Культурни итимар

(“Рекьера” кIватIалдай гьикая)

Зун райондиз хъфизвай автобусдиз акьахна. За салам гана. Гьелбетда, заз садани жаваб ганач. Им и  рекье гьатнавай инсанар­ чIурубур я лагьай чIал туш. Эхирни япун дувулдал кьван яру хьайи за салам пуд лагьай сеферда тикрар хъувуна. “Эл-ле-ле” … — ванцелди са касди жаваб хгана. Зани ам “алексалам­дай” кьабулна… РикIиз регьят хьайиди хьиз тир. Зун цларал­ ба­дамжан ран­гуналди кхьенвай нумрайрал вил алаз вилик фе­на. КилигайтIа, зи чка сада кьунва. Кьунва ваъ, мягькем­диз ацукь­нава, вилерни акьалнава. Заз регъуь хьана: “Ахварик квайдак гъуьлягъдини кядач” лугьуда. Зун инихъ-анихъ килигна. Са касдини зи гьалдикай хабар кьазвач. Вири чпин чкаяр хъуьтуьл, къулай хьунин къайгъу­да ава. Сада зи къвалавай вичин гъилевай куьгьне тапус хьтин чемодандин ракьун мурцалди хиртIна зи пенжекдин далудай са чка къазунна (пенжек цIийиди тир). Са еке “шалманди” вичин гъил хка­жайла­, зи цIийи (мад “цIийи”) шляпа кIвачерик аватна. Адахъ къе­­къуьн­ чилел аватай кIашкIумдихъ къекъуьн лагьай чIал я. Гьа­сят­да жуьреба-жуьре чекмейри ам дуьзарна. Мад гилани хъел та­тай­ла, мус къведа. Зани, зи чкадал алай касдин къуьнелай кьуна, тIалабна:

— Я юлдаш, им зи чка я, багъишламиша…

Зи гафар гьеле куьтягь тахьанмаз, ам, са вил ахъайна, акI заз килигна хьи, на лугьуди, зун идан буба кьейи душман я.

— Багъишламиша, захъ ахвар гала!..

Мад багьишламишун тIалабзавай касдиз завай вуч хъийиз жедай…

Автобус юзана физва. Ина садбуруз регьят хьанва, муькуьбур­ гьеле къулайдиз ацукьиз гьазур хьанва. Амма и вилер ахва­ра авай­да зи гьалдикай гьич фикирни ийизвачир. Зун культурни­ инсан я. Завай ам ахварай ахвудиз жедани? Ваъ. Зун гьакI, аюх­ хьиз, идаз-адаз “мешатиз”, гьа алай чкадал гагь и, гагь а къвал къе­­­къуьриз амукьна. Са жибинни (цIийи пенжекдин гьа-а)­ хкатнавай. Гьекьедин стIалар мармардин ккIалар хьиз пелелай физвайла, яйлухни гьа хкатай жибиндай шляпадин гуьгъуь­низ фена. Зи са гъил жув ярх тахьун патал цлал алкIанва, (кьадай маса чка авач), муькуь гъилени вижевай папка ава (бес “культурный” тушни)­.

Мад артух суьгьбетрикай вучда, куьн вири культурни инсанар я, автобусрани гзаф хьайибур я, — заз лугьуз кIанзавайди и, “культурныйдаказ” зи чка кьуна, ахварар ийизвайдакай кьве гаф я.

Эхирни, эхиз тахьана, за ам, къуьн кьуна, кIевиз зурзурна. (Гьа и арада гъиляй акъатай папка са гужунал за жагъур хъувунай).

Хъел атай касди заз мад вичин ксанвай сесиналди тикрар хъувуна:

— Захъ ахвар гала!

Зун, инсанри лугьудайвал, къапарай акъатна:

— Хух авунар бес я! — гьарайна за. — Им ви бубад кIвал туш!

Лап зегьле фидай гьалда ам заз, са вил ахъайна, айгьамдалди килигна.

— Са кIус культурни хьухь, молодой человек, — лагьана жаваб гана, ада вичин “хух” давамар хъувуна.

