ВАТАНДИН КЪАГЬРИМАН

Мемей  Эфендиев  (Хидиров   Ме­гьа­мед  Тагьирович) лезги халкьдин тарихда алакьунар авай зари-шаир хьиз гьатнава. Шаирвилелай гъейри тIебиат­ди ам гзаф патарихъай бажарагъ  ганвай инсан — Дагъустандин Советрин власть мягь­кемаруник вичин еке пай ку­тур тешкилатчи, халкь савадлу авур му­аллим-просветитель, лезги печать хкажай мухбир, районрин ва республикадин дережайра жавабдар къуллугъар авур регьбер, общественно-политический деятель хьана. Мемей Тагьировича, вичин къелемдин юлдаш Алибег Фатахова хьиз, лезгийрин советрин литературадин бинедик пай кутуна ва милли шиират вилик тухвана. Ам хайи ватан кIандай ва халкьдиз вафалу къагьриман, азадвилихъ ва гьахълувилихъ ялзавай уьзден, камаллу ва мергьяматлу инсан тир.

1975-йисан майдиз зун, и цIарарин автор, Мемей Эфендиеван уьмуьрдин юлдаш Ольга Герасимовнадихъ галаз (ам Махачкъаладин Н.Чернышевскийдин тIварунихъ галай куьчеда авай медицинский техникумдин кIвалера яшамиш жезвай) таниш хьанай. За адан дертлу суьгьбетриз яргъалди яб ганай. Чара жедайла, Мемей Тагьировичан шикил ва кьве шиир къачуна, абур жува туькIуьр­за­вай IV классдин “Лезги литература” учебник-хрестоматиядик сифте яз кутуна.

Мемей Эфендиев (тIвар Магьамед яз, адаз кIвале, хуьре Мемей лугьудай; фа­­ми­лия “Хидиров” яз, жегьилди вичиз “Эфендиев” къачуна) 1903-йисуз Куьре округдин КьепIиррин хуьре фекьи Тагьир­-эфендидин хизанда дидедиз хьана. Уьлкведа Советрин власть гъалиб хьайила, Мемеяз кIелдай ва савадлу инсан жедай мумкинвал хьана. ТIебии алакьунар ва хци зигьин авай жегьилди Бакуда рабфак­ (рабочий факультет) ва Тифлисда комвуз (коммунистический вуз) куьтягьна.

М.Эфендиева 1925-1937-йисара Да­гъустанда большевикрин партиядин ва Советрин гьукуматдин идарайра са жерге жавабдар къуллугъар — Кьасумхуьруьн райондин “Колхоздин пайдах” газетдин сад лагьай редакторвилин, Ахцегьа му­ал­лимрин курсарин заведующийвилин, Дербентда педрабфакдин директорвилин, Махачкъалада Дагъустандин ктабрин издательстводин директорвилин, партиядин обкомдин инструкторвилин, партиядин Агъул райкомдин сад лагьай секретарвилин ва маса кIва­лахар авуна.

1937-йисуз Мемей Эфендиев буьгьтендик акатна ва пуд йис кьван дустагъ­да­ ацукьна. Ам 1941-йисуз, Ватандин ЧIе­­х­и дяве башламиш хьайила, гуь­гьуьл­лу­да­каз фронтдиз фена. Мемей Та­гьировича, старший лейтенант, комиссар яз, душмандихъ галаз къати женгера иштиракна. Ам 1944-йисуз Одесса шегьердин па­тав са женгина кьегьалвилелди телеф хьана.

Аял чIавалай Мемеян рикI тIебиат­дал, манийрал, музыкадал ва кьуьлерал алай. ЧIехи хьайила, ада чIалар туь­кIуь­риз башламишна. Жегьил заридин шиирар газетриз акъатна, амма гзаф эсе­рар (шиирар ва роман) ам дустагъда ва дяведа авай йисара квахьна. Алай девирдин кIелзавайдан ихтиярда анжах са шумуд шиир (“Комсомолар”, “Кьаркьулувни тIиб”, “Иман” ва мсб.) ама. Абур “Лезги поэзиядин антологиядик” (1958) ва литературадин учебникрик-хрестоматийрик, жуьреба-жуьре кIва­тIал­рик акатнава. Гьа и ирсинайни аквазва: М.Эфендиеван шиирар, ранг ядай гафар ва гекъигунар ишлемишна, рифмаяр ва ритмаяр аваз, цIийи ва ви­кIегь фикирар кваз, устаддаказ кхьенва. “Иман” шиирдай шаир тIебии къанунрихъ инанмиш инсан — мате­риалист тирди аквазва, ада вич диндихъ инанмиш туширди тестикьарзава ва илим­дин рекьихъ инанмиш хьуниз  эвер гузва.

М.Эфендиева бязи шиирар, урус за­ри Владимир Маяковскийди ва лезги Алибег Фатахова хьиз, “гурарин къайдада” кхьенва. Месела, “Кьаркьулувни тIиб” шиир икI башламиш жезва:

Эй!

Рагъ!

Я рагъ, ви нурлу экв

Дуланажагъ патал виридаз —

зурба  хуьрек.

Азадна на

ийизвай мичIивили

алем гьелек,

зайиф,

хенек…

Мемей Эфендиеван уьмуьрдикай ва яратмишунрикай Набиева (Керимханова) Тамила Жамалдиновнади 2014-йисуз “Мавел” чапханада “РикIел хкунар” ктаб акъудна.

Ктаб сифте гафуникай, кьуд паюникай, заридин шииррикай ва ишлемишай макъалайринни ктабрин сиягьдикай ибарат я. Ам М.Эфендиеван, адан си­хил­рин альбомрай къачунвай шикилралди безетмишнава ва басмадай сифте яз акъатнава.

Мемей  Эфендиев

Комсомолар

Чун, жегьил тир комсомолар,

Хуьда чна Ленина тур чаз весияр.

Чна, вирида, куьгьне дуьнья пунайакъудна,

ТуькIуьрзава эхир метлеб тир коммуна!

Ни и кардиз манийвализ гатIумайтIа,

Адахъ галаз экъечIда чун дяве ийиз,

Яру пайдах кьуна виниз, чи Ватан хуьз.

Адан рекье чан эцигиз, душмандилай

элкъвен тийиз.

Ватанд рекье чна харжда

Чирвал!

Къуват!

Къудрат!

КIвалахдайла — мукални кIаш,

Дявед къене бомбан гуьлле я чи яракьар!­

Уьлкведин чун я къадакьар!

Чи мемлекат мягькемдиз кьар!..

КIашуналди, гуьлледалди гьазур я чун

Авун патал чи душманар кьатIар-кьатIар,

Комсомолар виридалайни карханайриз тадиз фида ийиз крар,

 

КIутад ванер заводра тваз,

Кьуд патахъди чукIур ийиз цIеркIв, цIаяр,

Гатазвай гьулдан, ракьар.

Чун, зарбачи комсомолар,

КIвалахдайла чи къайдаяр я лап кIевиз акъажунар авун!

 

Чи зарбачи комсомолар,

Ачух жерла кIвалахд йикъан экуь ярар,

Ашкъидалди бегьем авун гъиле кьур кар,

Са шумудра артух авун нормад ери,

нормад кьадар!

Течирбуруз куьмек гунар!

Ибур я чи комсомолрин зур законар, чи къанунар!

Къурбан Акимов, филологиядин илимрин доктор. «ЛГ»-дин 2018-йисан 19-нумра