил акьализ.
Махарихъни ихтилатрихъ кIанзава яб акализ.
Патарив гвай чуьллерикай кьазвай ада хабарар,
Яд чкайрин сирерикай кьазвай ада хабарар.
Адан япуз дагъларикай, дерейрикай суьгьбетар
Авахьзавай, авахьдайвал фейжанрай наз-шуьрбетар…
Таржума — Арбен Къардашан.
«Лезги газетдин» 2021-йисан 40-нумрадай.
________________________________________________________________________________
Лейли ва Межнун
(Поэмадай чIукар)
Шикаят авуникай
Заз жув чидай къалай хьана фикирда:
ЦIегьрезни тIуш тагун жуван уьмуьрда.
Инжиклу авунач за гьич са инсан,
Масадан зегьметдал кьил хвенач жуван.
Михьи я зи виждан, михьи я намус,
КицIикайни пис гаф лагьанач гьахъсуз.
Аслан хьиз, сада зун хъиле туртIани,
КицIери рагъ алай юкъуз кьуртIани,
Акъатдайди туш зун жуван къапарай,
Гапур хьиз, амукьда даим къакъара.
Амма бязибурун гафариз килиг,
Регъуьни тахьана, лугьузва заз икI:
“Кисун ажузвал я и чилин винел!”
Гъавурда гьикI твада за гьар са черпел?!
Камаллу ийиз хьун мумкин туш ахмакь,
Сефигьдан келледиз герек я чумахъ.
Ихьтин гафарилай вуна, эй гуьгьуьл,
И фана дуьньяда михьиз къачу гъил.
Гьазур хьухь куьч хьуниз гьахъ дуьньядиз вун,
Герек туш саданни хатурдик хкIун.
Масадан ризкьида тахьурай ви вил,
Намус хуьх, душманри атIайтIани кьил.
Жува эхайтIани азабни зиллет,
Масадаз гумир гьич вуна азият.
ТIимил рахуникай
Гафни яд хьиз рикIиз хьайитIани хуш,
Гзаф рахуникай хийир авай туш.
Инжи хьиз михьи яз, пак ятIани яд,
Гзаф хъвайи чIавуз гудач ада дад.
ТIимил рахух, хкягъ гафар дуьр1 хьтин,
Сивяй зар чукIура, жавагьир хьтин.
Зар хьтин гафарал ая на дамах,
Манасуз гаф сивяй акъудмир нагьахъ.
Бинедай михьи тир гьар са мирвари,
Безек я чилерин, цаварин вири.
Ам битав тир чIавуз девлет я багьа,
Куьлуь авурлани я чандиз дава.
Виш векьин кьалунилай я гуьзел, гуьрчег
Са кIунч марвардин цуьк, и кар я керчек.
Цавун чин кьуртIани гъетери тамам,
Хуш я тек ракъиниз авуртIа икрам.
Гъетери рапрапиз гузватIани экв,
Рагъ я дуьнья экуь ийизвайди тек.
Зи хва Мегьамедаз
ЦIукьуд йиса авай зи вилерин нур,
Кьве дуьньядин чирвал къачунвай гьазур.
Ирид йис тир чIавуз, марвардин цуьк хьиз,
Вун шаддиз, хуррамдиз хъуьрезвай чиниз.
Гила, цIукьуд йисав агакьай чIавуз,
Ви кьил хкаж хьанва серв2 хьиз цавуз.
Мад гъефлетда жемир, рябетдин вахт я,
Гила гьунардин вахт, гъейратдин вахт я.
КIан ятIа акъатиз ваз мадни виниз,
Чирвилин гуьгъуьна хьухь юкъуз-йифиз.
Аял чIавуз несил кьуртIани хабар,
Таран жинс жузадач гъайи чIавуз бар!
Вун чIехи хьайила жедач ваз файда
Бубадин тIварцIикай, — гьа икI я къайда.
Асланди хьиз вуна терга ви душман,
Дамаха дуьньяда гьунаррал жуван.
Бахтлувал кIан ятIа, хуьх абур, гьая,
Аллагьдин бендейриз хъсанвал ая.
Эгер гьатайтIа вун тапаррин рекье,
Аллагьдин жаза на гъваш жуван рикIел.