Квез чир хьун лазим я, кьве виш версиниз физвай касдиз вичин “законни” чка гузвач. Бес вучда? Кьуд пата авай жемятарни вири секин я. Бес зун зи “культурнивилин” къурбанд яни? За шофердиз гьарайна:

— Заз зи чка це! Зи гъиле билет ава!

Са арадилай хьиз шоферди заз хабар хгана (Аллагьдиз шукур):

— Я юлдаш, ваз аквазвани рекьер гьихьтинбур ятIа. Эгер гьар са пассажирди зи фикир вичихъ желб авуртIа, и жемятдин язух тушни…

Фена гьа рахаз! Заз и арада кичIени хьана. Ам рахазвайла, чун дагъдин лап четин къекъуьнрай хкаж жезвай.

Дагълар дуьз жергейра аваз, бурма бармакар хьиз, хкаж хьанвай. Шикилри, автобусдин дакIардай  акъатиз, сада-сад эвез ийизвай. Зун лагьайтIа, зи чкадал хухзавай касдин кьилихъ галамай. Са дишегьлиди лагьана:

— Пара культурни итим я, дустарин ахвар хуьзва.

Муькуьда алава хъувуна:

— Эгер вири гьахьтин кьегьалар хьанайтIа?!

Гила зун мад къапарай акъатиз башламишна, амма зи “дуст” ахварай аватна.

— Зун, — лагьана ада, — ви артух къайгъуйрин буржуник квайди туш.

ИкI лагьана, ада мад шириндаказ вилер акьал хъувуна.

И сеферда зун михьиз къапарай акъатна. За ам, гьа кьве се­ферда хьиз, къуьнелай кьуна, чIутхунна къарагъарна, эхир хьи жуван хайи чкадал ацукьна. Заз мад са затIни герек амачир. Зазни гьасятда “хух” ийиз кIанзавай.

— Имни культурни итим! — ван хьана заз икьван чIавалди зи чкадал алай касдин сес. — Мугьман къарагъарна, гьадан чка кьуна… Имни мусурман!..

Зун ахварал физ са тIимил амай, амма са ихтилатди зун лайлада тунач.

— Гила ахьтин кIусни культурни тушир инсанар пара хьанва. Ина аламат жедай са затIни авач…

Завай зи культурнивиляй мад жуван хсуси чкадилай къарагъиз хъхьанач. Зани, ахвар галачиз, вилер акьална…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 50-нумра

__________________________________________________

Межид Гьажиеван — 95 йис

Виридалайни бажарагълубурукай сад

Межид Жирасович Гьажиев (1929-1985) лезги чIалал кIелзавай­бурун виридалайни рикI алай писателрикай сад я. Ам Къурушрин хуьре дидедиз хьана. Литературадиз 50-йисарин эвелра атана. Ада шииррилай башламишнай (сифте яз гьеле 1949-йисуз «Социализмдин пайдах» газетдиз акъатна). Адахъ поэмани ава («За мани лугьуда»). Лап фад прозадални публицистикадал элячIна. 1955-йисуз Межид Гьажиеван гьикаяйрин «Жегьил уьмуьр» кIватIалдиз дуьнья акуна. Гуьгъуьнлай гьикаяйрин «Дагълара» (1958), «Гьикаяярни очеркар» (1959) ктабар акъатна. Ада дагъустанвийрикай сифтебурукай яз Москвада М. Горькийдин тIварунихъ галай Литературадин институтда кIелна. 1958-йисуз СССР-дин писателрин Союздиз кьабулна. 1960-йис М.Гьажиев патал иллаки кьетIенди хьана: Моск­вада, «Молодая гвардия» издательствода, урус чIалал адан гьикаяйрин «Иные времена» ктаб акъатна. Гьа икI, лезги литературадиз чIехи бажарагъдиз хас инанмишвилелди камар къачузвай, бегьерлудаказ кIвалахзавай писатель атана.

