“Хъвалахъар”

Са экуьнахъ фад, гьеле югъни йиф чара жедалди, Магьидатан гъенел пар чIугвадай машин атана акъвазна. Адан ванцел къарагъай Магьи гьасятда къецел экъечIна. Машиндай хуьруьн кIанин магьледа авай  Шагьмурад эвичIна.

— Чан Магьидат, вуна заз багъишламиша, за вун ахварай авудна, — башламишна шоферди, — заз маса чара хьанач. Заз кIва­ле­рин цлар къецелай сувагъиз кIанзавай, амма шалманар кьуна акъвазардай ламар санайни гьатнач. Са шумуд касдивай суракьайла, ваз ава лагьана. Ваз минет хьуй, зав а ламар гице. Сувагъар куьтягьзамазди, за хкида. Зи чан кьирай, хкида!

— Гьайиф тушни, я Шагьмурад, кIарасриз килигна, чанар рекьи­дани? Чара авайтIа, вун хуьруьн атIа кьиляй инал къведайни? Твах, гьалалвилелди ишлемиша.

Эхь, инсанар пис хьанва, хатур-гьуьрмет чизмач. Зани, чара­дан гъенел фин тахьуй лагьана, тахтаяр къачуна, къунши Керимав туькIуьриз турди я. Суваб кар я, герек атайда тухурай вичиз.

Шагьмурада кIвалерин цлариз сувагъар ягъайдалай кьулухъ варз алатна, кьвед пуд варз, зур йис, са йис. Вичин чандал кьур кьин Шагьмурадан рикIелай фена. “Хкайла хкурай”, — фикирна Магьидата.

Хьанач, тахтайрикай ламар туькIуьрай къунши Керима вичин­ кIвалерин сувагъар башламишна. Гьелбетда, Магьидатан гьаятда вичи туькIуьрай ламар аваз, ам масадан гъенел фидач кьван.

— Чан Керим — лугьузва Магьидата — Шагьмурада тухвана, къени хканвач. Завай, машин кьуна, инай аниз физ жедач. Фена, жува вахчу.

Фена Керим. — Вуч ламар? — къив алаз рахазва Шагьмурад. — Вахтунда атана хутахна кIандай. Инал алайбур тир, аламач…

Керим хтайвал акур Магьидатан чанди цIай кьуна. Ам гьасят­да Шагьмурадан гъенел акъатна! Цлахъ агалднавай шалманрал ацукьнавай Шагьмурадаз Магьидат яргъа амаз акуна. Ам, цIун цIелхем галукьайди хьиз, варариз гьахьна. Папа ла­гьайтIа, Магьидатай гаф акъуднач: — Вуна, регъуьни тахьана, ламар я лугьуз­, абурун тIвар гьикI кьазва? Низ дерт авай, са туькIвейбур тиртIа-гьакIан хъвалахъар.

Магьидатаз фир-тефир чка сал хьана.  Адай гужа-гуж гафар акъатна: — Ламар хъвалахъар яз хьайила, машинни кьуна, югъни йиф чара жедалди хуьруьн вини кьиле авай зи гьаятда ви  гъуьлуьн вуч йикь авай? — За адаз фимир лагьайди тир.  Гила гьакI кьий, ви къехуьндик акатна…

Магьидатаз чир хьайивал, Шагьмурада ламар вичиз сувагъар­ авур устIардиз багъишнавай. Кериман тIалабуналди Магьидат ламар гвай устIардин патав абур вахце лугьуз фида кьван. Аллагьдиз шукур, гена ада хъвалахъар лагьанач, ам са тIимил ре­гьимлуди хьана.

— Чан Магьидат, — лагьана ада, — ламар туш гьа, са затIар я. Гьулданри хьиз абуру шалманар мягькемдиз кьазва. Чеб авур касдин гъилер сагърай!  Абур ни авурди я, нинбур я заз талукь туш. Шагьмурадан патай заз савкьат яз гайибур я. Савкьатар элкъуьрдай адет авач. Гьавиляй… Гьелелиг сагърай!

«Лезги газетдин» 2018-йисан 29-нумрадай

______________________________________________________________________________

Харадин блушкаяр

Буба тийижир Тегъидин дидени дяведин вахтунда рагьметдиз фин хъувуна. ЧIехи стха Ва­тан­дин ЧIехи дяведа авай, вахани Кьасумхуьрел интернатда кIел­за­вай. Дяведин каш авай йисара Тегъиди вичин кьил гьикI акъуд­натIа, са Аллагьдиз чида. Заз чиз, вичин рикIин хцивиляй ам а девирдин “цIаярай” акъатна. Дяве куьтягь хьана, стхани хтана. Хизан пара дарда авай. Эхирни Тегъиди Бакудиз кIвала­хиз фин кьетIна. “Гьам жув уьмуьрдин гъавурдани гьатда, гьам стхадиз мехъердай кьве кепекни къазанмишда”, — фикирна ада.

Ингье сифте атай мажибдихъ Тегъиди хара парчадин са шумуд кIус (отрез), маса куьлуь-шуьлуь шейэрни къачуна, хуьруьз рахкурна. Харадин са кIусу­никай цвайи блушка алаз стхадиз свасни гъана. Стхадин сусаз ­лагьайтIа, агакьнавай вахар мад авай, адани харадин са пар­ча вичин вахаз гуда кьван. ГьикI ятIани, са сеферда хуьруьз хтай Тегъи, къуншидал дем алаз, аниз фида. Пагь стхадин сусан вахав, фарфалаг хьиз элкъвез кьуьлер ийиз, гвайди масад тир! Вичелни Тегъиди рахкурай харадикай цванвай блушка алаз. Тегъидиз акI тир хьи, гуя нур гузвай блушкадин хатурдай же­гьилри адаз кьуьлуьник теклифзава. Сас регъвена Тегъиди, амма адавай я стхадиз, я адан папаз чуькьиз хьанач.

Вахтар къвез алатна. ХХI-асирдин 10-йисар. Тегъидин 80 йисарилай алатна. Йисарихъ галаз рикIин хцивални цIрана. Вилер зайиф хьана, аквазмач ла­гьайтIани жезвай. Са дердини тежезмай ада алатна фейи уьмуьр тупIалай ийизвай. Гьелбетда, хараярни…

— Гуьллуь, я Гуьллуь, — эверна­ ада са сеферда вичин гададин сусаз, — а зи стхадин паб ава-е-е, Сарият. Адан вахар вал мукьвал вахтара гьалт-затI авунани? Абурал харадин блушкаяр алайни?

— Ваъ, я дах, харадин блушкаяр садални аламайди туш. Абур фадлай модадай акъатнавайди я.

— Жеч, чан бала, ваз а хараяр­ чизвач-е. Пагь, са нур гудайбур тир хьи… АлукIиз тахьуй чпивай, я Аллагь…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 12-нумрадай.

___________________________________________________

Муьгьуьббат авачиз?..

Са шумуд йисуз санал, арада эсиллагь къайи рахунар авачиз яшамиш хьайи, хуьре аватIани чир тахьай Пиралини Афиса чара хьана. И хабар, цIайлапандин цIелхем хьиз, хуьруьз чкIана. Гьелбетда, Пиралидин дуст Тегъидивни ам агакьна.

— Къари, — лагьана Тегъиди, — Пиралини Афиса чара хьанвалда. Яраб вуч хьанатIа? ЖезвачтIани, яваш-яваш фена хабар кьада за. Тефин айиб я.

— Зунни аламат я, къужа, — лагьана къариди. – Кьуьзуь кьиляй чара жеда?!

— Жеда, эгер себеб туьхкIуьр тежерди ятIа. Гьина авачтIани, себеб  мусибатдинди  хьана…

— Алад-алад, къужа, себеб чазни чир хьурай…

Гьаятдин вар ахъаяйла, Пиралиди, цлан кIане куьсридал ацукьна, вичиз рагъ гузвай. Жузун-качузун авурдалай кьулухъ дустар чара хьунин себебдал акъвазна.

— Яда, — лагьана Тегъиди, — ваз вуч кими тир? Вахъ Афиса гелкъвезвачирни? Ваз тIуьн-хъун гьазурзавачирни? Вал алайди чуьхуьзвачирни?

— Тегъи, Тегъи… Афисади вири ийизвай: тIуьн-хъунни гьазурзавай, алайдини чуьхуьзвай, мал-къарадизни килигзавай…

— АкI хьайила, бес куьн вучиз чара хьана? Себеб вуч хьурай?

— Себеб?! Заз лугьузни утанмиш я, Тегъи. Вуна винидихъ лагьай крар кьвед лагьай дережадинбур я. Зини Афисадин арада кьилинди авачир.

— Кьилинди? Ам вуч хьурай кьилинди?

— Кьилинди?! Ам муьгьуьббат я, Тегъи, муьгьуьббат.

— Арада а затI авачиз хьайила, куьн асирдин кьуд паюникай сада гьикI яшамиш хьайи­ди я? Гила, нисинилай алатайла, вуна ви рикIе муьгьуьббат куькIуьнда лугьузвани?!

— Эхь, дуст кас, Тегъи, эхь! А гьиссери исятда зи рикI кузва. Ам галачир, яни зун ашукь хьанвай дишегьли, галачир уьмуьр заз кIандач! Им муьгьуьббат тушни мегер?..

— Къари, я къари, — гьаятда амаз гьарайна Тегъиди,- къе-пака, завай лугьуз жедач, зун кьейитIа, вуна вучда, чан къари?

— Зун вахъ галаз сура гьахьда, къужа чан! Вун галачир уьмуьр заз кIандач…

— Зун рекьидач, къари! Чна “къизилдин” мехъер къейддайдахъ и  на лагьай гафари инанмишарна! Вучиз лагьайтIа, чи арада, Шагь дагъ хьиз, муьгьуьббат акъвазнава…

«Лезги газетдин» 2019-йисан 49-нумрадай

_______________________________________________________

Кутугдайди туш

Хуьр. Мал-къара, верч-цицIиб галачиз ча­вай хуьр фикирдиз гъиз жедач. Маяковскийди партиядикай лагьайвал, хуьр лагьайла, фикирдиз мал-къара, верч-цицIиб къведа; мал-къара, верч-цицIиб лагьайла, — хуьр.

Гьа икI, са шумуд йисуз патара хьайи Къайир вичин хизанни галаз хуьруьз хтуниз мажбур хьана. Къуншидал алай кIвал ки­ри­да­ кьуна, сифте ада вичиз кIвалер эцигна, ах­па — цур, демек. Ингье Къайир хизанни галаз цIийи кIвалериз экъечIна. Цур-демекни гьазур­ я. КIамайди мал-къара, верч-ци­цIиб кутун я.

Къайир, гьелбетда, хуьруьз хтайдалай кьу­лухъ малдин суракьда хьана. Гьавиляй ада, ге­­жел вегьин тавуна, къуншидилай дана галай кал цуриз хъияна. Верч-цицIибдин суракьда хьун Къайиран паб Сефиятаз эсиллагь герек атанач,  кIвалериз экъечIай савкьат­ яз, миресдин паб Саибата цицIибарни галай верч багъиш­на. Къуншиди лагьайтIа, ша­ра­гар­ни галай къаз гана. Гьа икI, йисар къвез алат­на. Къайиран ду­ланажагъ хуьруьнвийрилай гьич са рекьяйни­ усал яз амачир. Гена са кьадар виниз хкаж хьана­.

Эхь, Къайиран хизандин агьваллувилин крар дигана. Амма — руьгьдин, эдебдин?..  Сир туш, эхиримжи вахтара верчерин тIе­гъуьнди кьил хкажнава. Эгер вахтунда рапар ягъ тавур­тIа, верчер къирмиш жеда.  Се­беб? Заз чиз, чир­кинвилелай аслу я. Гиликьай­ кацер, кицIер, верчер — вуч хьайитIани са бязи аннамаз инсанри яд авахьзавай цин хуьлериз, къарасуйриз гадарзава.

