И йикъара кIелзавайдав са гзаф гуьзел нехишрин жилдинал цуькведавай кабаш тарцин шикил алай ктаб агакьна. Им тарихдал рикI алай алим-биолог Мукаилов Мукаил Изберовичан нубатдин эсер я. Сифте ада вичин хуьруькай «Гъепцегь-наме», энциклопедия хьтин девлетлу ктаб, галаз-галаз кьве гъилера акъудна. Гила… хайи ватандин деринриз гьахьзава: «Мукаилар» тухумдин тар», яни вичин (чпин) тухумдин тарих раиж ийизва.
Лезги сур хуьрерикай (Ахцегь, Агъа Легер, Гилгь, Къуруш, Манкъулидхуьр, Мацар, Миграгъ, Мискискар, СтIалар, Макьар, Чепер ва мсб.) 30-далай гзаф ктабар акъатнава. Бязи инсанри чпин къебилайрин (сихилрин) ва тухумрин сиягьар, таблицаяр туькIуьрзава ва ктабар акъудзава. Тухумрикай 20 йис вилик акъатай сифте ктабар «Вини СтIалрин Бутаевар» ва «Гилгь хуьруьн Ярдумовар» хьанай.
Кетин дагъдин кIане авай Гъепцегьар Лезгистандин къадим хуьрерикай сад я. Ам, Ахцегьар хьиз, цIудалай гзаф сихилрикай арадал атанва, гьар са сихилни вад-цIуд тухумдикай ибарат хьанва. ТуштIа, куьне гьисаба. Мукаил Изберовичан Пиртекьар сихилдик ихьтин тухумар акатзава: Абдулкъафарар, Аликберар, Алискендерар, Садулагьар, Вагьабар, Гуьлметар, Дустаметар, Къазиметар, Меликар, Мирзаметар, Мукаилар, Тайгъунар ва Ярметар. Абур вад-цIуд кIваликай-хизандикай, хуьре, районда ва республикада тIвар-ван акъатнавай, ктабдин автор хьтин инсанрикай ибарат я. Чебни гьам куьгьне хуьре, гьамни фадлай куьч хьанвай Барзудал, сада-садав игисна кIвалер эцигна, хва-стхавилин, мирес-варисвилин алакъаяр хуьз, адлудаказ яшамиш жезва. (Абур зазни мукьувай чида: зи рагьметлу езне Исмаилов Мегьди ва вах Якъут гзаф йисара Мукаилрин гьуьрметлу, арадай яд авахь тийизвай къуншияр тир).
424 чин авай ктаб сифте ва эхир гафарикай, 7 кьиликай ибарат хьанва. Абурай лезги халкьдин ацукьун-къарагъун, адетар, амалар, савад, илимдихъ ялун, лезги алим Африкада чешне хьун… аквазва.
Автор вичин мураддив агакьна: чи суфрадал гуьзел, тамам, метлеблу, рекъемралди, таблицайралди ва шикилралди безетмишнавай эсер атанва. Мубаракрай!
М. Мукаилован ктаб за, эдебиятдин эсер хьиз, са нефесдал кIел хъувуна. Виле сад-кьве рехне акьуна: адет яз, сифте такур гъалатIар ктаб акъатайла аквада. Автордин секинвал авачир рикIикай хабар яз (ада, «Гъепцегь-наме» хьиз, и ктабни мад сеферда ахкъуд хъувун мумкин я), виликамаз сад-кьве меслят гуз кIанзава.
Икьван зегьметар чIугуна, акъуднавай ктаб лезги чIалал кхьенвайтIа, пара хъсан тир: несилриз дидедин чIалан ван, милли савад жедай, чIехи буба фейи рекьер аквадай.
Ктабдин кьилерин заланвал сад хьанвач: абур, лежбердин къуьне авай гьебейрин хилер хьиз, са жуьре заланбур хьун мешреб я.
Авторди ктабдиз ганвай «Хзандин шежире» тIварцIи кIелзавайдан фикир желбзава: адак квай араб гаф «шежире» (тар) кIелзавайдаз чизвач, ам лезги чIалан са гафаргандани авач, гьавиляй, белки, михьиз хкудин?
Са чIехи тухумдин тарих авай ктаб лап гъвечIи тираж аваз акъатнава. Ам тарихдал рикI алай инсанди гьинай жагъуррай? ГьикI кIелрай?
Ихьтин гьар са ктаб милли тарихдинни культурадин са гаф, хел, чIук, пай я.
Гьаким Къурбан, Дагъустандин халкьдин писатель