Хкягъ жуван тIварцIиз лайих кеспи, кар,
Ахпа ваз тежервал хажалатдин кар.
Чан хва, зи гафариз це вуна дикъет,
Файдасуз жедай туш бубадин меслят.
Машгьурвал хуш я ваз, гьар инсандиз хьиз,
КIанзава ви рикIиз шиирар кхьиз.
Шаирвиликай на ийимир фикир,
“Тапанди я, — чир хьухь, лап хъсан шиир”.
Шиирдивай ваз кIан жемир эсиллагь
ТIвар-ван, Низамидал хьана ам куьтягь.
Дуьз я, аватIани шаирвал вине,
Жагъура хийирлу са кардин бине.
Какур тир цIарарин жедвелда вуна,
Жува жув жагъура эвелдай вуна.
Чира жуван тIулдин, къилихдин на сир,
РикI секин жеда ви ам хьайила чир.
Пайгъамбарди чаз икI авуна тагьким:
“Чира диндин илим, табабат илим3!”
Дуьньядал кьве кас я лап чIехи алим,
Сад факъигь я сая, садни я гьаким4.
Я Иса хьтин са тIебиб хьухь хъсан,
Жемир зуракI тIебиб, къарсурдай инсан,
Я фекьи хьухь чирдай ибадат авун,
Гьилледивай тамам яргъаз хьурай вун.
Гьам тIебиб, гьам фекьи хьайитIа эгер,
Ви къуллугъдал гьазур жеда чи эллер.
И кьве илимдин вун хьайитIа сагьиб,
Дуьньяда бахтлувал жеда ваз несиб.
Тамир на ктабра кIел тавур са чар,
КIелайбурни гагь-гагь хъия на тикрар.
Бегьем са паланчи хьайитIа инсан,
ЗуракI дерзичидлай я а кар хъсан.
Зи буржи лугьун я, яб гун я ви кар,
Садрани къекъвемир дуьньядал бейкар.
Кьейи мукьва-кьилияр рикIел хкун
Шарабчи, вун гьинва? Хьанва зун цIигел,
Кузва рикI, чехир гъваш вуна элба-эл.
Вилин накъвар хьтин михьи тир шараб
Ашукь инсанри хъун я гзаф суваб!
Шарабди хъвайидан рикI шад ийида,
Дердер-гъамарикай азад ийида.
Зи рекьел къвазнава зурба са аслан,
Хифетдин аслан я а зурба гьайван.
Ам за къе шарабдал чукIурна кIанда,
Гъам-хажалат михьиз чукурна кIанда.
Виликра шадвал тир зи рекьин юлдаш,
Гила заз хъжезмач адакай сирдаш.
Сакъи, заз шараб гъваш, дердер я пара,
Вуна зи дердериз ая къе чара.
Уьмуьрди авунва зи рикIел хирер,
Шарабдив сагъара гуьгьуьлдин дердер!
Бубадин руьгьдиз
Зи играми буба Зекид хва Юсиф
Дуьньядай куьч хьана вахтсуз яз, гьайиф.
Деврандин крар я, чавай вуч жеда?!
Дерт-гъам чIугуналди гъилиз вуч къведа?!
Дуьнья вафасуз я, амукьдач са кас:
Я диде, я буба, я вах, стха чаз.
Гьикьван авуртIани чна агьузар,
Акъвазриз жедай туш дуьньядин крар.
Сакъи! Энгелармир, гъваш вуна шараб,
Гъамари рикI кана тийирвал кабаб.
Ахьтин са шараб гъваш, ам хъвайи чIавуз
РикIиз къуват гурай, чан тахьуй ажуз.
Дидедин руьгьдиз
Зи диде Раиса са куьрддин руш тир,
Ам заз дуьньядилай багьа тир, хуш тир.
Гьайиф, зун ялгъуздиз туна, ам кьена,
И фана дуьньядай вахтсуз яз фена.
Дердерин, гъамарин авач сан-кьадар,
Вучда, ихьтинбур я дуьньядин крар.
Саки алахьнава хифетрин къажгъан,
Хажалатрин селдин хурава инсан.