Яраб инсанар тIебиатдив акьван инсафсузвилелди вучиз эгечIзаватIа? Низ лугьуда?­ ГьикI ятIани са сеферда миресдин паб Саибат Сефият яшамиш жезвай магьледиз акъат­на. Скамейкадал ацукьнавай папари са гьихь­тин ятIани месэла гьялзавай. Жузун-ка­чузун авурдалай гуьгъуьниз Саибата чпин магь­ледин вер­чер тIегъуьнди къирмишнавайдакай лагьана.

— В-у-у-у-в, — лагьана са дишегьлиди, — зи са верч, кьуртIи хьана, мукал алкIанва. Твах жуваз, хуш гьалалвилелди хьурай, какаяр эциг.

— Чан вах, инжиклу жемир, — лап язух къведай жуьреда лагьана Сефията, — верч анихъ амукьрай, завай гьич какани гуз жедач. Чарадаз затI гун заз кутугдайди туш…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 2-нумрадай

_______________________________________________________________

Бегьемсуз верч

Я руш, я Шагьризат, ихьтин мусибат жедани? Гьич са верчни кьуьртIуь жезвач, вуч аламат ятIани чидач… Я руш, ви верчер кьуьртI жезвалда. Ваз  минет хьуй, чан Шагьризат, ви верчерикай садаз какаяр зун патал эциг, цицIибар галудайла, верч за хкида. Ви хатур за рикIелай  ракъурдач…

— Хкун тавуртIани, верч акьван зурба затI туш, я чан Назлу. Вечрен хатурни авачни чи арада мегер?!

— Ваъ, ваъ! Валлагь, хкида. ЦицIибарни пишкеш авурла, верчни жуваз тун дуьз къвезвач…

— Лап хъсан. Вун лап гьа кутугай вахтунал расал­миш­­­ хьана, Назлу. Са верч, мукал алкIана, сакIани къа­рагъа­­риз жезвачир. За адаз, Назлу, исятда, гьа ви вилик­ ка­­ка­яр эцигда. 21-юкъуз атана, цицIибар галай верч хута­ха…

Ингье вечрез какаяр эцигай 21-югъ алукьна. Шагьризата и йикъан няналди Назлу атун вилив хвена. Ваъ, атана акъатнач…

— Мад вучда, къе мукал аламукьрай, — фикирна Шагьризата, — пака Назлу татана акъвазич.

Пакани атанач Назлу.

Эхирни цицIибрин язухдай Шагьризата, мухан гъуьруьн перпилар авуна, гьа мукал вегьена.

3-югъ. Назлу акъатнач хьи, акъатнач. Чара атIай Шагьризата, къуншидал алай машин гвай Нисредаз аман — минетна, Назлудин гъенел гьализ туна. ЦицIибар кьватида туна, верч Шагьризата хъуьчIуьк кьуна. Са кьадар ре­кьиз фейила, вечре авурди масад я. Шагьризатан бу­лушкани ктад хьайила, машиндин сиденини кьацIурна.

— Ву-у-ув, чан Нисред, беябур хьана! Назлудин гъенел за и кьацIай чка цуьк хьиз михьи хъийида. Им зи тахсир я. ИкI жедайди гьич зи фикирдизни атанач, — регъуьз-регъуьз лагьана Шагьризата.

Машин вичин гъенел акъвазайди чир хьайи Назлу къецел экъечIна.

Гъилевай верчни цицIибар авай кьвати Назлудин гъиле вугана, Шагьризата ведре, ядни пек гъун тIа­лабна.

— Свас! Я свас! — гьарайна Назлуди. — Фад са ведре ядни пек гъваш! Гиликьай вечре машин чиркинарна.

Пек гваз хтай суса, пек вичин дидедин яшара авай Шагьризатан гъиле вугана, чеб кьвед Шагьризатаз килигиз акъвазна. И гьал акур Нисред къах хьана амукьна. Сидение михьайдалай гуьгъуьниз Шагьризат, гъил чуьхуьн хъийиз, гьаятдиз гьахьна. Ина акур шикилди Шагьризат къарсурна: вечрен кIвачихъ са палан хьтин пек кутIуннавай.

— Я Назлу, вечрен кIвачихъ галай пек вучтинди я?

— Ам катда кьван.

— Санизни ам катдач. ЦицIибар туна, верч катда лагьана, ваз гьина ван хьайиди я? Пек галуда! ЦицIибриз твар вучиз вегьенвач?

— Вегьеда ман. Вуч тади ква? За абуруз гьеле ацукьдай чка туькIуьрнавач.

— ЦицIибар фад арадиз къведайвал, вуна са кьве юкъуз абуруз рганвай какаяр це, Назлу.

— Свас! Я свас! — мад гьарайна  Назлуди. — Мукара какаяр аватIа, килиг кван. Са кьвед ругуг. Сифте кьиляй цицIибриз рганвай какаяр гайила, абур фад ирели жеда лугьузва Шагьризата…

Хкведай рекье Шагьризатни Нисред, чIал кьурбур хьиз, чпиз акур агьвалат веревирд ийиз, киснавай. Са гьафтени алатнач, Назлу, ван ацалтна, Шагьризатан гъенел пайда хьана.

— Шагьризат, вахчу жуван цицIибар хуьз  тийижир, “бегьемсуз” верч! Ада вичин вири цицIибар кьена… Идалай заз инкубатор къачунайтIа, виш пай хъсан тир. Низ чидай…

— Ферсуз папарихъ ферсуз къушарни, маларни жедайди я,  Назлу, чидачтIа, чир хьухь,  — гафар акъатна  Шагь­ризатай…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 10-нумрадай.

_________________________________

Примаз фин тавуна…

Кьве сеферда эвленмиш хьанатIани, Магьидин бахт ахъа хьанач. Аялар галаз патал хуьре текдиз амукьна. Яшайишдин гьикьван четин уламрал гьал­тай­тIани, Магьиди вири крарай вичин кьил акъудзавай. ЯтIани дишегьлидилай алакь тийидай дердиярни расалмиш тахьана амукьдач эхир. Нел меслятда? Ни ийида? Тек са стхади. Гьамни 20 километрдин яргъа ава.

— Гьа кьей зун, — вичи вичик лагьана  Магьиди, — къвалав гвай гъвечIи хциз фикир тагана, — къуншидал алай Примаз фин тавуна, зи вуч йикь авай патал хуьрера?

— ГьакI лагь тIун, чан б-а-ах, къудгунна къарагъна вич алай чкадилай хва Рамис, — зунни гьар юкъуз халудин кIвализ фидайди тир. Гьайиф…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 15-нумрадай.

____________________________________________

Я-я-яргъи паб

ХХ асирдин 50-60-йисар… Хуьрера шикилар ягъун лап са еке алакьун яз гьисабзавай. Вири хуьрера шикилчияр авазни авачир. Йиса са 2 сеферда хуьрериз абур паталай атана акъатдай. Са сеферда шикилчиди са дишегьлидив вичин шикил вахкайла, адай гьарай акъатна.

— В-у-у-ув! И зи шикил вуна икьван уюнсуз  вучиз акъудна?

Шикилчиди, са кьве камунин кьулухъ фена, дишегьлидал гъил яргъи авуна, лагьана.

— Вун ваз са сеферда хьайи­тIани гуьзгуьдай килигайди яни? Ваз за са я-я-яргъи папан шикил гьикI акъудна кIанзава? Вун, ви­ри папар хьиз, адетдинди тир­тIа, тIа­вус къуш хьиз акъатдай. Ина зи вуч тахсир ава?

“Къазун хьанвай”  юбка

Модаяр… Пагь, гьар юкъуз са фасон акъатда. Виликдай ­ди­­шегьлийри цен авай булуш­каяр алукIзавайтIа, гила килиг… Мо­дельерриз дар, акIай юбкайриз кьацI авун меслят акуна. Заз чиз, и кардизни вичин юн, кьадар­ хьун  герек  я.  Ам­ма  са  бязи­бу­ру кьацI тегьерсуз виниз акъуд­зава.

Ингье цIийи свас са вижевай кьацI авай юбкани алаз апаян виликай инихъай-анихъ, анихъай инихъ физ хьана. Апаян ягъай вил юбкадин атIанвай кьацIа акьуна, адай гьарай акъатна:

— Я свас, я свас! Беябур хьана,­ кьулухъай ви юбка къазун хьанва!.. Масадбуруз аквадалди, тадиз кашаб хьайитIани хъиягъ…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 16-нумрадай.

__________________________________________________________________________________________

Къекъуьнар — къачагъдинбур

1960-1970-йисар. Гзаф хуьрер хур квай синерилай дуьзенриз эвичIзавай. Чи хуьрни гьабу­рукай сад тир. Чи кIвалер Къу­ба­ патай атай устIарди эцигзавай. Ам гзаф шад, зарафатрал рикI алай инсан тир. Гагь-гагь ада ви­чи-вичик маниярни лугьудай. Омар Хайяман шиирарни кIел­дай. Гьа са вахтунда адахъ кьа­тIи­дай бажарагъни (чутье) авай.

ГьикI ятIани са сеферда, лугьуз-хъуьрез авай устIар, гъилевай керпични цлал эхцигна, чиникни серинвал кткана, рекьиз килигиз акъваз  хьана.  УстIардиз са кар хьанвайди хьиз хьана, фя­лейри, чукурна фена, адан хъуь­чIуькай кьуна, жузуна:

— Вуч хьана, ваз пис хьанвани?

— АтIа рекьяй къачагъ къвезва — явашдиз, кичI кваз лагьана ада.

— Гьинава, гьинава?

— Квез а рекьяй инихъди къвезвай кас аквазвачни?

— Аквазва, ам чи хуьруьнви я.

— Хьурай ман куь хуьруьнви.

— Ваз гьикI чир хьана ам къачагъ тирди?

— Куьн адан  къекъуьнриз килиг — къачагъдин къекъуьнар я.

Гуьгъуьнлай, са кьадар вахт алатайла, заз чир хьайивал, дугъ­риданни, гьа кас къачагъ тир кьван.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 6-нумрадай

__________________________________________________________________________

Чамран наиб Мегьти

Мехъер! Гьикьван  шадвилерив ацIанва и гаф!  Манияр, кьуьлер, тIуьнар-хъунар, тостар… Са гафуналди, — кIамай кьван шадвилер.

Ингье, Питерда хана, гьана чIехи хьана, институтда кIел­за-вай Мегьти Дагъустандиз, бу­байрин ватан тир Шагьлар хуьруьз халудин хциз свас гъиз­вай мехъерик хтана. Шадвилин а кьил авачир. Жечни бес, вич чамран наиб яз хкя хъувурла, Мегьтидик акатнавайди маса дамах тир. (Эгер адаз и къуллугъдин нетижаяр гьихьтинбур жедайтIа чир хьа­найтIа, бажагьат ада кьил кутадай).

Лезгистанда шадвилин ­мярекатар гьар жуьрединбур ава: ЦIийи йисан ва Яран су­варар, хайи югъ къейдзавай, 8-Мартдин, Гъалибвилин сувар ва масабур. Гьар са мярекатдихъ вичиз хас тир адетарни ава эхир.

Мехъер. Кьилин везифа свас гъун я. Амма свас гьакI фена гваз хквезвач кьван. Адетрал гьалтайла, сусан кьил туькIуьрайдаз, перем алукIайдаз, рак кьурдаз, рехъ кьурбуруз жермеяр гун лазим я. И вири адетар къайдада аваз кьиле фин патал мехъер жагъайда вичихъ рикI кузвай багъри кас хкяда, яни жавабдар кас. Эгер винидихъ къалурнавай агьвалатра къавумрин наразивал арадал атайтIа, жавабдар касди месэла къалмакъал авачиз гьялун герек я.

