Хинерин тарихдиз сиягьат (I-пай)

Ахцегь  райондик акатзавай Хинерин хуьр гьуьлуьн дережадилай саки 2000 метрдин кьакьанда Ахцегь вацI гатIунзавай чкадиз мукьва мулкара экIя хьанва. Ам Самур дередин чIехи ва къа­дим хуьрерикай сад яз гьисабзава. Гзафбур дагъларай арандиз куьч хьуникди, алай вахтунда хуьре яшамиш жезвай агьалийрин кьадар тIимил хьанва. Хиневияр рутул чIалан кьетIен диа­лектдал (хновско-борчинский) рахазва.

И макъалада чун Хинерин хуьруьн тарихдикай, кьилди къачуртIа, юкьван виш йисарин эпиграфикадин (къванерал, ракьарал ва кIеви маса материалрал атIанвай кхьинар чирдай илим) девлетлу ирсиникай рахада. Ихтилат XI-XV асиррикай физва. Чна кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада икьван чIавалди илимдиз малум тушир делиларни винел акъатна. Чна куьн абурухъ галаз танишарзава.

Сифте яз Хинерин къадим кхьинрикай 1957-йисуз иниз мугьман хьайи М.М. ­Ихилова хабар ганай. Хинерин хуьре гуя XI-XIII асирра арадал гъанвай ку­фи­ческий (араб чIалан кхьинрин къадим жуьрейрикай сад) эпитафийрикай (эпитафия — инсан кьейила лугьудай ва я су­рун къванцел кхьидай гафар) раиж авур малуматар тестикь хьанач, я абур са­нани чапни авунач. Тек сад квачиз! Чап­диз акъатай эпитафия арадал атай вахтни тарихчиди чешмеда, гъалатI хьа­на, VII асир яз къалурнавай. Гуь­гъуьн­лай Л.И. Лаврова ихтилат физвай къадим кхьинар XVII асирдиз талукь­бур­­ тирди къейдна. Амма и делилни тестикь­ хьанач.

Хинерин эпиграфикадин гуьмбетар илимдин жигьетдай сифте яз чи ватанэгьли, Урусатдин машгьур алим, тарихчи Амри Шихсаидова ахтармишна. 1974-йисуз ада 13 гуьмбетдал авунвай кхьинрин таржумаяр баянарни галаз чапдай акъудна. Абурун арада XII асирдиз талукь куфический кхьинарни авай. Са кьадар вахт арадай фейила, 1984-йисуз, Амри Шихсаидова виликдай авур таржумайрин чIехи пай, дегишвилерни алаваяр кухтуна, чап хъувуна. Гьа чIавуз сифте яз басмадиз Хинерин къадим гуьмбетрин ва абурал авунвай кхьинрин шикиларни акъатнай.

А.Шихсаидован ахтармишунри алимрин фикир Самур дередин къадим хуьруьн гуьмбетрал желбнатIани, хейлин йисара абурун жигьетдай цIийи делилар винел акъудун патал кIвала­хар саки кьиле тухванач. Са шумуд йис идалай вилик и кардив чун эгечIна ва нетижада икьван чIавалди илимдиз малум тушир, чеб жуьреба-жуьре девирриз талукь цIийи кхьинар винел акъуд­на. Абурун арада XI-XII асирриз талукь куфический кхьинарни ава. Гуьмбетрал алай кхьинар эпиграфикадин жуьреба-жуьре жанрайриз талукь я: эцигунрин, диндин, насигьатдин, эпитафияр.

Хинерин хуьре фадлай касни яшамиш тежезмай са кIвалин кьиблепатан цлай чаз 20х20 см кьадардин квадратдин кIалуб авай къван жагъана (1-шикил). Адан чапла патахъай къерехар ханвай. Къван­цел авунвай махсус кIалубдин (рамка) къене араб чIалан куфи хатIу­нал кьуд цIар кхьенвай. Текст, мусурманрин адетралди, са кардив эгечIдай­ла лугьудай “басмала” (бисмиллягь) гафунилай гатIунзава ва шагьададал акьалтIзава. Орфографиядин гъала­тIар­­ни ква. Кьвед лагьай цIарцIин эхирдин ва пуд лагьай цIарцIин эвел кьилин гъавурда чун акьунач.