Ихьтин са девирда инсанди, гьелбет,
РикIелай алудун герек я хифет.
Сакъи! Шараб це заз, мензил я яргъал,
Галат тахьурай къуй рекье зи хиял.
Ахьтин са шараб гъваш, рикIе цIай турай,
Зи чандиз гуж, такьат, къуват атурай.
Халу Хаже Омаран руьгьдиз
Халу Хаже Омар кьейи береда
Гьатна зун дердерин чIулав дереда5.
Кьилел атай ихьтин дердери михьиз
РикI кана, цIурурна дуьньядал шем хьиз.
ЯтIани шехьнач зун, хьанач гьич ажуз,
Халудин руьгь бейкеф тахьурай лугьуз.
Сакъи! Шараб гъваш заз, туьнт шараб хьурай,
Зи рикIиз къуй ада теселли гурай.
Марвардин ранг алай, марвар-шараб гъваш,
Женнетдин шуьрбетдиз ухшар шараб гъваш.
Машгьурвиликай
Эй инсан, и дуьнья даим хьиз жемир,
Гъуьлягъ хьиз, кьил цава кьуна, къекъвемир.
Къуват аватIани са асландихъ хьиз,
Ирид кьил кватIани аждагьандихъ хьиз,
Са гапурди яда ирид кьилни ви,
Са рипини тергда ирид вилни ви.
Хкаж жемир гзаф кьакьан цаварал,
Чилел аватайла тIар тахьун патал.
АскIандилай эгер аватайтIа вун,
Мумкин я зеррени ваз гьич тIар тахьун.
Чил хьиз эгер залан хьайитIа инсан,
Пуд гевгьер кьисметдиз акъатда адан.
Рапрапда гевгьерри, вилин накъвар яз,
Виридалай хуш я чилин накьвар чаз.
Сакъи! Бубудин ранг алай шараб гъваш!
Тавуна вуна зи жигер кабаб, гъваш!
Шарабди зи гуьгьуьл, рикI шад ийида,
Шарабди и дуьнья абад ийида.
Алчахвиликай ва ялтахвиликай
Мурк хьиз къайи жемир вун и дуьньядал,
Кьенвай са кьиф хьизни вун жемир усал.
Цуьк хьиз жемир хъуьтуьл, жемир вун эркин,
Бубуйрал хьиз тахьуй, эй дуст, вал кьве чин.
Цаз хьунни герек я чка атайла,
Диливал куьмек я чка атайла.
Кябеда са куьрддин рехи лам квахьнай,
Куьрдди къал акъуднай, авунай гьарай:
“Инаг са баябан, са кьурамат я,
Ина зи лам квахьун вуч аламат я?”
Ам кьулухъ элкъвейла, ахкуна мад лам,
Мягьтел яз амукьна, чухваз вичин кьам.
Лагьана: “Квахьнавай вилик квай зи лам,
Зи гьарай-эверди вахкана зав ам”.
Куьрдди тавунайтIа акI эвер-гьарай,
Суракь ахкъатдачир мад а ламракай.
И фана дуьньядин крариз килиг:
Мал-девлет ягьсузри ийизва гъилик.
Асландин рикI авайда гьалзава девран,
Къуьрен рикI авай ксар амазма пашман.
Сакъи, шараб гъваш на, шараб я герек,
Зи дердер-гъамариз шараб я куьмек.
Ахьтин са шараб гъваш, алудрай дердер,
Чуьхвена, къванцикай авурай гевгьер.
(КьатI ама)
__________________________________
1 Дуьр — гевгьер.
2 Серв — тан дуьз, чинар тарциз ухшар са тар я.
3 Табабат илим — медицина.
4 Гьаким — араб чIалан гаф я. Ударение и гафунин сад лагьай слогдал алаз кIелдайла ада чIехи къуллугъдин иеси, начальник мана, кьвед лагьай слогдал алаз кIелдайла тIебиб, яни духтур мана гузва. И шиирда и гаф кьвед лагьай, яни тIебиб манада ава.
5 Дере — инал пекдин парчадин манада ава.
