Дагъустандин халкьдин шаир  Ханбиче  Хаметовадин  яратмишунрин ирс фадлай  неинки чи республикадин общественностдин, гьакI вири Россиядин халкьарин девлетдиз элкъвенва. Адан гзаф эсерра (шиирра, поэмайра, сонетрин тажара, риваятра, драмайра ва икI мадни) кьиляй-кьилиз, яру цIар хьиз фена, шаирдин рикIин деринрай къвезвай Ватан ва халкь патал чIехи кIа­ни­вилин гьиссер ава. Абур ла­гьайтIа, чIехи шаирдиз вичин халкьдин ва хайи чилин асиррилай асирралди агакьнавай тарихдин вакъиайрин залан къатари багъишнавайбур я.

Чи халкьдин тарих гьисабиз тежер кьван жуьреба-жуьре, гьа са вахтунда гьакьван залан ва­къиайралди, къакъатунралди,  магьрумвилералди, несилри къалурай игитвилералди, агъур женгера экъичай ивийралди лишанлу я. Ахьтин, тарихдиз садлагьана къимет гунни гьар садалай алакьдай кар туш, ам гзаф къата­рикай ибарат я. А къатара чIулав, де­рин дагьарри, мичIи кикIари, зидвилери, душманрин къастари чIехи чка кьунва. Вири и къатариз Дагъустандин халкьдин чIехи шаирди кIел­­за­вай кас гъавурда акьадай тегьерда кхьенвай  хци, михьи гьижайрикай ибарат, везинлу эсерра вичин къимет ганва. Им шаирдин къимет эцигиз тежедай хьтин агалкьун яз гьисабиз жеда.

Чи вилик Ханбиче Хаметовадин къелемдикай хкатнавай цIуд­ралди чIехи ва гъвечIи ктабар ква. Чун абу­­рал акъваззавач. И кар литературадин илимдал машгъул чIехи алимрин везифа я. Чун шаирдин сад-кьве эсердикай рахазва. Ингье абурукай сад — “Руьгьдин девлет” тIвар алай тарихдин риваят. Шаирди Да­гъустандин чилерал вичел “Ракьун кье­­цIек” тIвар акьалтай вагьши Та­мер­ланан сан-гьисаб авачир кьван чапхунчийри гьужумай вахтарикай суьгьбетзава. Эсерди кIелзавай кас яргъал девирриз хутахзава, чаз чи улу-бубайрин игитвилер гьихьтинбур хьанатIа, гъилихъ галай хтар хьиз, са-са чин ачухзава. Душмандин къаст сад тир: Дагъларин уьлкведин азадвал кIани халкьар вичин лукI­ва­риз элкъуьрун, дагъларин гуьзел уьруьшрин девлетар тарашун… Эсердай аквазвайвал, чIехи зулумкар, чкадин халкьар терг авун паталди са куьнилайни элкъвезвачир. Хуьрер, кIвалер цIай яна кун, къеле­яр чукIурун, са тахсирни квачир агъзурралди инсанрин пак иви рукваривди руг авун — ибур мегер инсандин кьилиз къведай фикирар яни?

Шаирди вичин хци гафуналди, ялавлу гьиссералди душман негьзава. КIелзавай касдин руьгьда Ватан кIанивилин, виждан кIанивилин, игитвал къалуриз гьазурвилин гьиссерал чан гъизва. Ахьтин эсерар кIелай кас руьгьдай набут яз бажагьат амукьда­.

КьецIи Тимур фейи вири рекьера­ шегьерринни хуьрерин чкадал амукьзавайди анжах руьхъни руг, инсанрин ишеларни душман негьзавай къаргъишар тир. Чи багъларни никIер чIехи цIаярин майданриз элкъвезвай. Ихьтин шартIара чан аламаз амукьун мумкин кар тушир. Амма дагъвийри гьа шартIарани чпи-чеб квадарнач. Руьхъерик хци цIукар кумукьдай хьиз, халкьдин игитар ва игитвал са куьнивайни, са зулумкардивайни я чIух, я руг ийиз хьанач!

Ихьтин нетижадал кIелзавай кас гъизвай эсерди къенин аямда мадни хцидаказ ванзава. Гьайиф хьи, акьван­ асирар алатнаватIани, чIуру къастар авай душманар гьелелиг и дуьньяда секин хьанвайди аквазвач. Ханбиче Хаметовадин чун инал раханвай хьтин эсерри несилар халисан ватан­дашар, Ватан хуьдай аскерар, халкьдин халис архаяр жез тербияламишзава. Им, чи фикирдалди, гьар са шаирдин кьилин везифани я.

Лагьана кIанда, гьикьван муракаб ва четин вакъиайрикай раханва­тIани, шаир гьакъикъатдиз, вахтуниз, гьиссериз вафалу яз амукьзава. Гьич са жуьрединни бушвилериз, кьуру рахунриз, лугьудайвал, гьарагъунриз рехъ ганвач. Гьар са суьгьбет сабур­лудаказ, инанмишвилелди, кIел­за­вай кас вичел желбдайвал кхьенва. Урус чIалаз авунвай таржумани гьакьван вини дережадинди я. (Таржумачи — М.Агьмедова — Колюбакина).

