Гьар са халкьдин тарихда адан къагьриман рухвайри кьет!ен чка кьазва. ХIХ-асирдин тарихдиз вил ве­гьейла, чи халкьдин бажарагълу векил Е.Эмин аквада! Куьз лагьай­тIа ада, цавун тагъдилай гъетре хьиз, чи тарихда вичин экуь гел ту­на. Эхь, Эмина чи “гъвечIи” халкь­дин тIвар ­виридаз машгьур авуна. Вичин яргъал тефей, амма рагъ хьиз куькIвей уьмуьрда адавай “рикIикай кIусар ийиз, чIалариз элкъуьриз, планетадал гадариз” (И.Гьуьсейнов. “РикIин кIусар”) алакьна.

…Инсанар хьайила хебни жанавур,

Дугъри игридаз кван я дуьньяда.

И гафарин мана-метлебди мад сеферда тестикьарзава хьи, Эминан яратмишунрин жанлувал, важиблувал къенин юкъузни квахьнавач. Эхь, шаир “Ких-агъсакъал, Керекул-юзбаши” хьанвай девирда яшамиш хьана. “Дуьнья гургьагур” шиирдай аквазвайвал, “лачинар, туьлекар, тарланар яваш хьайила, типIрезни дуьньяда агъавал ийиз кIан хьанва”. Жибинар дулу гьикьван явакьанри къе чи халкь­дин винел агъавалзава, иви хъвазва? Суалар… Суалар… ГьакIан умуми фикирар гвай инсандивай дуьньядин сад-садал аруш хьанвай месэлайрай кьил акъудиз хьун четин я. Амма Эмин умуми фикирар гвай инсан тушир, ам дуьньядин вири месэлайриз анжах са вичиз хас тир кьетIен акьулдивди, хци вилералди, зурба кьатIунралди, халис камалэгьли хьиз килигнай, абуруз философиядин жигьетдай анализни ганай…

“Гьарай, эллер” шиирди Эминан яратмишунра кьетIен чка кьазва. Ина ам эллерихъ элкъуьн дуьшуьшдин кар туш. Халкьдин кьиле акъвазнавай башибузукьри вири крар чпиз кIандайвал ийизвайла, халкьдин игь­ти­яжрикай, дерди-баладикай хабар кьан тийизвайла, эллериз амукьзавайди гьарагъун я, амма а гьарагъунин ван низ къвезва? Гьикьван “чIехи” касдиз арза авуртIани, “агакьуниз фарман” авач. Накь партбилетар хъуь­чIуьк ку­туна, инсан кьейи чкадал дуьа кIел тавурбур, къе кьилиз “сирих” яна, Аллагьдин рекье чеб дуьз къалуриз алахъзавайбур. Садбуруз — ви­ри, садбуруз — са затIни, “пис ксариз­ ажеб дуьнья хьанвай” девирда эллериз  гьарагъунилай гъейри маса чара  ава жал?..

Е.Эмин инсандин уьмуьрдиз гьакI, гьикI кIантIани хьурай лагьана, винелай килигай шаир туш. Ада гьар са кар, гьар са вакъиа аннамишна, абуруз дериндай фикир гана. Бахт, бахтсузвал, кьисмет, дуствал, акьул-камал, нефс ва ихьтин философиядин маса уьлчмеяр ада лап рикIивай гьиссна, абуруз къимет гана. “Бахтсузвал” шиирда лугьузвайвал, инсан бахтсуз хьайила:

— жуван мез жував дуьз жедач,

— рикIин сидкьи мецивай лугьуз жедач,

— лагьайтIани агъур жед  на лагьайди,

— хизанни ви гьарма са хиял жеди,

— гьарма садан гьарма санихъ ял жеди…

Лагь кван, гьи философдивай бахтсузвилин уьлчмедиз ихьтин къимет гуз хьана?

Бес шадвал, пашманвал,ашукьвал ва уьмуьрдин маса терефар шаирдиз вичиз акуначни? Акуна. Са вичин ваъ, халкьдинни. Ам са вичин патахъай раханач. Яр авачир, дуст авачир, мукьва кас авачир инсан бажагьат жеда. Амма абу­рукай жуван рикIиз регьят хьун гьар садан мурад я эхир. “Яр чарадаз бедлем хьайла, жуван тIвар акъатун” гьикI кьабулиз жеда? (“Заз сабур гуз”).

Са бязи шииррай аквазвайвал, ша­ирди ийизвай веревирдер умудлувилин ишигъ квайбур, гележегдихъ ялзавайбур, рикIик са гьихьтин ятIани гуьзел фикирар, хиялар кутадайбур я. Инсанди азадвилихъ ялунин фикирар ада билбилдин азадвилихъ гекъигуналди гузва:

ХупI рахада билбил сегьер вахтунда,

Са гъамни авачир гьайван бахтавар…

Вичин са жерге шиирра Эмина хизандин, мукьва-кьилийрин ва кьилдин ксарин арада кьиле физвай крариз,алакъайриз фикир гузва. Ихьтинбурук адан “Пис папаз”, “Кьве паб”, “Герек туш” ва са жерге масабур акатзава. И эсерри инсандив уьмуьрдикай, адан макьсаддикай дуьз фикирар ийиз тазва ва акьул-насигьат гунин карда еке роль къугъвазва.