Ина акI хьанач. Мехъерин югъ. Нисинилай алатайла, адет тирвал, машинрин цIиргъ свас гъиз рекье гьатна. Элкъвена хкведайла, сифте кьиле авай свас авай машин акъваз хьана, гьадан гуьгъуьналлаз — амайбурни. Рехъ кьунвай жегьилри жерме тIалабзавай. Месэла гьялиз жавабдар кас чалишмиш хьанва, амма арадал затI къвезвач. Кьве патанбуруни садбуру муькуьбурулай кIевиз гьарайзава. Гьараюнар вучтинбур ятIа лугьуз, са куьникайни хабар ава­чир, адетрикай бейхабар Мегьти эхирни машиндай эвичI­на. Машиндай ам эвичIун кумазди жавабдар касди вичин хтул Мегьтидал гъил яргъи авуна, гьарайна:

— Ты свидетель, иди разбирайся.

Жавабдар касди вичи ла­гьай­тIа, кьил баштанна. Жерме тIалабзавайбуру гьасятда Мегьти элкъуьрна кьуна. Ийир-тийир­ хьанвай Мегьтиди (акцент кваз хабар кьазва:

— Квез вуч кIанзава-а?

Гьасятда Мегьтидин нашивилин гъавурда акьур езидри гьарайзава:  — Деньги, деньги!..

— Сколько?

— Тысяча, две тысяча, три…

Чара хьанач: Мегьти вичиз Питердиз хъфидай рекьин пул хьуй лагьана къултухда хуьзвай 5 агъзурдан чар акъудуниз мажбур хьана. Ам къултухдай акъудун кумазди езидрин нефс мадни къати хьана.

— Пять тысяч! Пять тысяч…

И гатуз Мегьтидин имидин хцин мехъер жеда. Теклифрин сан — кьадар авач. Амма наибдин везифа кьиле тухун анихъ амукьрай, мехъерарни кваз туба авунвай Мегьти бажагьат мад мехъеррик Лезгистандиз хкведа. Гьайиф…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 10-нумрадай.

______________________________________________________________________________________________________

Каш акатнавайни?..

Къарияр, сусар… ТуькIуьзвайбурни авазва. Ам­ма чIехи пай санал туькIуьдач хьи, туькIуь­дач.­

КIвализ атай йикъалай къариди Насидал паркутар гьалчиз эгечIна. Белки, фикирзавай Насиди, къаридин рикIиз са гьал регьим яда. Ваъ, хьанач… Къари югъ-къандавай къизмиш жезва.

— ИкI яшамиш жедач, — вичи вичикди фикирна Насиди. — Чарасуз чара хьана кIанда…

Нянихъ кIвалахдилай хтай юлдашдиз ада вичин хиялрикай ихтилатна.

— Вак вуч тади ква, я руш? — лагьана итимди. — Пака, хъсан, чун чара хьана. Ахпа? Гьиниз фи­да? Чарадан кIвалериз экъечIдани? Ван хьайибуру вуч лугьуда? Чара хьун патал сифте чна кIвалер эцигна кIанда. Абур эцигун патал керпичар атIана кIанда. Заз исятда абур атIудай вахт авани? Сабур ая, Наси, сабур…

— Чардахдик самарни кума, жувалай алакьдай жуьреда, кьарни кутаз, за керпичар атIуда, — кьетIна Насиди. — Маса чара авач.

Хурухъ галай аял къуншийрив вугуз, Насиди керпичар атIуз башламишна. Са юкъуз экуьнилай керпичар атIай Наси, фу нез, кIвализ хъфена. Инихъ-анихъ, недай са затIни авач. Са кьве кака хьайитIани атIун лагьана, Наси мукариз килигна. Ваъ, са какани авач. Недай затIни гьат тавур Наси хтана, айвандихъ куьсридал ацукьна. Ягъай  вил дакIардал алай чичIекда акьуна. Столдилай са тике фуни къачуна, ада чичIек­дихъ галаз нез башламишна. Гьа и арада кIвале къатканвай къари айвандик акъатна.

— Нянихъ кIвалахдилай хквезвайбуруз ийизвай хуьрекдик кутаз хканвай са чичIекни тIуь­начиртIа, вак каш акатнавайни, залумдин руш? — хьана къаридин гаф…

Девирдин шикилар

“Уф гана” элкъуьра

Вузар куьтягьнавай жегьилар… Виликдай абур направле­ни­далди кIвалах авай чкайриз ракъурзавай. Алай вахтунда ла­гьайтIа, жегьилар дипломар вахкана рекье хутазва. КIвалах гьатайдаз гьатзава, амайбур къуллугъдин суракьда аваз ина-ана къекъвезва. Бязибуру кIвалах хи­ве кьунвай тешкилатра чпин нубат вилив хуьзва. Еке ксарин мукьва-кьилияр, чирхчирар яраб нубатра акъваззава жал?  Бажагьат. Зи суьгьбетни и месэладиз талукь вакъиадикай фида.

Райондин образованидин управленидиз министерстводай са чиновникдин вахан рушан патахъай инспектор къвезва ва ада гьа и руш яшамиш жезвай хуьруьн школадин директордиз управленидиз атун теклифзава.

— Ваз эвер гунин мурад, — башламишна управленидин ­на­­чальникди — флан касдин рушан патахъай я. Адаз са 10 сят хьайи­­тIани туькIуьрна кIанда.

— Чан чIехиди, — лугьузва директорди, — зи школадин муаллимриз гьакIни сятер бес жезвайди туш. За  гьикI туькIуьрда?

— Ваз ван атаначни? Ам гьа­кIан­ руш туш гьа… Ам Дербентда­ вуздин специалист я. Ваз чиз­­ва хьи, Дербентдин вузрин спе­циалистар Махачкъаладин кьилин вузрин специалистрив агакьзавайди туш гьа. Дербентдин пе­дагогвилин гьи факультет кIан­тIани куьтягьайдаз вири пред­ме­тар гудай ихтиярар ава: русскияр, роднояр, историяр, географияр, музыкаяр, рисованияр, технологияр…

— Чаз гьич са предметдайни вакантный чкаяр авач эхир…

— Авач, яни? За ваз са мисал гъин. Гъуьр регъвезвай регъуьк квай яд атIана. Чарх элкъвезмач. Ам гьикI элкъуьр хъийида?

— Яд галачиз ам элкъуьр хъже­­дач. Яд хкведалди чарх акъвазда, — жаваб гузва дирек­торди.­

— Хьанач. Яд мад хквезмач, амма чарх элкъуьрун чарасуз я. За вуна кьатIида лагьана  фикир­навай, амма… За хьайитIани вун и уламдай акъудин: чарх “уф га­на” элкъуьрда. Заз чиз, вун гъавурда акьуна.

Директордин финдикь кьу­рана.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 12-нумрадай.

____________________________________________________________________________________________

КьатIун — акьулдин уьлчме

— Я руш, ваз ван хьанане-е, Микьдадан сусав, ширинлухрилай, биргендрилай, тIанурдин фа­рилай гъейри, садавни гвачир хьтин жигьизар гвалде-е: гьар размеррин сун гуьлуьтар, сачахдин жуьреда хранвай кравутдин винелайни къвалара твадай къирер, столдилай вегьедай, гьар жуьредин цуьквер туна хранвай суфраяр, лифер туна хранвай лампадин къалпагъ…

— Я Периназ, гьадав тахьана, бес нив хьурай? Авай са руш, гьахьтин мукьва-кьилияр…

Вичин отпускадин вахт куьтягь хьайила, Микьдад свасни га­лаз вичи кIвалахзавай Сургутдиз хъфидайвал хьана. Гьавиляй суса, вичив гвай жигьизар акъуд тавуна, сандухда туна. Сандухни адетдин сандухрилай са кьадар екеди тир. Аквадай гьаларай, сандух куьгьне жуьрединди тир, амма устIарди ам, ширер хъияна, цIийиди хьиз тIуь­кIуьр хъувунвай. Сандухдал са вижевай дапIарни алай.

Ингье свасни чам Сургутдиз хъфиз гьазур хьана. КьелитIди, Микьдад алачир ара гуьзетна, сусаз лугьузва: “Я свас, заз а ви сандухдал алай дапIарар иер аквазвач ман, абур алуд, ма и зав гвай дапIарар хъиягъа.

— Къала, зав гице, ваз кIан­дайвал хьуй.

Сургутдиз хъфена са акьван вахтни алатнач, жегьил цIийи хизандиз кIвалерни гана. Хуьруьз хъфиз кIанз, пата-къерехдиз садрани экъечI тавур сусан рикI акъатзавай. “Дидедал кьилни чIугвада, цIийи кIвализ сан­дух­давайбурукай герек шей-мей­ни хкида”, — фикирна суса. Микьдадани  разивал гана.

Суса, хуьруьз хтана, дидедин патав са шумуд югъ  авуна, мукьва-кьилийрални кьил чIу­гу­на. Хъфидай вахт хьайила, да­пIар ахъайна, сандухдин кьил хкажна. Аллагьди гуй, сиве-сивди жигьизрай ацIанвай сандухда­ кьиф къекъвезва, чIехи пай амач.

— Я кьей зун, кьелитIди ивиляй дапIарар дегишариз тунай кьван. ДапIаррин куьлегар ада вичивни тунвай кьван.

— Я кьей зун, я кьей келле. Да­пIарар сандухдал алаз-алаз, кьелитIдив абур дегишариз тунин себеб кьатIун тийидай заз жемятди гьихьтин къимет гурай? Икьван аннамаз хьун…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 13-нумрадай

_____________________________________________________________________

Лачинан алвер

Перестройкадин йисар. ЦIуд лагьай класс куьтягьна, акьулбалугъвилин аттестат къачунвай Лачин райцентрадин базардал картуфар гуз туна, адан ими вичин дердияр ийиз фена. Райондин центрада ваз акьван дердияр жеда хьи… Са 2 сятинилай хьиз ими хтайтIа, Лачинан гелни амач: адан чкадал акъвазна, маса дишегьлиди алверзава.

— Яъ, — лагьана, ван акъуд тавуна, имиди, — картуфарни, абур авай тапракни зиди я. И дишегьли гьинай­ акъатайди я? Лачин гьиниз фена? Ихьтин аламат жедани? Хабар кьазни утанмиш я.

КIвализ хъфей ими гьаятда амаз, Лачина гьарайна:

— Ими, картуфар гуз, зи гьич са сятни хьайиди туше-е. Пулни за столдал эцигнава.

КIвализ хтана, имиди пул гьисабна: вичи гуьзлемишай пулунин са пайни хьанвач.

— Яъ, — фикирна ада, — 2 шешелда агъа кIан 40 кг. картуфар гьикI хьайитIани авай. Килограмм 18 манатдай хьайила, 720 манат хьун ла­зим я эхир. Ина лагьайтIа…

Имиди Лачиназ вичин патав эверна ва ада авур алвердикай суалар гана.

— Са дишегьлиди, — башламишна Лачина, — атана сифте 10 кг. картуфар къачуна, ахпа хтана ада амай картуфарни вири вахчуна.

— Кг. 18 манатдай хьайила, вуна 10 кг. картуфрихъ гьикьван пул къачуна?

— 110 манат къачуна ман.

— ГьикI? 18 зарб ая 10-даз. Гьи­кьван жеда?

— 18 зарбзава 10-даз. Садра-сад, садра муьжуьдни — сад. Вири жеда — 110 манат.