Ханбиче Хаметовадин яратмишунрин ирс лезги халкьдин дерин къа­тарай атанвай милли искусстводин ва культурадин са пай хьиз я. Ана са жуьрединни къалпвал, фашалвал, гьакъикъатдивай къерехдиз экъе­чIун аквадач. Артухлама, шаирди Рагъ­экъечIдай патан халкьарин милли культурайрин художественный такьатрин дуьнья генани девлетлу тирди, лезги чIал дуьньядин маса чIала­рилай зайиф туширди субутнава. Шаирди ви­чин яратмишунра сонет, трио­лет, терцинар хьтин ва маса жанраяр ишлемишунини и кардин шагьидвалзава.

Шаир Ханбиче Хаметовади чи халкьдин классикар тир Кьуьчхуьр Саида, Етим Эмина, СтIал Сулеймана чпин вахтунда арадал гъайи лап хъсан адетар — Ватандал ашукьвал, ин­­санрин муьгьуьббатлувал, бубайрин пак адетриз вафалувал, гьахъвал ва азадвал патал женг чIугун цIийи шартIара давамарзавайди аквазва. Эхь, лезги литература фадлай, виликрай лугьуз хьайи дидактикадинни буш рахунрин къармахрай экъечIна, художественный анализдин виниз тир дережайрив агакьнава­.

Ханбиче Хаметова  вични уьмуьрда анжах регьятвилер акур шаир туш. Адан кьисметдизни хейлин четинвилер, суалар, гагь-гагь авачир тахсирар кутунни акъатна. Ибурал патавай лап кIани ва багьа хейлин инсанарни къакъатунин пашманвилерни алава жезва. Гьар гьихьтин имтигьанра гьатнатIани, ада вичин шаирвилин пайдах мягькемдиз кьуна. Исятдани ам уьтквембурун вилик жергеда ава, вичин рехъ ян тагана давамарзава!

Адаз, бязи дишегьлийриз хьиз, са гьихьтин ятIа багьа шейэр, девлетар кIватIун, са гьинра ятIа машгьурвал къазанмишун хьтин фикирар ерли хас хьанач. Ада вичин вири мумкинвилер ва къуватар хайи чIалан хцивал, михьивал, халкьдин тарихдин пак адетар хуьниз ва несилрив агакьаруниз бахшна. А къаст адан яратмишунрани ава. Гьа ихьтин тарифлу ва таъсирлу эсеррикай сад ада яратмишнавай “Ашукь­дин нагъма” тIвар алай поэма я. Ам лезги халкьдин машгьур классик, “бунтчи” шаир Кьуьчхуьр Саидан кьисметдиз бахшнава.  Кьуьчхуьр Саидан ирсини зунни вичел фадлай желбнавай. За адан  хейлин эсерар урус чIалаз таржума авуна ва кьилдин ктаб яз чапдайни акъудна. “Ашукь Кьуьчхуьр Са­ид: “Халкь ва азадвал” тIвар алаз. Ам чIехи шаирдин 250 йис тамам жедайла, “Мавел” чапханада гьазурна, майдандиз акъуд­на. Гьа и кар себеб яз за Ханбиче Хаметовади яратмишнавай “Ашукьдин нагъма” поэмани урус чIалаз таржума авуна ва винидихъ тIвар кьунвай ктабда тунва.

Лагьана кIанда, Ханбиче Хаметовадин эсер кIелун, адан гъавурда акьун, ахпани, художественный такьатрин алем хвена, урус чIалаз ­таржума авун заз регьят акъвазнач. Зун гъавурда акьуна, им текдаказ кьилиз­ акъудиз жедай кIвалах туш. Гьавиляй зун ам кхьенвай автор­дихъ галаз мукьувай таниш хьана ва саки гьар са цIар лезги чIалай урус чIалаз таржума ийидайла, гьар са цIарцIин деринра гьахьун, образрин къешенгвал хуьн патал за чIехи шаирдивай куьмек тIалабна. За гьисабзавайвал, шаирди заз а мумкинвал гана, анжах ахпа урус чIалал кIел­завай ксаризни­ а эсер мукьва ийиз хьана. Им чIехи шаирди заз гайи хъсан тарсни я.

Ктаб акъатайдалай кьулухъни за Ханбиче Хаметовадин эсер мад ва мад сеферра кIелзава, гьар сеферда жув патал цIийи са вуч ятIа генани ачухарзава. Эхь, гьакъикъатда хьайи ва авторди эсерда ишлемишнавай махариз, мифриз хас игитрин, абурун фагьум-фикирдин гъавурда акьун регьят кIвалах туш. Им лагьай гаф я хьи, заз жуван халкьдин руьгьдин дерин къатаризни эвичIдай мумкинвал хьана. Анра къекъуьн ва ахьтин яцIарай эхкъечIунни регьят кIва­лах туш.

Жуван къейдерин эхирдай заз лугьуз кIанзава: къуй чи чIехи шаир­диз, чIехи вахаз, Лезги Ватандин чIе­хи рушаз яргъал йисарин сагълам уьмуьр гурай, адан къелемдикай мадни таъсирлу эсерар хкатрай!

Мурад Саид, шаир, таржумачи, РФ-дин писателрин Союздин член

«ЛГ»-дин 2018-йисан 23-нумра