Эминан яратмишунрай аквазва хьи, ам гьамиша  обществодикай уях тир. Кьиле физвай гьар са вакъиади­кай, а вакъиаяр  арадал гъизвай ксарикай ам хабардар тир. Эгер, санлай къачурла, социально-философский темадиз талукьарнавай шиирра ада ви­чин умуми фикирар лугьуз­ватIа, та­рихдин вакъиайриз, кьилдин ксариз талукь эсерра вичин патай авай майи­лар, рафтарвал ачухдиз къалурзава. Ида мад са кар тестикьарзава: Эмин еке демократ, инсанперес, мари­фат­лу кас тир. Адаз вичин ярар-дустарин, танишрин арада зурба сейливал авай. “1877-йиса бунтариз” тIвар алай шиирдай аквазвайвал, шаирди неинки са вичин танишрикай, дустарикай фикирзава; ада, тарихдин ва­къи­адиз къимет гуналди, кьадар-кьисметдиз килигуналди, халкьдин уьмуьрдикай, гележегдикай хабар кьазва. Гьахълу истемишунар гваз къарагъай халкьдин векилар ивидин вацIа­ра батмиш авур пачагьдин зулум вичиз къалум жедайди тестикьарзава:

Урусатдин кIеви зулум

Са къуз вичиз жеда къалум.

Камалэгьлиди лагьайвал хьунни авуна: 1917-йисан Октябрдин инкъилабди и кар тестикьарнай, амма артух­ яргъалди фенач и “къалумдин” не­тижаяр. Горбачёвар, Ельцинар хьтин угърашри тар-марна. Яраб Эминал чан аламайтIа, ада вуч лугьудай­тIа?

Пагь,шаирдин чIалан устадвал аку гьа! Кьуд цIар-кьуд акьул, кьуд мисал, кьуд тамам келима, са къавук квай кьуд цал, са кьиле авай кьуд фикир… Ара-бир ягьанат, хъуьруьн, зарафат кваз авур суьгьбетди межлисдал абур гъида. Эгер а ягьанат са кьилдин касдин тIвар­цIихъ элкъуьр­на­вачтIа. Амма  “къавумар”, “гачал-гьеяр”, “къах тIуьр кацер”, “вирт квахьайбур”, “тумакь яцар” дуьньядал тIи­мил алани? Эминаз инсанрик квай и нукьсанарни аквазва, гьавиляй ада ихьтинбурукай кьезил ягьанатарни тавуна тунач. Ам куьлуь-шуьлуьйра дериндай къекъвей шаир туш. ЯтIани ада инсанрин уьмуьрда чпи лайихсуз чка кьунвай куьлуь-шуьлуьярни кьатIун тавуна тунач. Абурув зари кье­тIен дикъетдивди эгечIна, къимет гана.

Эминан социально-философский лирика еке я. Адан вилериз вичин де­вирда, неинки са вичин девирда, са бязи инсанриз къенин юкъузни таквазвай крар-кIвалахар акуна, абур аннамишна, хвена, чи халкьдал зурба эменни яз агакьарна.

“Юкъуз цавай гъетер аквадач”, — лугьуда инсанри. Амма Р.Гьамзатова лагьайвал, “Кьакьан гъетер” хьтин инсанар виридан  арадай аквадайдал са шакни алач. Эминни гьакI я.

Эминалай вилик яшамиш хьайи шаирри (ашукьри) (Ихрек Режеб, Лезги Агьмед, Кьуьчхуьр Саид ва мсб.) муьгьуьббатдикай чпин гуьзел эсерар туькIуьрнай, амма садавайни, Эминавай хьиз, дериндай ва инсандин бейнидиз гьахьдайвал, муьгьуьб­батдин сирлу гьиссерикай ашкъидив ацIанвай гафаралди лугьуз хьанач. Ам и гьиссерив маса­кIа, анжах са вичиз хас тир устадвал гваз эгечIна, адан шииррай лирический герой халис кас яз, чан алай инсан яз аквазва. Заридин гьар са цIар гуьзелвилинни камалдин дерин фикиррив ацIанва, абурай инсанвилин жигьетдай вини дережадиз агакьнавай тамам къаматар аквазва.

… Яр ацукьна кIвале хелвет,

Магьидин регъ алаз метIел,

Зардин кифер хразава.          

(“Эй зи гуьзел”). 

Эминан  муьгьуьббатдин лирикади чи халкьдин милли медениятда кьетIен чка кьунва, вучиз лагьайтIа и эсерар, манийриз элкъвена, халкьдин меце-сиве гьатнава, абуру ме­хъер-межлисар, мелер цицIи ийизва, инсанар шадарзава.

Эминан шаирвилин устадвилин зурбавал адакай ибарат я хьи, ада вич яшамиш хьайи девирдин гьакъикъи гьалар чал агакьарна, уьмуьрдин амукьаяр, гьахъсузвилер русвагьна; инсанриз руьгьдиин михьивал къачуниз эвер гана, дуьньядин месэлайрай кьил акъудиз куьмекна.

Эмин зурба я, ам халкьдин дерин къатарай акъатна, ам халкьдин арха хьана. Чна адал дамах авун лазим я, вучиз лагьайтIа, чал “Эминан халкь лугьудай тIвар ала” (Х.Хаметова).

Зи халкьдин хва, халкьдин тарих,

Эй, адалат еке тир!

Халкьдин акьул, квачир синих,

Гьамишанда вине тир!

 

Хайи чIалан зурба устIар,

Арифдаррин султан хва!

Халкьдин сиве даим ви тIвар

Кьаз ава, къвез ви ван, хва.

 

Шииратдин чIехи буба-

ХандакIдиз къван вегьей кас!

Ракъини хьиз экв гуз зурба,

Чирагъ хьиз чаз куькIвей кас!

 

Гьиниз фена гьар са шаир,

И дуьньядал атай кьван?!

Вун рекьидач! Сагъ я фикир —

Зи лезги халкь амай кьван!

Мирземет Салманов, Дагъустандин лайихлу муаллим

«ЛГ»-дин 2018-йисан 23-нумра