Ахпа адан повестарни кIелзавайбурув агакьна: «Са булахдай­ ­яд хъвайибур» (1962), «Гезентидин эхир» (1963). 1966-йисуз­ адан кIевидаказ ван авур, вичикай гзаф рахунар хьайи, вичиз кIелзавай­буру иллаки итиж авур «Им къван, имни терез» роман акъатна. Гьикаяйрин къайдада кхьенвай и романди гьам вичин туькIуьр хьуналди, гьамни мана-метлебдалди лезги литературадиз екез таъсирна.

Гьа икI, 60-80-йисара М. Гьажиев неинки са лезги, гьакI вири Дагъустандин литературада виридалайни бажарагълу писателрин жергеда гьатна. Адан са жерге эсерар урус чIалаз, Дагъустандин халкьарин чIалариз таржума авунва, са бязибур гьатта ингилис, туьрк, хинди чIаларални акъатнай. Милли литературадиз худо­жест­венный жигьетдай, темайрал гьалтайла, са кьадар цIийивилер гъайи М. Гьажиев къанажагълу, халисан лезгидин рикI авай, халкьдин ацукьун-къарагъун, истемишунар дериндай чидай писатель тир. Гьавиляй адан эсерар куьгьне жезвач, абурухъ цIийи несилрани кIелзавайбур амукьзава.

Культурадин ва литературадин отдел

 

Жанавурдихъ галаз женг

(«Акси къуват» повестдай)

Сифтедай  Пеленгал гзаф гуж акьалтна. Им адаз къуват бес жезвач лагьай чIал тушир. Эхь, къуватар адаз екебур ава. Сад лугьудайди, ишигъламиш хьанвай живеди адан вилер тухузвай, кьвед лагьайдини, яцIу бегьлеяр алаз адавай нажахдив кIвалахиз жезвачир. Абур хтIунайлани, гъилер аязди кармашзавай. КIвалахдин хейлин вахтни юлгъунрин кIанчIарин пунар мурк кьунвай живедикай михьи авуниз серф жезвай.

Са куларилай масабурал физ-физ, Пеленг къвердавай вичин кIвалахдин ашкъина гьатна. Къвердавай адаз чими хьана, хъуькъверин кьилериз квал акъатна. Вичин кардилай гъейри, гила са куьнин гьакъиндайни ада фикир ийизвачир.

Гьа икI хейлин вахт алатна, юкь агъузна, кIвалахдай кьван адан далуда тIал гьатна ва ам са жизви ял ягъун патал тик хьана. Шахтадин сирсилар куьрс хьанвай спелрилай гъил аладарна, бармак тIимил пеляй акъудна, ада агажнавай вилер, ишигъди атIуз кичIела, аставилелди ахъайна. Бирдан адан вилер экъис хьана. Тек пуд камунин мензилда адан вилик кьве жанавур акъвазнавай. Абур, хеб тукIвадалди гишин кицIер хьиз, къайи ва азгъун вилер Пеленгаз сухна, вилик кIвачер чиле акIурна, хкадариз гьазур хьанвай. ЧIехи жанавурдин гъуьргъуь чIулав пIузаррин арадай фадлай ивида гьахь тахьанвай ва жакь-жакьиз сад-сада акьазвай, муьрхъуь кьунвай кIирер аквазвай. Аязди тIакьурнавай хьиз, агаж хьанвай абурун къваларилай, башкIул-башкIул хьана, чIар фенвай. «Гишинбур я! — им Пеленга авур сифте хиял тир. – Ажалдихъайни кичIезмайбур туш!» Куьгьне чIарни гьеле гадар тавунвай и вагьшийрин кьисмет цIи писди хьайиди ашкара тир. Гьавиляй абур исятда гьам хаталу, гьамни авайдалайни вагьши тир. Бала жанавур дидедилай са зур камунин кьулухъ акъвазнавай ва мукьвал-мукьвал сабурсуздаказ дидедиз килигзавай. Гьелбет, ада дидедин ишара гуьзлемишзавай жеди.