— Я бала, садрани сад-сад, садра муьжуьдни — сад. ГьакI ян?

— Гьун бес.

— Я хва текьейдан хва, а дишегьлиди хтана вири картуфар вучиз къа­чун хъувунатIа, вуна кьа­тIуз­вач­ни ме­­­гер? Ви авамвиляй. 10-класс куь­тя­гьин — таблица чир тежен. Мусибат…

Вавай къачур картуфар а дишегьлиди, гьа ви чкадал акъвазна, ма­са гун хъувуна, вичиз гьа ваз атай кьван къазанжи къазанмиш хъу­вуна­.

Къенлай кьулухъ ви уьмуьрда вал картуфар къачур дишегьли­ди­лай­ни фейи фендигарар гьалт та­ву­на­­ амукьич. Икьван “чирвилер” авай ву­на ихьтин алаш-булаш хьанвай  дуьньяда кьил гьикI акъудрай, язух бала!..

Заз исятда акьван дердияр ава хьи… Амма абурулай виридалайни важиблуди — ваз, Лачин, матема­ти­кадин элементарный терминар чир хъувун я. Гьич пакадални тевгьена, лап гьа къенин йикъалай зун вал алахъда. Къарагъ, хъша захъ галаз, язух бала.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 16-нумрадай.

_____________________________________________________________________________ 

Угърийриз — савкьатар…

Алай аямди инсан са тIимил хьайитIани амалдар хьун истемишзава, тахьайтIа… Нянрихъ, хурушумар алукьнавай хьтин арада ДГУ-дин студент Эльчина вич  яшамиш жезвай общежитидихъ еримишзавай. Бейхабардиз, гьинай акъатайди ятIани тийижиз, са жегьилди адан рехъ атIана ва язух къведай сесиналди башламишна:

— Дидедиз пис хьанва. “Тади куьмекдиз” эверна кIанзава. Теспача яз, зи рикIелай телефон алатна. Телефон вугайтIа жедачни? Ваз минет хьуй. Фикирда гьич са чIуру хиялни авачир Эльчина, “язухдин” гаф сиве амаз, адал телефон яргъи авуна. “Язухда” телефон япал тухузамазди, анихъай са маса же­гьил хкатна ва ада телефондал лекьре хьиз вегьена. Адани — цIийиз хкат хъувур пуд лагьайдав.

— Ина зи тахсир авач, — лагьа­на “язухда”, — “къачагъри” къа­къуд­на. Заз абур чидайбур туш.

Амма Эльчиназ “къачагъ­рикай” сад гьа вичи кIелзавай ДГУ-дин студент тирди чир хьана. “Язухда” хиве кьунач хьи, кьунач. Пакадин юкъуз, ша ла­гьай­ди хьиз, Эльчинан бубани атана акъатна. Амни и агьвалатдик къаришмиш хьана. Кар деканатдал аватна. Эльчиназ чир хьайи “къачагъди” декандиз хиве кьунач. Эхирни де­канди “къачагъдин” бубадиз ­де­канатдиз атун теклифна. Буба, гьелбетда, гьа легьзеда атана акъатна. Деканди бу­бадинни хцин вилик шартI эцигна: я хиве кьада, я университетдай акъудда.

Пагь, акъудда лагьайла, гьи­кьван хъсан хиве кьада хьи… “Къачагъди” вичихъ галай гадаярни вужар ятIа ва телефонни вахкуда лагьана хиве кьуна. Ам­ма декан гадайрин ихьтин икьрардал рази хьанач. Ада гадайривай, чпин бубаярни галаз Эльчинан хуьруьз фена, адан диде-бубадивай багъишламишун тIа­лабун истемишна.

Чара хьанач: уьзуькъара бубаяр чпин “уьтквем” рухваярни галаз Эльчинан диде-бубадиз мугьман хьана. Эхирдай абур, сагърай лагьана, хъфиз гьазур хьанвай арада айвандик ацукьнавай Эльчинан чIехи дидедай гьарай акъатна:

— Я балаяр, я чан балаяр. Атай мугьманар гьакI ичIиз рахкурдай адет акъатнавани мегер? Абуруз, савкьат яз, перемар хьайи­тIани це.

И гафари “къачагърин” ­бу­байрин рикIер, чукIулди атIайди хьиз, атIана. Ихьтин михьи ин­санрин  рикIер инжиклу авунвай чеб абуру инсанвилин тIварцIиз лайих­лу туширди гьиссна. Абурун кIвачер гъуьргъуь хьана, на лугьуди, кIваче­рин кIаник квай чил хкатна. Са гу­жу­налди, сада-сад кьаз, абур гурарай эвичIна. Гуьгъуьнлай Эль­чин вичин кьилел атай агьвалатдин гъавурда акьу­на: “къачагъар” “гъуьрчез” нянрихъ, чеб чир тежедайвал, экъечI­­зава. Нел ва гьикI вегье­да­тIа, абуру гьа­сятда кьатIузва. Эльчинахъ са тIимил кьванни амалдарвал авайтIа, адан кьилел и дуьшуьш къведачир.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 20-нумрадай.

__________________________________________________________________________________________

ХьанайтIа костюмарни…

Мехъерар, мехъерар… Шадвилерив ацIанвай мярекат. Гьи­кьван хъсан тир, нагагь гъизвай с­у­­сан патай тIалабунар авачир­тIа…­

— Чан стха, — башламишна къа­­вумдин папа, — мад про­дук­тар­ вири гъанва кьван: 2 йисан жунгав, 2 шешел гъуьр, пачка гъери, шешел дуьгуь, шешел ше­­кер, амай куьлуь-шуьлуьярни: къен­фет-менфет… КIамай затI-матI аватIа, лагь. Чна хкида­. Заз чиз,  вири гьазур я. Гьяддиз ме­хъер­ я. Мехъералди чавай мад та­хтай­тIани жезва. Яргъал ре­кьер я.

— Я чан къавумдин паб, — башламишна гила рушан бубади, — продуктар гьиче-е-е. Урусрин ми­сал чидани ваз? “Парталдиз килигна, къаршиламишда…”  Чи патарани гьакI-е-е.  Руш кIваляй акъуддайла, зал алай костюмар акурбуру, свас тухуз атанвайбуру чаз вуч лугьурай? Зал алай костюмар са тIимил алахьнава, ранг фенва. Ваз аквазва хьи. Хьа­найтIа, — костюмарни…

— Я чан стха, — гаф атIана адан къавумдин папа, — чи патара акI туш-е-е…

Чина анжах чамранни сусан либасри  инсанар чпел желбда. Амайбурал вуч ала-алач — эсиллагь гьич фикирни гудач. Зи итимдал алай костюмар ваз акуртIа, вал алайбур выставкадиз ракъу­райтIани жеда. Факъирдивай захъ галаз куь кIвализ къвезни хьанач. Квез чизва хьи, руш жа­гъайбуру гададин диде-бубадин хам алажзава. Алатай сеферда куьне куь мукьвабуруз тIалабай 10  парчани 10 перем гьазурнава. Куьн чи патарихъ акъатайла, ваз са кIус­ни регъуь жемир: вал алай парталриз садани фикир гудач. Амма гьа алай костюмар алаз зи итим куь патарихъ акъа­тайтIа, ваз регъуь хьун мумкин я. Гьавиляй вавай ви патай ви къавумдиз са костюмар хьайи-тIани пишкеш ийиз жедачни мегер?! Ам чна куь кIвализ гъайи кьванбурун патав гьуьлуьз авахьай са стIал я.

— АкI ятIа, мад вучда кьван, чан къавумдин паб, костюмар заз тагъайтIани жеда…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 22-нумрадай

________________________________________________________________________________________

ТIуьниз килигай шелени…

Магьледин сусар, хьрак кудай цIамар гъиз, тамуз гагь-гагь санал фидай: рекье рахаз-хъуьрез, манияр лугьуз, чпин рикI ала­дардай. ЦIамарикай шелеяр гьазурна, кIулаз яна, зарафатар ийиз-ийиз, элкъвена хкведай. Са суса, вучиз ятIани, амайбурулай са кьадар артух кIарасар кьадай. Акьван гзаф кьамир лугьуз, юлдашар гьи­кьван ала­хъай­тIани, адаз садан ванни къве­дачир.

Кимерал ацукьнавай къарийри хуьруьз мукьва жезвай шелеяр гвай сусариз са-садаз характеристика гудай. И къарийрикай сада еке шеле кьазвай сусан къаридиз лугьузва:

— Я Шагьризат, ви сусаз амайбурулай еке шеле кьун вуна маж­бурзаваз тахьуй гьа…

— За адаз са гафни лугьузвайди туш. Ада вичиз вичикай регъуь жезвайвиляй еке шеле кьазвайди я.

— В-у-у-в, адаз вичикай вучиз регъуь хьурай?

— Квез ада незвай кьвандакай хабар авач. Вичин тIуьниз килигай шелени кьазва ман. Вирида хьиз, кьадар тIуьна, ахпа вирида кьван шелени кьурай.

«Лезги газетдин» 2021-йисан 26-нумрадай

____________________________________________________________________

Шеледиз кьенвай далу

Дяведилай гуьгъуьнин йисар. Инсанриз улакьар авайни мегер?! Рекьел акъвазай са кьадар вахтунилай пар чIугвадай машинда аваз райондиз финив гекъигайла, исятда  самолетда аваз фин са затIни туш.

Гилийрин хуьруьн жемятдихъ хьтин дуланажагъ, хуьруьз авай кьван чуьллер-тамар, багъ-бустан, заз чиз, маса хуьрериз бажагьат авай.  Кудайдакай, яни цIам-кIарасдикай, эсиллагь кьитвал авачир. Амма… кIвалин гъенел цIам-кIарас вич-вичелай тамай къвеч эхир. Улакьрикай рахайтIа, — колхоздиз авай са кьве арабани фургъунар тир. Гьабурни, хуьруьн вилик-кьилик квайбур амаз, кесиб синифдал гьалтзавачир.  Гьавиляй виридалайни ише физвай улакь дишегьлидин далу тир.

Гилийрин хуьруьн кеферпатан къерехдин а пад ЧIугъвел тIвар алай там тир. Эхь, эхь, са вахтара там тир. Алай девирда а тамукай зирзи­билдин хъурт хьанва. Дарман патал тек са тар хьайитIани ваз аквач. Гьайиф…

Зун лагьайтIа, тамун девирдикай рахада. КIарасар, цIамар гъидай чкаяр хуьруьн жемятдиз кIамай кьван авай, амма ЧIуьгъвел мукьвал хьуниз килигна, кудайди гьанай дашмишзавай. Рехъ са километр кьван авай жеди. Четин тир: фидайлани, гуьнейрай винелди акьахзавай, хкведайлани, кIула шеле аваз, чинихъди физвай. Язух дишегьлияр: са бязибур шеледин кIаникай эсиллагь чир жедачир. Шеледин кьисмет дадмишнавайбурукай сад зунни я. Чун, школада кIелзавай рушар, малариз пешер гъиз, ашкъидалди ЧIуьгъвелиз фидай: гьам малариз нянин емни жезвай, гьам фу чраз хьрак тухудай цIамарни.

Гила зун къаравилидиз тешпигь са агьвалатдал акъвазда.

Муъмината кьуд рушан арада авай хва Тагьираз агьваллу хизандай тир Шихан руш Зуьгьре мехъерарна гъана. КIвалин вири дердияр ийиз, гара гьатнавай цIийи суса, гьатта вич шеледивни агакьарзавай. Муъминат­ лагьайтIа, дамахарна, рушарни галаз, чпин чирхчирриз мугьманвиле…

Кьежей мецер я — рахадайбур, паркутар гьалчзавайбур тахьана амукьич. Эхирни и крар аквазвайбурукай сада, Муъминатан кIвализ фена, икI лагьана:

— Я Муъминат, я кьин тавур вах, вун рушарни галаз тIанбулар ягъиз куьчейра, свас — шеледа. Паталай килигайла, ваз и кар гьикI аквазва?

