АХЦЕГЬ ГЬАЖИДИН — 150 ЙИС

Лезгийрин машгьур шаир Ибра­гьиман хва Гьажи  (шаирдин тахаллус  Ахцегь  Гьажи  я) чи поэзиядиз цIийи темаяр, фикирар ва образар гъайи, сифте яз фялейрин яша­йишдин четин шартIар къалурай, капиталист шегьердин таъсирлу къамат гайи чIалан халисан ус­тад я.

Ахцегь Гьажи виликан Самур округдин Ахцегьрин хуьре лежбердин хизанда 1868-йисуз дидедиз хьана. Адан буба Ибрагьим уьмуьрлух къабарламиш хьанвай кьве гъилелди хизан хвейи зегьметчи тир. Хизандихъ са ахьтин агьвал авачирвилиз килигна, же­гьил гададиз хуьруьн кьве классдин училищедиз (школадиз) гьахьдай мумкинвал хьанач. Бубади ам къуншидал алай Малла Мирзедин медресадиз ракъурнай. Ана Гьажидиз кIелиз ва кхьиз чир хьанай. Медресада диндин къанунриз шегьре рехъ ганвайтIани,  чирвилерихъ тамарзу гадади вичин фикир жуьреба-жуьре илимрал ва поэзиядал желбнай.

Къейдун лазим я хьи, шаирди аял вахтар­ кечирмишай лезгийрин культурадин къадим меркез хьайи Ахцегьар бажарагълу шаирралдини алимралди машгьур тир. Ана XVII-XIX асирра лезги халкьдин руьгьдин хазинадик чпин пай кутур Магьарам эфенди (Ахцегь На­зим), Мирза Али, Гьажи Абдурагьим эфенди, Малла Нури, Буба Мегьамед Керим, Мал­ла Эглер ва масабур яшамиш хьанай. Ви­ликан девирдин азербайжанрин ашукь ва ша­ир Ше­кили Леледи, рутулрин шаир Ашукь Суьйгуь­на Ахцегьрин хуьруьз “алимрин макан”, “кьегьалрин майдан”, “гуьзелрин ватан” лугьун дуьшуьшдин кар тушир. Ахцегьиз атай гьар са шаирди ва ашукьди хуьруьн тарифдай.

Гьелбетда, чеб халкьдин арада винидихъ тIварар кьур машгьур шаиррин яратмишунри Ахцегь Гьажидиз таъсир тавуна туначир.

Гьеле медресада кIелдай чIа­вуз халкьдин манийрин, гуьзел махарин, гъурбатдиз фенвай къурабайрин бендерин ва вичелай вилик хьайи лезги шаиррин эсеррин таъсирдикди ада вичини чIалар туькIуь­риз башламишнай.

Медресада кIелзавай йисара Гьажидин буба кечмиш хьанай. Шаирдин диде бубадилайни вилик кьенай. ГъвечIи вахарни га­лаз етим хьайи Гьажи, кIелун гадарна, кIва­ла­хуниз мажбур хьанай. Ада лежбервал ийиз кьил хуьзва. ЦIекIуьд-къад йисан яшда аваз Гьажи эвленмиш жезва. ЧIехи алим Мегьамед Гьажиева кхьизвайвал, Ахцегь Гьажи мехъе­рин буржар вахкун патал (ада ме­хъер кIвале амай гъвечIи  аялриз килигдай кас хьун патал чарасуз, бурж кьуна авурди тир), тахминан XIX асирдин эхирра­ хьиз къазанмишиз Бакудиз рекье гьатна. Вахтуналди шегьердиз фейи жегьил къад йисалай артух гьана амукьна, нафтIа­дин мяденра тартарчивал, гъиле гьатай маса кIвалахар ийиз хьана.

Шаирди вичи а вахтарикай икI лагьанай:

Баку, Дербент, Нуха, Генже,

Залан кIвалах гьатна хиве,

Буржар вахкуз фейи Гьажи,

Хквез тежез, хьана гижи.