(Таржумаяр — Азиз Мирзебегован)
«Лезги газетдин» 2021-йисан 41-нумрадай
_________________________________________________________________________________
Лейли ва Межнун
(Поэмадай чIукар)
Бубади Межнуназ гайи насигьат
Бубадиз хьайила вичин хцин ван,
РикIе гьатна гурлу цIай, ялав адан.
Саки бедендикни акатна ялав,
Югъни йиф хьиз михьиз хьана чIуп-чIулав.
Лагьана: “Эй зи хва, зи вилерин нур,
Вун я захъ авайди и дуьньядал тек.
Вучиз вун ихьтин са гьалда гьатнава?
Вучиз вун дерт чIугваз, икьван кIватнава?
Эхир вун вучиз икI дивана хьанва?
Куьз ви гуьгьуьлдин кIвал вирана хьанва?
Вуж я авунвайди вун икI бедназар?
Вучиз ваз и гегьенш дуьнья хьанва дар?
Вучиз и жуьреда на ви чан кузва?
РикIиз гъам, хажалат, азият гузва?
Ашукь хьайи садни ви гьалда хьанач,
Садани вуна хьиз рикIиз дерт ганач.
Тегьнеяр ягъиз ваз, хъуьрезва эллер,
Кьуд патаз килиг вун, ахъайна вилер!
Бес тушни и гьалда аваз вун къекъуьн?
Дуьньядин винел вун сагьиб хьанва куьн?
Зи хва, и ашкъи на алуд рикIелай,
Уьмуьр гатIуна на цIийи кьилелай.
Куьз я ашкъи патал жув русвагь авун?
Бедбахт ийимир на и дуьньяда вун.
КьатIана хъсандиз рехнеяр жуван,
Арадай акъуда вуна а нукьсан.
Бес я икьван гагьди авур жегьилвал,
Гила камаллу хьухь, гадра жагьилвал!
Вун хъсандиз килиг жуваз гуьзгуьдай,
Кьил акъуд на жуван дугъри-игридай.
Жегьил чIавуз жеда инсандик гунагь,
Къуй гила ваз панагь хьурай Сад Аллагь!
РикIелай алудун ашкъидин хифет
ЯтIани ваз четин, жемир вун гьич перт.
Чи язухни ша ваз, гьалар яз сефил,
Ви дерт-гъам чIугвар кьван буьркьуь жезва вил.
Хиялрин хапIаяр тIуьрди бес хьурай,
Гила кьванни кьилиз акьул атурай.
Бес я, хъун тавуна, сархуш хьайиди,
Бес я ашкъидикай бейгьуш хьайиди.
Зи хва, уьмуьр жуван ийимир на зай,
Жуван вахт пучмир на, сивиз гумир къай.
КIан ятIа тахана сада ви хатур,
Квадармир садрани на жуван абур.
Ви гьал акваз, амач беденда аман,
Гьелекнава михьиз, валлагь, на зи чан.
Ашкъидин ялавда кузватIани вун,
Амма кармаш жезва ви дердинай зун.
Квадармир садрани вуна гьич умуд,
Умудди сагъарна дуьньядал шумуд.
Аси хьана, вуна квадармир сабур,
Сабур я хуьдайди инсандин абур.
Сабур я гудайди гьар садаз къуват,
Сабур я гудайди инсандиз къудрат.
Зи хва, бахтлувилин ахъай на варар,
Бейкардиз ракъурмир на йифер-йикъар.
Жуван мал-девлет гьич акъудмир гъиляй,
ЧIуру тир фикирар акъуд на кьиляй.
Мал-девлетди гъида гьар инсандиз бахт,
Мал-девлетди хуьда пачагьдинни тахт.
Якъин хьи, малум я ваз ихьтин са кар,
Мал-девлетдив гвазва дуьньядин ачар.
Яб гайитIа на зи гафариз эгер,
Чир жеда ваз вири чинебан сирер.
ЯтIани гьуьл зурба, ятIани дерин,
СтIалрикай хьанва ятарни гьуьлуьн.
Кьилел цифер алай кьакьан дагъларни
Арадал гъанва чеб куьлуь руквари.
Вахъни сабур-кьарай хьайитIа эгер,
Нани къазанмишда жавагьир, гевгьер.
Сабурсуз жемир вун, сабурсуз инсан
Игьтияжда жеда, уьмуьр амай кьван.