— Я руш, гъавурда авачиз, вун чи кIвалин месэлайрив къаришмиш жемир. Ваз сад чизва, цIуд чизвач: сифтедай вуна дикъетдивди зи рушарин далуйриз фикир це. Абурун шумал буйдин далуйрал кIарасар, цIамар гьикI акъвазрай? Абур зи «культурный» сунаяр я. Абуруз ярашугъди анжах дамахар я. Гила на фикир це Шихан рушан (сусан) далудиз. Пагь, ажеб шеледиз кьенвай далу тушни?! КIамай кьван пар ягъа, гьакьда. Аллагьди гьа икI халкьнава: сусан далу — шеледиз, зи рушарин далуяр-дамахунриз. Ина зи вуч тахсир ава?..

«Лезги газетдин» 2021-йисан 29-нумрадай

____________________________________________________________

Дуьнья тIуьна куьтягьда

Советрин Союз. Колхозар, совхозар. Хуьрера вирибуруз кIва­лах авай, гьатта сезонрин вах­тунда студентарни желбзавай. Бейкарар, биржаяр чи лексикада эсиллагь ишлемишзавачир. “Ленинский” совхозда хуьруьн майишатдин вири хилер кардик квай: багъманчивилин, саларбанвилин, малдарвилин, хипехъанвилин ва масабур. Ви­ри и хилериз чилерин сергьятар тайинарун ва мягькемарун патал симерин сеткаярни пасенкаяр герек тир. Гьавиляй совхоздин директорди сеткайрин къайгъу совхоз герек шейэралди таъминардай работник Сиражал тапшурмишна. Адани, и кар геждал вегьин тавуна, мукьув гвай сеткаяр хразвай цехдиз заказ гана. Са шумуд йикъалай цехдин заведующий Салигьа сеткаяр гьазур тирдакай Сиражаз хабар гана. Сиражни, вичин улакьни къа­чуна, сеткаяр хкиз фена. Ам­ма элкъвена ам ичIиз, сеткаяр гвачиз хтана. Себебни — Сиражаз сеткаяр хранвай жуьре бегенмиш хьанач.

Идалди сеткайрин савда куьтягь хьанач. Цехдин заведующий Салигь вич са шумудра Сиражан патав адан кабинетдиз атана.

— Вуна вучиз сеткаяр кьабулзавач? — лугьузва Салигьа. — Зун сакIани гъавурда акьаз­вач. Лагь, клеткаяр ириз хранвайни, я та­хьайтIа, аскIан тирни?

Ваъ, Сираж вичин гафунал кIевиз акъвазнава. Сиражанни Салигьан ихтилатар патав гвай кабинетда ацукьнавай бухгалтер Сердераз  ван къвезвай. Адани вилерин ишарайралди Салигьаз вичин патав ша лагьана.

— Вун къе ахлад, — лагьана ада Салигьаз, — пака хъша. — За и Си­раж гьикI “хъуьтуьлардатIа”, ваз аквада. Пака ада сеткаяр акI кьабулда хьи… Дугъриданни, па­кадин юкъуз Сиража, са чуькьни тавуна, сеткаяр кьабулна.

Са кьадар вахт алатна. Векь ядай вахт алукьна. Совхоздин фермадин малариз хъуьтIуьн алаф гьазурун, кIунтIарни ваъ, са шумуд тая эцигун, регьят кар тушир. Векьни гъилелди язавай. Рабочиярни бес жезвачир. Гьавиляй, конторадиз куьлегар яна, анин вири работникар векьиз экъечIзавай. ГьикI ятIани са сеферда Сиражни Сердер жемятди векь язавай чкайрин патавай хъфидайла, Сиражан вилер сеткадалди кIевнавай Сердеран векьин уьруьшда акьуна. Сеткаяр гьа вахтунда пара кьит тир.

— Яъ, — лагьана Сиража, — ваз векьин чка кIевдай кьван сетка гьинай атайди я?

— Дуст кас Сираж, — жаваб гана Сердера, — дуьньядин гъавурда авачирди адан гъавурда акьадалди дуьньядин гъавурда авайда и дуьнья тIуьна куьтягьда.

— Зун гъавурда акьунач.

— Я вун акьанни ийидач. Вав за сеткаяр кьабулиз туна лу­гьуз, заз гьа пакадин юкъуз Салигьа, пишкеш яз, зи гъенел гъана сеткайрин рулонар вегьена. Яраб вун гила хьайитIани гъавурда акьадатIа? Бажагьат!..

«Лезги газетдин» 2022-йисан 3-нумрадай.

__________________________________________________________________________

ИкIни жеда кьван!

Алиментар

Суд физва…

— Юлдаш Алиханова, вуна ви юлдаш Ша­гьахъ галаз чара хьунин патахъай арза вуганва. Анжах чара жедалди, ваз адал алай бурж хкIанзава. Ам вучтин бурж ятIа, тIа­лаб­зава суд гъавурда тун.

— Ваз гьуьрмет, юлдаш судья, ам вуч­тин бурж ятIа, куьне заз яб це. — Зи кьисмет татугай гьалда дуьзмиш хьайи­ди я. Бахт авайбурукай зун тиртIа, зи кьис­метдиз аяларни авай папахъ галаз чара хьанвай и итим туьш жедайни мегер?!

Чи хуьре зун банкда кIвалахал алайди тир. Эвленмиш хьайидалай кьулухъ патал хуьре зи юлдашди зун гьа вичи кIва­лахзавай идарада виликрай за ийиз­вай кIвалахал тайинар хъувуна. Чна кьве­дани хъсан мажиб къачузвай. Амма юлдашдин вири мажиб алиментриз физвай. Вич ла­гьайтIа, зи нафакьадал алай. Сифтедай заз акI тир хьи, гуя зи юлдаш Шагьа са ви­­чин аялриз алиментар гузва­, амма  ки­­лигайтIа, Шагьан кIва­лиз ава­тай гьа сифте йикъалай заз чир хьайивал, ругуд аял авай стхадин хизанни Ша­гьан нафакьадал алай. Сифте кьиляй за жезмай кьван эхна. Эхирни, къвалай акъатайла, им гьихьтин месэла я лагьана, за хабар кьуна.

— Я руш, — башламишна Шагьа, — зун  къуллугъдал ала. Им стхадин гьунар я. Зав кIелиз турди гьам я. Къунши хуьрера идаз-адаз фялевал ийиз, ада заз, кIел­дайла, пул ракъурна, адавай вичивай кIелиз хьанач. Ам кIвалахикни квач. Гьавиляй сифте стхадин хизан тухарзава, ахпа амукьаяр за незва. Эхь, стхадизни алиментар гуниз зун буржлу я.

— Пара хъсан, — лагьана за. — Бес а яргъал миресдин паб, вичин дердийриз иниз-аниз машинда аваз твах лугьуз, даим ви ракIарихъ вучиз галайди я? Гьадазни алимент   къвезваз тахьуй гьа?..

— На лап дуьз кьатIана, — хълагьна заз Шагьа, — зун гьадазни буржлу я.

— ГьикI? — гьарай акъатна зай.

— Зав гвай “Жигули” зи хсуси машин туш. Ам зав миресди  (ам вич Урусатда са гьина ятIани кIвалахиз ава)  шартIу­налди кирида вуган­вайди я. За адан пабни, аяларни чпиз кIани чкайрив агакьарун лазим тушни? Гьа икI, гьуьрметлу ­судья, зи юлдаш Шагьан вири мажиб алиментриз — аялриз, стхадиз, машиндиз — физва. И жуьреда гьикьван эхда?.. Шагь хуьнилай гъейри, зун адахъ гелкъвенни ийизва, кIвалин дер­диярни зи хиве ава. Шагьа закай ийизвай ­ягьанат завай эхиз жезмач. Зун адахъ галаз чара жеда. Чара жедалди за ам хвейи ва зун адахъ гелкъвей гьакъи Шагьа зав вахкурай!  Ахпа алиментар гузвайбуруз кIантIа вичиз къаравушвални хъувурай. Зун а кардиз эсиллагь акси туш…

Процентарни алаз…

— Юлдаш Пирвелиев, вуна, ви папахъ галаз чара жеда лугьуз, арза вуганва. Анжах ада вичел алай бурж вав вахкайдалай кьулухъ чара хьуниз разивал гузва. ТахьайтIа — ваъ. И парадоксдин гъавурда тун чна вавай тIалабзава.

— Ваз гьуьрмет яз, юлдаш судья, куьне захъ хъсандаказ яб акала. Алатай асирдин 90-йисара зун агакьнавай, къаш-къамат авай жегьил гада тир. Дидеди заз свас жагъурна. Заз а руш эсиллагь чидайди тушир. ЯтIани дидеди хкя­гъай­дал зун рази хьана. Ам це лугьуз фейила, ру­шан бубади чавай вичин рушахъ агъзур манат пул тIалабна. Гьа чIавуз къуллугъчидиз къвез­вайди 65 манат тир. Заз акьван пул авайни мегер?!

Агъзур манат пул кIватIун патал зун хайи мукай — Дагъустандай экъечIуниз мажбур хьана. СтIал Сулейман хьиз, са шумуд чкада кIва­ла­ху­нихъ къекъвейдалай кьулухъ Къазахстандин къумлухдал алай ЦIийи Узень шегьерда акъвазна. Юкъуз ал ракъиник кIвалер эцигзавай устIар­диз фялевал, йифиз гаражрин къаравулчивални ийиз, 3 йисан къене мехъерин пул кIватIна. Хуьруьз хтана, мехъерарни авуна. Гьайиф хьи, гьакьван зегьметдив кIватIай пулунихъ кIва­лиз гъайидини бегьем затI хьанач. Подругаяр я лугьуз, гагь садан, гагь муькуьдан кIвале жез. Гьа икI — 25 йисуз. Аяларни чахъ авач. Гила зи эхун къапарилай алахьна. Завай адан амалар эхиз жезмач. Чара жеда! Анжах сифте ада зав 25 йисан вилик къачур агъзур манат пул процентарни алаз вахкурай. Миллион манат. Ахпа… Вичиз гьиниз кIан-датIани квахьрай…

Судья сес кьуна амукьна… ИкIни жеда кьван!

«Лезги газетдин» 2022-йисан 8-нумрадай.

__________________________________________________________________

Уьлчме гьим ятIа?!

Нянихъ стхадин хайи югъ къейдзавай межлисдиз Мафидивай тефена акъвазиз хьанач. Мал-къара динжарун вичин хиве авайтIани, патал хуьр ятIани, ам рекье гьатна. “КIвале къари, кье­литIар ава эхир. Са няниз хьайи­тIани гьабур килиграй”, — фикирна ада.

Межлисдин гур вахтунда къуншидин машинда аваз Мафидин къари атана акъатна:

— Чан свас, ина зи тахсир авач. Гамишди гьич садавни ацаз тазвач. Вун тахтуникай чара авач.

— Я чан гьайван, — гамиш ацаз-ацаз, лагьана Мафиди, — яраб на зун хкягъай уьлчме гьим ятIа? РикI межлисда амай Мафиди, экуьнахъ фад къарагъна, гамиш ацана, вичин пад-кьил туькIуьр­на, школадиз 1-тарсуниз гьерекатна. Расписанидиз килигайтIа, вири “дакIарар” я.

— Я Абдул муаллим, — гьарай акъатна Мафидай, — 12 сят гвай заз вуна  икьван “дакIарар” вучиз эцигнава?