Таржума:

“1) Мергьяматлу Аллагьдин тIвар­цIелди,

2) Регьимлу. …

3) … Илагьи авач,

4) Аллагьдилай гъейри, Мугьаммад [Аллагьдин Векил]”.

Кхьинрин бязи кьетIенвилер фикирда кьуртIа, абур XI-XII асирриз талукьбур хьун мумкин я.

Хинерин рагъакIидай пата авай магьалдин гъвечIи мискIиндин дараматда­ хейлин йисара хуьруьн духтурхана авай. Инаг юкьван виш йисариз талукь къиметлу кхьинар амай чка хьизни маш­­гьур я. А.Шихсаидова мискIиндин да­ра­матдин рагъакIидай пата авай цлай кхьинар авунвай ирид къван винел акъуднай­­ (абур XII-XV асирриз талукь я). Якъин­ хьайивал, куьгьне и дараматда тарихдин надир чешмеяр мадни аваз хьана. Чаз чкIизвай сувагъдин кIа­никай кхьинар авунвай цIийи къванер жагъана. Мисал яз, дараматдин кьиблепата авай цлан эрчIи паюна куфа хатIунал кхьинар авунвай 32х25 см кьадардин, эр­чIи патан къерехар ханвай къван авай (2-шикил). И кар себеб яз, цIарарин эвел пай терг хьанвай. Къванцел Къуръандин “Ба­гъиш­­завайди” сурадин аятдай къачунвай гафар кхьенвай (40:16).

Таржума:

“1) Агъавал Сад тир Аллагьдиз талукь я

2) Гзаф къуватлу”.

Кхьинриз талукь кьетIенвилер фикирда кьуртIа, абурни XI-XII асирриз талукьбур хьун мумкин я.

МискIиндин кьиблепатан цла авай “ми­нара эцигуникай — 1080/1669-1670-йи­сар” кхьинар алай къванцин патав адак ккIа­на эцигнавай, 35х29 кьадардин, эрчIи па­тан къерехар ханвай къван гва (3-шикил). Адал авунвай кхьинар тамамдиз кIелиз хьанач.

Таржума:

“1) …минара…

2) …

3) … араб, Алидин хва”.

Кхьинрин хатI Кьиблепатан Дагъус­тандин мулкарилай жагъанвай XIV-XV асирриз талукь гуьмбетрал алай хатIу­низ­ ухшар я. Чи фикирдалди, кхьинар минара эцигайла авунвайбур яз хьун мумкин я.

МискIиндин рагъакIидай патан цлан къавуз мукьва паюна кхьинар алай ругуд­ къван ава, абурукай вадал — куфа, садал­ насх хатIунал кхьинар авунва. Чебни жергеда аваз эцигнава. И жергеда кхьинар алачир анжах кьве къван ава. Абурукай сифте яз тарихдин­ илимда А.Шихсаидова хабар гана ва алимди­ абурун шикиларни басмадиз акъуднай. Абурал араб чIалал авун­вай кхьинар санани чапнавач. Къейд ийин хьи, кхьин­­рин ха­тIар вири къванерал сад туш. И карди абур жуьреба-жуьре йисара ва гьар жуьредин ксари арадал гъанвайдан гьа­къин­дай шагьидвалзава. Абурукай эрчIи патахъай гьисабайла кьуд лагьай къванцел алай кхьинар Амри Шихсаидова и къайдада таржума­ авунва: “Мергьяматлу, Регьимлу Ал­­лагьдин тIварцIелди. Гьахълудалай ва иниз (мискIиндиз — ?) гьахьайбурулай­ Ал­лагь рази жеда. Умара, А.х.с. ва Мугьаммада кхьена”. Чна и кхьинар ма­са къайдада, бязи дегишвилер кваз кIел­на. Ихтилат пуд лагьай цIар­­цIикай физва. Адан эвел кьиле авай гаф рагьметлу алимди “сахиб ал-адл” “гьахъвал гвайди, гьахълуди” хьиз кIел­нава. ЛИ. Лаврова авунвай таржумада “кIва­лин гьахълу сагьиб” къейднава. Чна гьи­саб­завайвал, къванцел “сахиб ал-амал” “авунвайди” гаф кхьенва. Яни, их­­тилат эцигунрив эгечIун теклифайдакай ва я тахьайтIа дарамат (мумкин я, мис­кIин) эцигай ус­тIардикай физва.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев, тарихдин илимрин доктор, профессор