Жанавурдал гъалиб хьайитIа бирдан
СанкIар сикI, себебни сабур я адан.
Вун рикIел тегъизвай са касдиз вучиз
Вуна рикIин варар ахъайзава, куьз?
Ам шад я даима, ви вилел накъвар
Алазва, малум я и кар виридаз.
Бес я русвагьайди вуна тIвар жуван,
Камаллу хьухь, ерли тIвар кьамир адан.
Акьрабди кIасайдаз гайитIа герфес1 ,
Зегьерди атIуда а касдин нефес.
Зи хва, на маса кар жагъура жуваз,
Ашкъидин дерт нагьахъ пар ийимир ваз.
Гьиндуди2 гатада даим филдин кьил:
Ватан рикIел гъана, тахьурай сефил.
Вун зи рикI я, зи чан, уьмуьрдин мана,
КIвализ хъша, терсвал хъийимир вуна.
Чуьллера гьатна икI, амукьайтIа вун,
Элдин вилик михьиз бедлем жеда чун.
И рекье четинвал ава кьадарсуз,
Ваз жувазни чизва, туш вун хабарсуз.
Душман далдадик ква, ваз зарар гуда,
На цIук гъил хуькуьрмир, ада вун куда.
Вун къени инсан я, душманар усал,
Алахъ вун чIуру тIвар гъун тавун патал.
Шадвала, буьркуь хьуй вилер душмандин,
Акъвазмир садрани, зи хва, пашмандиз.
Лейлиди Аллагьдиз минетун
Вахтунин тандикай, алукьна йифер,
Куьрс хьайи береда йиферин гевгьер,
Лейлиди цаварай Суьрейяди хьиз,
Вилерай инжияр кIвадарна гьуьлуьз.
Адан патав гвайди гъам тир, садни — дагъ,
Адаз сирдаш хьанвай анжах са чирагъ.
Ам ксузвачир гьич, парванаяр хьиз,
Къекъвезвай кьуд пата, диванаяр хьиз.
Чирагъдиз ийизвай шикаят ада
Йифекай: “яраб югъ чаз мус къведатIа?
Цаварин чинал йиф тIамгъа я, тагъ я,
Зи рикIе авайди дердерин дагъ я.
Заз несиб хьанвай и йифез килиг вун,
Ада гьелекзава, телефзава зун.
И яргъи йифериз гьикI ийин чара?
Абуру ийизва зун вара-зара.
Сабур-кьарай амач, я вилин ахвар,
Мус алукьда лугьуз пакаман ярар.
Багъ цIара янавай са багъманчи хьиз,
Амазма зун дерт-гъам насиб яз рикIиз.
Белки тукIунватIа гьарайдай кIекер,
Рагъни чи ахвара авани мегер?
Вучиз ахъа жезвач пакаман ярар?
Вучиз уях жезвач ксанвай цавар?
Садни уях тушни чилел, цаварал?
Эхир мус куькIуьнда Рагъ мад чи кьилел?
Худа! Зун зи ярдив агакьра вуна,
Шемдилай элкъуьрай даим парвана.
Ярдин экуьни зи гуьгьуьл шад, кIубан
Ийида, гьам я заз лап багьа инсан”.
Экуьналди Лейли мецел и гафар
Алаз хьана, ийиз суза, агьузар.
Межнунан руьгьдин чIехивиликай
Межнун гьисаб ийиз жедач дивана,
Шемдилай элкъвезвай я ам парвана.
КапI-тIеат гвай адав, сивни хуьзвай тир,
Дуьньядин илимар тушир адаз сир.
Ам вичин девирдин чIехи алим тир,
Лукьман хьиз зурба кас, са муаллим тир.
Чинебан сирерай акъудзавай кьил,
Хъсандиз малум тир адаз цавни чил.
Гьар са гаф къизилдин пул хьиз гуьзел тир,
Мецел алайдини шиир, гъезел тир.
Дили тир касдилай ихьтин кIвалахар
Алакьдач садрани, малум я и кар.
Амма, и дуьньядин къайгъуяр тамам
Алудна рикIелай, къекъвезвай тир ам.
Саки жагъурзавай а касди ажал,
Са куьникни квачир вил и дуьньядал.