Тежриба авай чубанди йигиндиз  гьерекат авуна. Пеленга вичин бачIах бармак гьасятда чапла гъилел гьалжна, бегьле гадарна, эрчIи гъиле нажах кIевиз чуькьвена, юкь тIимил агъузна. Гьа и легьзеда, зайифдиз цIугъ авуна, диде жанавур чубандал гадар хьана. Гила адан бармак алай гъил жанавурдин сиве авай.

Юкьвал кьван живеда акIанвай юлгъунрикай далу пад хуьн патал са куьмекни хьун мумкин тушир. Гьеле ихьтин гьужумар такунвай гъвечIи жанавурди, цIугъиз, элкъвез, кьулухъай гадариз, кIуртунин этегар кьаз, ахъа хъийизвай. Мад касни авачир и кьери къамишлухрин къене мекьи гьавада каш алатнавай ажугълу жанавурдинни, хъиле гьатна, «гьай, гьай!» гьарайзавай Пеленган ванер сад-садак какахьнавай. Гьар сеферда гьарай гайила, Пеленга нажахни кардик кутазвай. Амма жанавур икьван вахтарилай гъиле гьатай гъуьрч ахъа хъийиз акьван ахмакь тушир. Нажахдин ягъунрикай вич хуьн патал ам, чубандин гъил сивеваз, гагь инихъ, гагь анихъ гадар жезвай. Сив ахъа авуникай ада гьич хиялни ийизвачир.

Эхирни жанавур хурухъди живедал ацукьна, Пеленгни, гъил гьеле адан сиве амаз, гьадахъ галаз метIерал ярх хьана. Яргъал вахтунда сиве, кIуртунилай гъейри, са затIни гьат тавуна, пехъи хьанвай гъвечIи жанавурди гила, къвердавай Пеленган кIуртунин къуьнерилай, хиверилай кьаз, падзавай. КIуртуник сагъ чка кумачир. Чапла гъил ярх хьанвай жанавурдин сиве авай, муькуь гъил нажах юзурдай кьван юргъун хьанвай Пеленгаз гъвечIи вагьши гила артух хаталу тирди чизвай. Мад адавай са затIни ийиз жезмачир…

Са вил авай Ругъва, гьич ампни тавуна, куьмекдиз атана ва сиве кIуртунин пине авай гъвечIи жанавур жанлу кицIин пацарик мус акатнатIа чубандиз чирни хьанач. Адан юргъун хьанвай гъил яна галудайди хьиз, нажахни аваз куьрс хьана.

Сабир буба са легьзеда серсер хьана амукьна. Ахпа ам игьтиятдалди Пеленгаз мукьва хьана. Пеленг гъил жанавурдин сивяй ахкъудиз алахънавайди кьуьзуьда анжах гила кьатIана. Ада нажах къачуна, фадлай кьенвай жанавурдин кьашкьадиз вегьена. Ахпа гьадалди рекъвер-рекъверивай къакъудна, Пеленган гъил азад хъувуна. Жакьванвай бармак алай гъиле тIал гьатнавай, кьил къанвай. Сабир буба гила тамамвилелди вич-вичел хтана. Ам, гъиле нажах аваз, кьегьалвилелди кьуд патаз килигна. Жанавур живеда акIурна, адахъ галаз силис-суал ийизвай Ругъва акурла, кьуьзуьдан чурудани кваз хъвер гьатна…

И югъ чубанри чпин сувар яз гьисабна. Чубанар патал чара авунвай чIуру хиперикай сад тукIуна. Адан кьилин хам чимиз-чимиз Пеленган дакIунвай гъилел гьалжна. Тамам халади як атIузвай, Сабир бубадини юлгъундин тIваларикай шишер гьазурзавай. Ругъвади ракIарин вилик вичин пай тади квачиз незвай. Адет тирвал, жанавур кьур кицIиз гьерен тум гун лазим тир. Амма и лапагрихъ ахьтин тумар галач. Ругъвадал анжах са куьк тике гьалтна.