— Ина зи тахсир авач, Мафи муаллим, расписание туькIуь­рай­ди компьютер я.

— Гамиш чан алай гьайван я. Адаз заз гудай къиметдин уьлч­ме чирни хьурай. Компью­тер­дини гьа уьлчме гьикI кьа­тIурай, я Ребби?! — хиялрик акатна Мафи.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 12-нумрадай.

______________________________________________________________________________

Туьгьмет

И ихтилат чаз чи чIехи дидеди ахъагъайди я. Амма и йисар дяведилай виликанбур, тахьайтIа, дяведин йисар тирни зи рикIел аламач.

Колхоз, яни вирида санал кIвалахун. Цан цун, гвен гуьн, алаф гьазурун,  емишар­ ва май­ваяр вахтунда кIватIун ва икI мад. Бя­зи дишегьлийриз кIвалахал физ кIан­да­чир: тIимил гьакъи гузвайни, та­хьайтIа, колхоздиз аксибуру абур рекьяй акъудзавайни, низ чир хьурай. Кесиб синифдин папари агьваллубурун папарни кIвалахал экъечIун истемишдай. Гьатта абурун тIва­рарни кьаз, абур кIвалахал экъечI тавунмаз, чеб экъечI­дач лугьуз, гьарай-эвер тва­дай. Бригадирди­, кIвалба-кIвал физ, кIва­лахал экъе­чIуниз эвер гудай.  Гьелбетда,  сивин  пад  квачирбурувай ада вичиз къвезвай “паярни” вахчудай, амма ван тахьайдай кьуна, “рахун тавуна, кIва­лахал экъечI” лагьана, хъфидай.

— Заз кIвалахал фидай чарасузвал авайди тушир, рикIел хкидай чи чIехи­ ди­­деди. — Квез чизва хьи, куь чIехи буба колхоздин ­кьилин бухгалтер тир. Амма зун кIва­­лахал экъечI тавунмаз, гьатта къуншиярни садни къецел экъечIдачир. Гьавиляй зун виридалайни вилик жергейра жедай. Колхоздин председатель Къардаша, вичиз азад вахт жезмазди, чуьлдиз тади ийидай. Са сеферда адаз гвен гуьзвай дишегьлийрин кIвалах бегенмиш хьанач: къуьлуьн кьилер михьидаказ кIватIзавачир, цуьлерни какатай жуьреда кьазвай. Къардаша виридан вилик, кесиб синифдин папарилай элячIна фена, хуьре тIвар-ван авай фекьидин паб Нургуьлаз  туьнбуьгь авуна. Са кьадар вахт алатна. Къардаш гьикI ятIани са сеферда фекьидиз мугьман хьана. Хваш-беш, жузун-качузун. Ваъ, фекьидин паб къана рахазва.

— ГьикI хьана, я Нургуьл, — лагьана Къар­даша, — вун захъ галаз акI вучиз рахазва, тахьайтIа хьайи затI-матI авани?

— Ви рикIелай алатнавани? Вуна, чна гвен гуьдайла, къуьлуьн кьилер чиле твазвайбур МетIанни БетIан папар тиртIани, туьгьметар заз авуна. Вун гьабурун виликай атанвай. Ваз гьабур  вучиз акуначир? Гьа чIавуз итимдин чина рахун лезги дишегьлидиз кутугнавай кар туширвиляй зун киснай, ваз жаваб хгуз  жуьрэтначир.

— Огьо-о, хьанач хьи, я Нургуьл. Ваз за гьа вуна лугьузвай МетIанни БетIан папариз туьгьмет авуна кIанзавайни? Эхь, заз вири акунвай, амма абуруз туьгьмет авуникай файда авайни? Туьгьмет авуна — авунач; абуруз са къайгъуни тушир.  Амма ваз туьгьмет авурла, абуру вирида япар хкажна. Абуруз акI тир хьи, гуя заз чеб акунвач. Элкъвена зун куь патавай хкведайла, ваз абуру чиле гьатнавай къуьлуьн кьилер кIватI хъийизвай саягъ акунач. Заз чиз, вун гила зи гъавурда акьуна…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 13-нумрадай.

__________________________________________________________________________

Кьилинди?..

Пешекаррихъ кьилин образование хьана кIанда лугьузвай вахтар тир. Авачирбуруз райкомди хуьруьн майишатдин институтдиз документар вугун теклифзава.Къуллугъдин рекьяйни виниз­ хкажун хиве кьазва.  “Фагъирар” фикиррик акатзава: яраб чаз кьилин образование къачунин лазимвал ава жал?!

— Са текьин чарадалди (гьар имтигьандиз ящикралди емишар, як, дуьдгъвер тухуз) текникум куьтягьнавай чна институтдиз экзаменар гьикI вахкудайди я? — лугьузва сада.

— Кьилин образование авай директорар, райкомдинни исполкомдин къуллугъчияр — вири кьилин образование авачир чахъ тамарзу я эхир (абуруз чидайди чавай чна гьасилзавай суьрсет­ тIалабун я). Чакай рахай­тIа, чаз абурувай кIанзавай са затIни авайди туш, — лугьузва муькуьда.

— Яраб кьилин образование авай директорвал хъсан ятIа, тахьайтIа, образование авачир фермадин заведующийвални  бригадирвал? Гьелбетда, — образование авачир фермадин заведующийвални бригадирвал. Къуй райкомдинни исполкомдин образование авай къуллугъчияр, директорар, управляющияр, агрономар образование авачирбурухъ тамарзу яз амукьрай, — къарар кьабулна пуд лагьайда.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 24-нумрадай.

_______________________________________________________________________

“Адвокатвилиз”…

Шегьерра, районрин центрайра кIвалах жа­гъурун акьван четин кар туш, вучиз лагьай­тIа, анра идараяр кIамай кьван ава. Амма амай хуьрера?..

Анра авайди 4-5 идара я: школа, аялрин бахча, хуьруьн администрация, ФАП. Виридаз­ кIва­лах авай совхозарни чукIурна. Гьавиляй инра къуллугъчияр анихъ амукьрай, техработникарни райондай тайинарзава. ЧIалахъ тежезвайбурни ава жеди, амма им гьакъикъат я. И сеферда лагьайтIа, месэла районни анихъ амукьрай, республикадин образованидин министрдал аватна. Гьа икI, ХХ асирдин 80-йисара школада ктабханадин заведующийвилин штат ахъайзава лагьай хабар, цIай­лапандин цIелхем хьиз, чкIана. КIвалах кIан­дайбур кьуькуьнай ядай кьванбур авай. Амма кьилинбур 2 кас тир: сад, цIийиз школа куьтягьна, ДГУ-дик­ заочнидаказ экечIнавай Назлу, кьвед лагьайдини — паталай и хуьруьз гъанвай, са кьадар яшарни хьанвай, 10-классдин образование авай Пери. Адет хьанвайвал, месэла райондин чIехибурал аватна. Гьа­бурни 2 патал пай хьана: райкомдай — сад, исполкомдай — ма­­сад. Эхирни хуьруьнви са “халуди”, ми­нис­терст­водиз фена, вичи и месэла гьялна хкведа лагьана, гаф гана. КилигайтIа, “халудиз” министерствода са таниш авай кьван. Ингье “халу” вичин танишни галаз образованидин министрдин кабинетда ава. Назлудинни Перидин арзайрихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ министрди “халудиз” суал гузва:

— Ви майил низ ава? Вуна вуж эцигун меслят къалурзава?

— Гьелбетда, Пери.

— ГьикI? Образование авачир яшлу Пери? Жегьил руш Назлу, студентка. Адан гьевесни артух я.

— Пери чи хуьруьнжуван, зи мукьва-кьилидин юлдаш я. Адан къазанжиди кIвалин, хуьруьн агьваллувал хкажда. Назлу гьи хуьруьз акъатдатIа, низ чида? Адан къазанжиди­ маса хуьруьн агьваллувал хкажда.

— Ви гафарай, ктабханадин кIвалахдин ери хуьрерилай аслу жезва. Тушни? Гаф авач ви “ад­вокатвилиз”. Вун гьатта Верховный суддин “адвокатвилиз” лайихлу кас я…

Зи вилерай…

“Чан зи хва Акиф, ваз кIан хьайи руш бубади, гьа декьикьайра це лагьана, мехъерарна гъида” — гафар бубади Акифан япара гъве­чIи­замаз тунвай. И гафарихъни себеб авай кьван: бубадиз вичиз кIаниди тахьайвиляй ам дердини канвай. Ингье Акифа школа куьтягьна, адакай ДГУ-дин студент хьана. ЧIехи курсариз акъатайла, йикъарикай са юкъуз ам ди­де-бубадиз муштулух гваз хтана:

— Зун, диде чан, са рушал ашукь хьанва, ам зи рикIи акI чIугунва хьи…

— Пара хъсан, зи хва, — лагьана бубади, — лап къе нянихъ фена, чна ви кIани рушак ли­шан кутада.

Лишан кутаз фейи Акифан диде-буба курпашмандиз элкъвена хтана.

— Я чан бала, — лагьана дидеди, — чаз я руш бегенмиш хьанач, я адан — диде-буба. Ру­­ша йифен школада кIелзава. Заз чиз, йи­къан­да кIелиз тахьайла, йифендаз экъечI­нава. КIва­лахни гьина ийизва лагьайтIа, аялрин бахчада — нянкавиле. Бубадикай рахайтIа, чун къарагъдалди ичкидикай рахана. Бала, а хизан чи хизандин фан къафун туш. Гъавур­да акьунани? Ваз вахъ галаз кIел­за­вай са руш кьванни гьатначни?

— Бес я, чан диде, бес я. — Эгер вун рушаз зи вилерай килигнайтIа, ваз аквадай, ам гьихь­­тин гьуьруьпери, женнетдин тIавус къуш ятIа…

— Бес я, бала, бес я, чун гъавурда акьуна, — лагьана дидеди. — Мад ихьтин “гьуьруьпери” гъиляй акъудна жедач. Пака чна ви “гьуьруьперидик” лишан кутада.

… Йисар къвез алатна. Йикъарикай са юкъуз дидеди Акифавай хабар кьазва:

— ГьикI я, Акиф бала? На хкягъай ханумдик на гьисабай кьван “гьуьруьперидин” лишанар кумани?

— Багъишламиша, диде чан, куьн гьахълу­ тир кьван. Кьиле тIветI авай жегьил вахт тир. Гила вуч хъийида? Са куьнивни агакь хъийидач, геж хьана…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 34-нумрадай.

___________________________________________________________________________

Зи дуванни ийида жал?

Жувалай чIехидаз гьуьрмет-хатур авун чи гьар садан намусдин кар я. И кар чи диде-бубайри гъвечIи чIа­валай чи япара цаз, чи бедендин дамаррин ивиди акI кужумнава хьи, вавай маса­кIа са жуьредани жедач, им чи пак тир буржи я. Амма гагь-гагь и гьуьрметди ви рикI акI тIарда хьи. Зи кьилел атай са агьвалатдикай талгьана акъвазиз хьун намумкин кар я.

ХХ асирдин эхиримжи йисар. Жуваз авай салакай са гьихьтин ятIани хийир къачун герек я эхир. И хийир къачун патал сал кIевни авуна кIанда кьван. КIевун патални сергьят тирвал гьар метрдилай хьайитIани гьачаяр акIурун лазим къвезва. Гьарда вичин такьатдиз килигна (кIа­расдин, цементдин) гьачаяр акIурза­вай. Гьелбетда, жа­гъай­тIа цементдинбур хъсан я: мягькемни жеда, яргъалдини фида, гуьрчегни я. КIарас­динбур ла­гьайтIа, кIанер ктIана, фад пуч жеда.