Лугьузвай: “Зи рикIяй хажалат, гъам, дерт
Кьейила акъатда, амукьдач хифет.
И дуьньядихъ галаз кIвалахар садан
Дуьз татайтIа, эхир пуч жеда адан.
Ни кьве гъиливни и дуьньядин яха
КьуртIа, дуьнья жеда а касдин арха.
Межнунахъ авачир са дуст, са юлдаш,
Вичин сир ахъайдай авачир сирдаш.
Ам саки девриш хьиз, вири гадарна,
Къекъвезвай квехъ ятIа, вири квадарна.
Пек-партал алачиз чуьлда, баябан,
Къекъвезвай ам патав гвачиз са инсан.
Туьтуьнилай адан физвачир фу-яд,
РикIиз кIанзамачир дуьньядал са затI.
Са куьнални адан алачир гьич вил,
Эвеланди тушир адаз цавни чил.
Лейли са багьна тир, чандикай михьиз
КуьцIенвай, кIан тушир, мад уьмуьр хъийиз.
Мураддив агакьиз кIан тийиз адаз,
Уьмуьриз кIанзавай мурад рикIеваз.
Са алимдиз садра гана за суал:
Ачухра вуна чаз ашукь тирдан гьал.
Куьз вичин мураддив агакьун патал
Женг тийиз, уьмуьриз хьана ам бейгьал?
Уьмуьрдин къанни цIуд йис куьз гьавайда
Ракъурна сефилдиз, сугъулдиз ада?
Вучиз акьван ажуз хьанай а ашукь?
Ажузвал ашукьдиз яни ярашугъ?
Лагьана: — Мураддив агакьнайтIа ам,
Жедай са легьзеда шадвални тамам.
Куьз герек тир адаз легьзедин шадвал?
Гьавиляй хкягъна ашкъидин хиял.
Хиялрин алемда яшамиш хьана,
Къанни цIуд йисуз ам ашкъиди кана.
А шарабдикай заз са тIимил кьисмет
ХьанайтIа, бахтавар жедай зун, гьелбет.
Лейлидин сурал…
Гафарин устад тир машгьур Лукьманди
Ихьтин баян гузва и чи дастандиз:
Межнунан гьикаят сифте кьилелай
ГатIунна, накъварин сел физ вилелай.
Адаз акси хьана инсафсуз цавар,
Гьавиляй бул хьана вилерал накъвар.
Къвердавай беденни такьатсуз хьана,
РикIни ажуз хьана, къуватсуз хьана.
Рагъ алай югъ адаз зулумат хьана,
ЦIрана шем хьиз ам, мусибат хьана.
Цавуз хкаж хьана адан агьузар,
Атана Лейлидин сурал, рикI яз дар.
Къвердавай инсафсуз, рагьимсуз ажал,
Межнунав агатиз, жезвай лап мукьвал.
Начагъ цекврен кьил хьиз, кьилни элкъвена,
Хер алай гъуьлягъ хьиз, ам цихъ къекъвена.
Са цIуд бейт лагьана перишандаказ,
Вилел накъвар алаз, лап пашмандаказ.
Ахпа кьакьан цавухъ туькIуьрна гъилер,
Дуьа кIелдай саягъ, кIевнаваз вилер,
Лагьана: “Я Ребби, я Къадир Аллагь,
Вун я и алемдин, дуьньядин Панагь!
Зи чан къачу вуна, я Первердигар,
Муькуь дуьньяда заз кьисмет хьурай яр!
Зи чан дердерикай на азад ая,
Твах муькуь дуьньядиз, зи руьгь шад ая,
Лагьана ада кьил эцигна чилел,
Суруз темен гана, гьекь алаз пелел.
Адан чан хкатна, хьана ам хилас
Дердеркай, гъамаркай и дуьньядиз хас.
Уьмуьрдин рехъ вичин авуна тамам,
Куьч хьана дуьньядай къарнияр хьиз ам.
Вуж я амукьдайди фана дуьньяда,
Гьар сад са жуьреда кана дуьньяда.
(Таржумаяр — Азиз Мирзебегован)
«Лезги газетдин» 2021-йисан 43-нумрадай.