Дидедин муьгьуьббат

(«Ирид къаш» повестдай)

Чи хуьре Етим Зуьгьре лугьур са къари авай. Адан тухум Ширвандай тир. Кьил хуьз арандиз фейи са шумуд йисалай чи хуьруьнвидин хизан са хва квачиз муькуьбур къиздирмадикди гьана «чрана» кьенай. Хва а чIавуз Ширвандай свас гваз хтана. Амма арандин цIаярай хтай кьве йисалай, муркIар авай дагълара дурум гуз тахьана, гьамни, са хва туна, кечмиш хьанай. Вахтар алатна, хва чIехи хьана. Садани садрани абуруз маса тухумдикай я, чибурукай туш лагьана къехуьнунин ван хьайи затI тушир. Амма ингье «къачакъач­дин» йикъар атана. Халкьарин дуствилин душманри мусурманарни эрменияр сад-садал гьалдарна. Тарихдин лап къанлу чинрикай сад ачух хьана. Куьгьне дустарикай душманар хьана, сада-сад ягъиз рекьиз, сада-садаз зулуматдин къастар ийиз башламишна. Бегьем хуьрер чкIана, катна, куьч хьана. Ни нин чандиз къаст ийизватIа чин тийиз амукьна. Етим Зуьгьредин хвани гьа и чIавуз квахьна. Жегьил диде, дугъриданни, етим хьана. Амма адан рикIивай хва кьиникь мукьув агудиз жезвачир, ам ахьтин душмандихъ инанмиш тушир. Кьилиз эсер ягъай дишегьли, вич-вичив гвачиз, хуьруьн къерехра, дагъларин рекьера, дерейра гзаф къекъвена, амма хцин гел жагъанач.

Са юкъуз хуьруьнбуруз ам гзаф зирек ва шад яз кIвализ хквезвайди акуна. Къуншийриз ада еке ашкъидалди жаваб гана: «Эхир жагъана! Эхир жагъана! Заз хва жагъун хъувуна!..» Сифтедай вири серсер хьана амукьна. Гуьгъуьн­лай ашкара хьана: Шекидихъ эвичIдай гирведихъ фенвай рекьин къерехда къаядин кIане са сур ава. Сур куьгьнеди я, амма марфадикайни живедикай, къаярикайни селдин ятарикай и чкадин къулайвили хвенвай и сур гьакI авайвал ама. Гьелбет, ам кIевирнавай чиргъин далда идаз себеб хьана жеди… Эхь, гьа и сур вичин хцин сур я лугьузвай Зуьгьреди. Низ чида, гьакъикъатда ам нин сур ятIа: гъуьрчехъандин, рекьин инсандин… Низ чида. Амма Зуьгьредин акьул кьилиз хтана. Къуй кьенваз хьурай, къуй сураваз, къуй! Зуьгьредиз вичин хва гьат хъувуна!

Им гила маса диливал тир жеди, анжах идан гьакъиндай вири кисна. Дидейриз дидедин къарсур хьанвай зайиф рикIикай хъсандиз хабар тир.  Итимар адаз хва акьван кIан хьунин къуватдал гьейран хьанвай. Ам етим яз амач. Къуй, кьенваз, сура хьурай, эхир хва патав гва хьи!

Ам хуьруьвай ирид версинин яргъа мензилда авай чка я. Рехъни эниш-юхуш я. Къуй хьурай, къуй вичиз къад верс хьурай, амма хва патав гваз хьурай!

Патав! Им дидедикай халис баллада тир. Зуьгьредикай ина маниярни пайда хьана, адакай кьисаяр-хкетарни туькIуьрна. Им халкьди дидедин муьгьуьббатдиз, адан кIеви къастуниз мани лугьун тир.