Зун гила чи салал хквен. Салан жу­гъунра дахди вичин девирда акIурай ­кIа­расдин гьачаяр, кIунар ктIана, галтад жезвай: гьа къе-пака ярхни хьун мумкин тир. Гила цIийи гьачаяр гьинай хтурай ва ни акIуррай? Дахни амач,  стхаярни — па­тара. Бес за вуч авурай? Зи бахтунай хьиз, а экуьнахъ сигналар гуз-гуз, са са­дан ­гъенел акъвазариз, цементдин гьачаяр авай машин гвайда вичин метягьар маса къачун теклифзавай. Пагь заз  са шад хьанай хьи! 50 гьача къачуна за, гьаятдин са къерехдив агудна эцигна. Амма зи ­гьаятда хьайиди тек са югъ хьана. Гуь­гъуьнин йи­къан­ экуьнахъ чи са чирхчир хуьруьнвиди, тIварни хьуй вичин Дуванбег, варар гатадай ванцел зун ахварай аватна.

— Ваз вуч аватIа чидани, чан халудин, — башламишна Дуванбега, — вилик юкъуз гьачаяр гъана маса гузвайла зун хуьре авачир. Хуьруьн кьилихъ галай зи сал малари барбатIнава. Мягькемдиз кIевун патал цементдин гьачаяр лазим къвезва. На къачунвайбур зав гице. Абур гузвай кас мад хуьруьз атайвалди за вав вахкуда.

Жувалай чIехи, “чан халудин” лугьузвай хуьруьнвидиз за гьикI “ваъ” лугьурай. Зай гаф акъатзавач.

— Вун чIалахъда акьукь, давамарна Дуванбега, — валлагь-биллагь, гьачаяр гузвай кас хуьруьз атайвалди, за абур къачуна гьа ви гьаятда эхцигда.

Зи рикI ишез-ишез, Дуванбега  гьарай кьилеллаз зи гьачаяр вичин машиндиз яна.

Са кьве йикъалай хкида лагьай гьачаяр… Аллагьди гуй. Йикъар, варцар, йисар: са йис, кьве йис… ЦIуд йисалайни алатна. Дуванбега гьачаяр хкин тийидайди ашкара тир: абурукай зи вил атIанвай. Инал зи тахсирни лугьуз тежер кьванди я. Хьуй йис алатрай, чимиз-чимизмаз са гьарай-эвер тавуна, бес кисна акъваздани? “Гьачаяр вичин келледа акьурай, — фикирна за, — гьалт хъувурла къачун хъийида ман за. Ам­ма цементдин гьачаяр зал гьич  садрани гьалт хъувунач. КилигайтIа, абур эсиллагь гьазур хъийизмачир. Вуч лугьумир кьван, цементдин гьачайрин чкадал ракьун­ турбаяр акIурзавай.

ГьикI ятIани са сеферда почтада зал Дуванбег гьалтда. Ада зун вичиз такурдай кьазва. Чидач, заз гьа арада викIегь­вал гьинай атанайтIа. Хабарар кьурдалай кьулухъ за Дуванбегавай гьачаяр хкин адан рикIелай фенвай хьтинди я хьи, лагьана хабар кьуна.

— Яъ, — лагьана ада, — регъуьни туш гьа. Гьабур вибур тирни?

— Бес нинбур тир?

— Зи! За, зи гьаятда чка авачиз акуна, ви гьаятда эцигайбур туширни? Ваз за абур ваз туна кIанзавайни? Валлагь, вахъ галаз­ савда авун хата я хьи?! Мад хьуй ман…

Зун кьурана. Урусри лугьудайвал, зи рикIелай рахунин зигьин алатна. Чуькьни тавуна, почтадай экъечIна, са кьадар вахтунда зун гьанал алай куьсруьдал ацукьна. Зи кIвачер зурзазвай. Зун зал хтайла, къарагъна, за чи кIвал галай патахъ еримишна. Гьачаяр гьич, амма Дуванбег зал хъуьруьн? И кар завай эхиз жезвачир. За зун негь ийизвай. Дуванбег гьихьтин инсан ятIа, хуьруьн жемятдиз лап хъсандиз чизвай. Заз вучиз чир хьанач? Вучиз Дуванбегав гьачаяр вуганай ва вучиз икьван йисара фена вахчуначир? Гила почтада жемят алай чкадал зун беябурни хъувуна. Яраб заз и гьачаяр тарс жедатIа? Валлагь, хьанач. За авур хатурди зи кьилел гьадалайни фейи дуьшуьшар хкана…

Дуванбег дуьньядални аламач. Аллагьдиз чида, адаз вуч ийидатIа. Яраб Аллагьди, Дуванбегахъ галаз гьахъ патал женг тухванач лугьуз, ам за зал хъуьруьнарна лугьуз, зи дуванни ийида жал?!

«Лезги газетдин» 2022-йисан 42-нумрадай.

__________________________________________________________________

Кьве гуж

Санал кIелай кьве дуст, Таиматни Са­имат са шумуд йисалай, чпикай су­сар­ни къарияр хьайила, Дербентдин базарда чеб чпел гьалтда. Гарданра гьату­нар, жузун-качузунар, дерди-бала, чпиз хьанвай гужар — гзаф крар рикIел хкида.

— Я руш, — лагьана Саимата, — заз кьве свас ава. Кьвед кьве гуж я. Сад кIваляй са жуьредани акъудиз жедач. Я залумдин руш, вун къецел хьайитIани экъе­чIич­ни? Къецел алай скамейкадал ацукь­­на, са жизви  гар хьайитIани гудачни? Ихьтин мусибат жедани?

Муькуь свас лагьайтIа, са жуьредани кIвализ хкиз жедач. Экуьнахъ кIваляй экъечIда, нянихъ — хкведа. Я вич фейи чкайрин санни гудач. Имни, чан Таимат, заз хьанвай кьвед лагьай гуж я.

— Я Саимат, — лагьана Таимата, — ви гужар са затIни туш-е-е, зи гужариз ки­ли­гайла. Зазни, гьа ваз хьиз, кьве свас ава. Абур кьведни заз хьанвай кьве гуж я: сад эсиллагь рахадач — лал байкъуш я. Муькуьди лагьайтIа, экуьнилай няналди­ рахаз акъваздач, ви яб тухуда. Исятдани зи япара гьадан ван ава.

— Яраб чакай гьидан гуж пара ятIа? — сад хьиз акъатна гужар хьанвай кьве дишегьлидинни сивяй.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 48-нумрадай.

__________________________________________________________________________________________

Шешел ни авудрай?

Кефчибеган кар-кеспи, месел яргъи хьана, манийриз яб гуз, кеф хкудун я. Гьиниз кIан­тIани алад кIвалахиз, Кефчибегаз кIвалах тийидай виш багьна жагъида. КIвалахиз ам гьисабна кьиле тефидай кьван шегьер­ра хьана: санай мекьи я, санай общежитие бегьемди тушир, санай сменайриз фена кIанза­вай, санай, шейэр ялиз, вич гьамбал туш, санайни юлдашар къача­гъар тир лугьуз хтана… Эхирни хуьре амукьдайвал хьана. Хуьрени вири гьазурна эцигнавайди туш эхир. Хуьре яшайиш мал-къара, верч-цицIиб, багъ-бустан галачиз фикирдиз гъиз жедач. Майишат кутун четин кар туш. Ам­ма адахъ гелкъуьн? Алай вахтунда нехирар амайди туш. Экуьнахъ ахъаяй гьайванар нянрихъ, санани акъваз тавуна, элкъвена хквезва, на лугьуди, абур дуьньядин гьаларин гъавурдава. Нехирбанар авайла, гьайванар йифиз чуьлда акъваздай. Хтун тавур маларин иесияр, гьинай кIантIани хкваш лу­гьуз, нехирбандин гъенелай алат­­дачир. И патахъай малар авайбуруз гила регьят хьанва, гаф авач. Амма абуруз хъуь­тIуьн алаф гьазурна кIанзава эхир: векьер яна, кIватIна, туьквера туна, гъенел хкана, кIунтIара хтун, гатузни гьаятда хуьзвай данайриз векь гъун, цурар михьун. И крар садни Кефчибегак акатнач. Верч-цицIибни — гьакIа. ЦицIибрин гуьгъуьна тахьайтIа, йикъа са шумуд гьиниз физва­тIани кьил акъатдач. ИкIни кьиле фидач.

Гила Кефчибега кьил гьикI хуьрай? Дидедин наразивал масад я. Адан гъуьнтIуьни Кефчибег “тIуьна” куьтягьзава. ЯтIа­ни ам вичин “репертуардай” экъечIзавач.

Са юкъуз факъир дидедивай меселай къарагъиз хьанач. Юкь хкажиз жезмач лугьуз, ада хциз шел-хвал ийизва.

Кефчибегани хълагьзава:

— Зай акъатай кьван “гъа­ла­тIар”, шешелда туна, сивни илисна кутIунна, заз гъуьнтI гуз, а шешел кIулаз яна къекъвезвай ваз ви юкь дуьз амукьна кIанза­вани? А шешел кIулай авуда, ки­лиг, ви юкь гьикI дуьз хъжедатIа.

— Я бала, завай а шешел авудиз жезвайди тиртIа, за ам кIула кьадайни мегер?! Ам зи кIулаз вуна хкажнава. Ахвудунни ви буржарикай я.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 2-нумрадай.

__________________________________________________________________________________

Ахъа ракIарай

Шегьердин са куьчедай физвай «Жигули» машин акъвазарна, Жават, машин гьалзавай кас, эвичIна, ракни ахъаз туна, вичиз герек са вуч ятIани къачуз туьквендиз гьахьна. И арада кьулухъ галай сиденидал ацукьнавай Залмудинан рикIени туьквендиз фин акьада. Машиндин вичин патав гвай рак ахъа тавуна, ам сиденийрин арадай вилик галай сиденидал физ эгечIна.

— Я Залму, на вучзавайди я? – хабар кьуна къвалаллайда.

— ЭвичIзавайди я ман.

— Анай гьиниз я? Ви патав гвай рак ахъайна, эвичIа ман.

Ахъайнавай рак алаз-алаз, гьамни ахъайдани кьван?

Бубадин жаваб

Аликъули «Жигулидин» рулдихъ галай. Къвалав адан буба Шагьмирзени ацукьнавай. Кьулухъ галай сиденидал – езне Пирали. Физвай машинда­ лу­гьун-хъуьруьнни «гьерекатдик квай». Езнеди са вуч ятIани ахъайзавай. Аликъули ез­недихъ элкъвей арада машин­ анихъай къвезвай машинда акI акьуна хьи, авария хьайи чкадал гьасятда гаишникар, «тади куьмек» кIватI хьана. Са гаишникди Аликъулидин бубадивай хабар кьазва: И аварияда ви хва тахсиркар я. Килигна кIанзавай рехъни рикIелай фена, ада езнедиз яб гузвай кьван, квез ада вуч ахъайзавай?

— Чан хва, зун гьакI секин кIвале адан гъавурда акьан тийиз­вай, физвай машинда гъавурда гьикI акьурай?

КIамай кьван…

Сифте колхозар тешкилай йи­сара, савадлу инсанар лап кьит тирвиляй, колхоздин председателвиле кIел-кхьин тийижирбурни хкязавай: маса чара авачир. Гьа ихьтин председателдин патав шегьердай хтай хуьруьнви са вичиз герек тир документдал къул чIугун патахъай фида кьван.

— Къул? — гьарайна председа­телди, — къул чIугваз жезвайди­ тир­тIа, зи инал вуч алай, ше­гьер­да тахьана? Къул завай­ чIуг­ваз жедач. ЧIурдай затI ава­тIа, инал гъваш. КIамай кьван чIурда.