XIX асирдин кьвед лагьай паюна, Дагъустандиз буржуазный ала­къаяр атун себеб яз, кесибар къвердавай кесиб, девлетлуяр мад­ни девлетлу жезва. Иниз килигна агъзурралди дагъвияр, кьил хуьз, къазанмишиз Бакудиз ва ма­са ше­гьерриз рекье гьатзава. Чкадин алим Е.Козубскийди шагьидвалзавайвал, “1892-йисуз вири Дагъустандай къурабавал ийиз фенвайбурун кьадар 70366 кас тиртIа, абурукай 3045 кас тек са Самур  округдай (гилан Ахцегь район — Гь.Г.) тир”. Лезгияр Бакудиз, Генжедиз, Шекидиз, Дербендиз фини ва фялевал авуни абурун классовый къанажагъ хкажзава, дуьньядин уькIуь-цурудан гъавурда дериндай гьатдай мумкинвал гузва­.

Бакуда жуьреба-жуьре миллетрин фялейрин арада яшамиш жез, классрин женгерин шагьид хьайи Ахцегь Гьажи ина шаир хьиз лигим жезва. Ада вичин эсерра гьакъи­къат цIийи жуьреда, яни фяледин вилералди ачухарзава. Шаирдин “Дустуниз чар” эсерда ихьтин цIа­рар гьалтзава:

Я цавава зун, я никIе,

Касни тахьуй икьван кIеве,

Залан кIвалах гьатна хиве,

Кьелен парар кIуьзва хьи, дуст.

Адет яз, Ахцегь Гьажиди кагъазар хьиз кхьенвай вичин шиирра хуьруьнбуруз да­гъви фялейрин четин уьмуьрдикай хабар гузва. Ша­ирди абур медресада вичихъ галаз санал кIелай Мирзе-Мегьамед Зуг­ь­­ра­бо­ван тIварунал рахкурдай. Адани вичин дуст Гьажидин чIалар нянихъ кIва­лах­дилай хтай халкь кIватI хьанвай кимел  кIел­­дай. Шаирдиз вичизни и кардикай хабар авай. “Фяледин чар” шиирда ада икI лу­гьузва:

Чар кIел ая са туьквендик,

Ярар-дустар кIватIна гьаник.

Гъил кутуна ченед кIаник,

Лугьудай гафар я хьи, дуст.

Ахцегь Гьажидин шиирар хайи хуьруьн агьалийриз Бакуда инсафсуз истисмаруник квай лезги фялейрин гьал-агьвалдикай хабар гузвай кьетIен “дневникдиз” эл­къвенвай. ИкI, винидихъ тIвар кьур шиирда ада вичин, “яш тIимил яз, чIарар рехи хьанвайдакай”, “Баку чпиз зиндандиз” элкъвенвайдакай, “ватандихъ ялвар тирдакай” хабар гузва:

Хабар кьуртIа зи гьалдикай,

Зи рикI пара дар я хьи, дуст.

Айиб мийир и чIаларкай,

Зулуматдин къар я хьи, дуст…

 

И Бакудин чIехи мяден

Кьуд пад буругъ, юкь я майдан.

И Баку чаз хьана зиндан,

Ватандихъ ялвар я хьи, дуст.

Баку шегьердин фяле район тир Биби-Эйбатда, Зубалован ва маса хузаинрин нафтIадин мяденра къад йисалай артух кIвалахайдалай гуьгъуьниз шаир 1916-йисуз хайи хуьруьз хтанай. СтIал Сулеймана лагьайвал, зегьметчидиз гьина хьайи­тIани четин тир, кесиб инсанар, гьинихъ фейитIани, сад хьиз бедбахт тир. Хайи хуьруьз хтайлани, фу къазанмишдайбур анжах зегьметди къабарламишнавай шаирдин гъилер хьана.  Ахцегь Гьажиди вичин уьмуьрдин эхиримжи йисарани лежбервал авуна, чкадин мулкдарриз кIвалахна.

1918-1919-йисара Самур дереда тифдин азар гьатнай. Ахцегь Гьажи и азардик 1918-йисуз кечмиш хьана. Шаир хайи хуьре  кучукнава.

Гьажи Гашаров, ДГУ-дин профессор