Зуьгьредин кьил – такабур Шалбуз дагъдин кьилиз, адан рехи кифер и дагъдин кьуд патахъ, чихел-чихел хьана, лацу ятар авахьзавай булахрин хулариз тешпигь гъизвай. Зуьгьредин пел пакаман сифте нурар къаршиламшзавай Шалбуз дагъдин ишигълу пел хьиз тир, Зуьгьреди хъуьтIуьзни кIвач эцигай чкадилай беневшайри кьил хкажзавай; Зуьгьре хъуьрейла, — рагъ, шехьайла, марф къвазвай; ракъини инсафсуздаказ кузвайла, инсанриз Зуьгьредин чIулав келегъадик серин жезвай; Зуьгьре хцин сурал фидайла, рекьерай-жигъиррай къванер къерехдиз къе­къечIдай; чIимел гьава авайла, дагъдин лекьери, четир хьана, Зуьгьредин кьилел чпин лувар ахъайзавай… Лугьуда­ хьи, рекьидалди суралай дидеди чрай таза фан кIусни нисидин ккIал, гетIеда авай булахдин яд кими авунач. Эхирдай­, рекьидайла, Зуьгьреди вич хцин патав кучукун веси авуна. Хуьруьнбуру адан веси кьилиз акъудна.

Гила гирведихъ фенвай, са мус ятIани вич свас яз чи хуьруьз атай рекьин къерехдал, кьакьан къаядик квай сурарал гьалтай касди ял язава, са тике фу незва ва, гьа ге­тIедай яд хъвана, ам ахцIурна эхцигзава… Кьейилани, Зуьгь­­реди хва патав хвена… КьенатIа?!

Ваъ, кьенач! Дидедин муьгьуьббат кьиникь мумкин туш. Ам рекьидайтIа, адакай халкьдин мани вични рекьидай

Бес дагълари вуч ­лугьузвай?..

(«Им къван, имни терез» романдай)

Дагълари вуч лугьузвай кьван? Дагъларин мани, дагъларин чIал сад я: дагълари хьиз, такабур уьмуьр твах, дагълари хьиз, жуван чин хуьх, дагълар хьиз, мягькем хьухь, дагълари хьиз живни эхи ая, харни, марфни… вири, амма чиликай кIвач хкудмир.

Гьа чIавуз вун гуьрчегни жеда, михьини жеда, уьзягъни…­

— Бес акI яз хьайила, — лагьана Бедирхана, — чна вучиз жуван хайи чиликай кIвач хкудзава?..

— Сад лугьудайди, юлдаш Бедирхан, вак квайди вири са кIвач я…

— Сад дяведи тухвана, — лагьана Бедирхана адан гаф атIана.

— Зи кьве хвани тухвана, — вичин къайдада услубдалди давамарна Жабраила. — Анжах ихтилат адакай физвач. Исятда ихтилат ни вичин чилин микьнатIисдин къуватдикай, хайи накьвадин нефесдикай хийир къачузвачтIа, ни а чи диде накьвадиз гьуьрмет ийизвачтIа, гьадакай физва…

Кимел алайбур, и жуьреба-жуьре къилихрин инсанрин гьуьжетдиз яб гуз, тенбекдин гумада аваз, гьич чпин фикирар арадиз вегьез тежез ацукьнавай.

— Зи са хва Германияда кьена, — давамарзавай Жабраи­ла. — Вичин эхиримжи кагъаздин эхиримжи цIарара ада кхьенай: «Заз акI я хьи, буба, зун зи хайи дагъларин къужах­да, хайи чилел, куьн, зи хайибур, кьилихъ галаз и дуьньядилай физвайди хьиз. Зи чилер, накьвар захъ гала, куьн захъ гала, мензилрин яргъавилиз килигмир. КIанивилихъ мензилар авайди туш». Акунани, юлдаш Бедирхан? Хайи чилел ви кьецIи кIвач тахьайтIани жеда, амма рикI дагъларик, хайи инсанрик ккIанваз кIанда. А вахтунда кIантIа ваз Япониядиз вач, ви къуват — халкьдин, хайи дагъларин къуват я. Инсан рекьида — сурал адан крарин дагъ хкаж жеда, инсанри­ адаз баркалла лугьуда. Гьамиша, ван жезвани ваз, гьамиша!..

«Лезги газетдин» 2024-йисан 37-нумра