Члахъ

Огни шегьердин рушарин интернатда кIелай 2 руш Махачкъаладин ДИРО-да муаллимрин курсара сад-садал гьалтда.  Хваш-беш, жузун-качузун. Адет хьанвайвал, сада муькуьдавай гьа хуьре вичиз чизвайбурун гьал-агьвал жузада.

— Я руш, я Севда, а куь хуьре авай зи халу Теймез гьикI ава? Адан гьал-агьвал гьикI я?

— Теймез? А-а-а члахъ Теймез лугьузвани вуна?

— Я руш, зи халудин члахъди гъил я, ви бубадин лагьайтIа – «кьил». Адан кьилел ви мезни «члахъди» тирди за гила кьатIана. Гила вуна фикир ая: кьилни мез «члахъ» хьун зурба яни, я тахьайтIа – гъил?

«Лезги газетдин» 2023-йисан 25-нумрадай.

___________________________________

Цегв кьван душманни

Им чи лезги халкьдин мисал я. Хатай бадеди заз и агьвалат ахъагъайдалай кьулухъ и мисалдал амал авуна кIанзавайдал эсиллагь за шак  гъизмач. И мусибат заз Ха­тай бадеди (тIвар дегишарнава) шехьиз-шехьиз ахъайнай. «Чан бала, — лугьудай ада, — зи тIвар кьаз тахьуй гьа-а. Чир хьайитIа чи хизандин кьилел мад вуч къаза акъуд хъийидатIа низ чида. Амма талгьанани завай акъвазиз жедач. Къуй садаз хьайитIани чир хьурай. Вуна ахпа, зун кьейила, инсаният­диз ахъая. Мад за тIалабзава: «Зи тIвар кьаз тахьуй». Хатай бадеди вичин ихтилат башламишна:

— Гьа икI, Ватандин ЧIехи дяведин йисар тир. Гъиле яракь кьаз жедай кьван вирибуруз, гьам эсиллагь яракь  гъиле кьун тавурбурузни, гьам кIел-кхьин чидайбурузни, течирбурузни – Ватан хуьниз эвер гузвай.

Амма хуьрера инсанрин кьил кьадай, суьрсет гьасилун патал тек-туьк итимарни туна кIан жезвай. Гьабурук зи итим Рафини (тIвар дегишнава) квай. Хуьрера тунвай гьа и итимар акваз, са бязибуру «абур вучиз  тунва?» лугьуз, дяведикай кьил къакъудзавай. Садбуру гьатта чпиз тамара «магъараярни» гьазурнавай. Садбуру лагьайтIа, военкоматдай ахтармишдайбур атайла, чеб кимибурай кьаз, чпин «кими номерарни» гузвай. Аламат жедай кар ам я хьи, дяведикай кьил къакъудайбур, дяве куьтягь хьайила, фронтдин далу пата кIвалахайбурун жергейрикни акатна, медалризни «лайихлу» хьана. Яраб абур гьикьван хъуьренатIа… Хуьруьн жемятдиз килигайла, чи хизан фу авайди тир. Зи юлдаш, за винидихъ лагьайвал, районда са кIвалахал алай (гьи кIвалах ятIа, лугьун герек къвезвач). Заз авай 2 хвани фронтдиз фенвай. КIвале амайди зунни, зи итимни, чи кьве руш тир.

Гьа вядедиз килигайла, чи кIвалер къулайбур тир, кIвалерихъ еке кьурни галай, кьурук – вижевай варарни.  Къеняй чефте вегьейла, варар къецихъай ахъагъиз хьун намумкин кар тир. Амма чи кIвалерик са  нукьсан квай: кIвалер гуьнедик квайвиляй хуьре авай кIвалер сад-садан кIула авайбур хьиз аквадай. Агъада авай кIвалин къав вине авай кIвалин гьаят хьиз тир. Гьавиляй чи кьурун къавал вине авай кIвалерай регьятдиз къвез жезвай. Кьурук­ галай гурар исятда авай кIарасдин гурарин­ тегьерда, кIарар аваз, керпичрикай­ туькIуьрнавай. Гьавиляй кьурун къавалай­ гурарай эвичIун пиллегьни тушир. Амма икьван чIавалди и жуьреда къаварилай кьурук къвез гьич садани жуьрэтнавачир. Гишинбуру чпиз фу гун патал чи варар гатун анихъ амукьрай, — кукIвардай. Юкъуз за сифтедай садни фу тагана рахкурайди тушир. Гуьгъуьнлай завай атай кьванбуруз фу гана кьиле хъфенач. Йифиз за садрани вар ахъайзавачир, вучиз лагьайтIа заз гьамиша йифекай къурхулувал авайди я. А чIавуз йифериз къачагърини кIвалер атIузвай, гьатта цуррай маларни кваз тухузвай. Вар ахъай тавунин себеб сад гьа и къачагърихъай кичIе хьун тир.

ГьикI ятIани са сеферда зи итим Рафи пис азарлу хьана. Ам са жуьредин гьалдиз хквезвачир. Гьа ихьтин са йифиз, йифди ксун тавунвай Рафи  югъ жедай кьиляй ахварал фенвай. Зун, экуьнахъ къарагъна, мал-къара динжарна, кьуралай кул-затIни эляна, элкъвена кIвализ хтанвай. «Пагь, им вуч ахвар я заз акурди, — лагьана, месин кьилиз къарагъна, Рафиди давамарна: – Хатай, заз чи гурарин кIане какайрал чIулав верч ацукьна акуна ман. Им вуч лагьай чIал ятIа яраб?»

— Вуч? Вуч? – гьарай акъатна зайни. За аниз фикир ганачир. А чка сада эгъуьннавай хьтинди я. Гьарнихъ акъатнавай накьвар шткана, за санал кIватI хъувунва.

— Вуч? – гьарай акъатна Рафидайни. — Фад-фад алад кван, лопаткадив эгъуьнна, ана вуч аватIа, килиг.

Заз зун гурарай гьикI эвичIнатIа, чир хьанач. Лопатка къачуна, тадиз-тадиз зун а чка эгъуьниз эгечIна. Йифиз эгъуьнна хъивегьнавай накьвар тирвиляй лопатка регьятдаказ акатзавай. Са зур метрдиз накьв вахчурла, зун зи вилерихъни чIалахъ  жезвачир. Эгъуьннавай фура накьвадик яракьар кутунвай. Гъилевай лопаткани гадарна, зун цIай хьиз винел хкаж хъхьана.

— Я итим — гьарайна за, — фура яракьар туна, винелай накьвар хъивегьнава.

— Фад, Хатай, абур шешелда туна, чIугъ­валдиз тухвана, са  гьахьтин гьахь тежедай гапIалдиз гадара. Жезмай кьван тади ая.

Тадиз кIаник эвичI хъувуна, яракьар шешелда туна, сивни кIеви хъувуна, кас-мас куь­чейра аватIа акваз зун къецел экъечIна. Куьчеда са касни авачир. Кьурук хтана, ше­шел кIулаз яна, за тамухъди еримишна­. Чи кIвалер хуьруьн кьилихъ галайвиляй ре­кье­ни, Аллагьдиз  шукур, зал са касни гьалт­нач­. Тик гуьнейрай заз чIугъвалдизни гьикI агакьнатIа чидач. Рафиди лагьайвал­, тадиз-тадиз са къа­­лин гапIалдиз яракьар гадарна, зун алай чкадал ацукьна. Са тIимил нефес акъадарна­, зун къарагъна­. ЧIугъвалдиз кьван атайла­, ичIиз хъфидач­ кьван. КIарасар фикирда аваз, за ебни кьунвай. КIарасрикай са гьал хьтин шелени туькIуьрна, кIулаз яна, яваш-яваш зун хуьруьхъди рекье гьат хъуву­на. Хуьруьз мукьва жердавай хуьруьн кьи­ли­­хъай, чи кIвалер  алай чкадилай, воен­ный­рин формаяр алай къаралтуяр пайда­ жезвай. КIвалерив агакьайла, заз акурди ма­са шикил хьана: чи кIвалер элкъуьрна воен­ныйри кьунвай. КIва­­лин  къене, гьар са тIек­венда, (обыск) тахсиркарвал субутзавай шей­эр жа­гъурзавай. Кьурук квай яракьар тунвай фур «чуьхвенвай». Вун гьина авайди­ тир лугьуз, сада зани эцяна. Зи патахъай­ чпикай сада, шеледал тIуб туькIуьрна, жавабни хгана: «Ваз аквазвачни, ам гьина аватIа?»

Санайни шак фидай са затIни гьат тавурла, абур, тум кайи кацер хьиз, элкъвена хъфена. Чун чал хквен тийиз са кьадар вахт алатна. И агьвалатдикай чна садазни гафни лагьанач.

Амма хуьре авай ихтилат военныйри­ чи кIвалер элкъуьрна кьуникай, абуру кIва­ле­ра обыск тухуникай ялдай (чи хатур кIан­завайбуру чаз хълагьзавай). Са бязи инсанар чаз чап-чап килигзавай. Рафини яваш-яваш чандал хтана. Чакай рахайтIа, яраб гу­рарин кIане яракь кутурбурун мурад вуч тиртIа, къенлай кьулухъни абуру чаз вуч мусибат къалур хъийидатIа лугьуз, чна юкIвар-чипIер язавай. Эхирни Рафиди маса хуьруьз куьч хьун кьетIна ва чун куьчни хьана. Рафи вичин кIвалахдин рекьяй районда лап хъсан пешекар яз гьисабзавай. Гьавиляй адаз, гьи хуьре хьайитIани, регьятдиз кIвалах гьатзавай…

Дяве куьтягь хьайила, чун элкъвена хуьруьз хтана. Рухваяр дяведа гел галачиз квахьна. Рушар гъуьлериз фена. Дяве куьтягь хьайи  са кьве йисалай Рафини рагьметдиз фена. Зун, бала, ракьунди ятIани чидач, къени амазма. Аллагьдин кьадар я…

Хатай бадедиз яб гайидалай кьулухъ за адавай хабар кьуна: «Хатай баде, квез гьа и мусибат къалурай, шак физвай кас-мас авайни?»

— Хуьре, бала, завай жедай хатур за виридаз ийизвай. Амма вири гишинбуруз завай фу гана кьиле физвачир. Чунни акьван алахьна физвай кар авайди тушир. Гишинбуру а кар ийидач. Тамара чуьнуьх хьанвайбурузни яракьар гьинай атурай? Заз чиз, им кьиле авайбурун кар тир. Низ чир хьурай, Рафиди кIвалахал низ манийвал гузвайтIа? Гьадан кIвалах кIанзавай кас-мас авайни?

Пехилвални яман затI я. Гьадани авун мумкин я. А чIавуз хуьре немсерихъ галаз са гьихьтин ятIани алакъа ава лугьуз, Гитлераз са хъсан лацу балкIанни ганва лугьуз, чеченарни ингушар Къазахстандизни Къиргъизиядиз куьчарнава (депортация) лугьудай ванер чкIанвай. Чунни, гуя немсерихъ галаз алакъада ава лагьана, Къазахстандиз куьчариз кIанзавай жеди. И кар тестикьарун патал имансузри чи гурарин кIаник яракьарни кутуна. Ахпа гьа чпи фена райондин чIехибурни хабардар авуна. Хуьряйни гьаник, са шакни алачиз, са кас квай. ТуширтIа, йифиз къаварилай кьурук течирбурувай къвез хьун мумкин кар тушир. Шукур хьуй Худадиз, Аллагьди чун хвена: Рафидиз ахвар къалурна…

Хатай баде са кьадар вахтунда са гафни акъат тийиз, «къаядиз» элкъвена. Зи рикI лагьайтIа, гьайифди атIана. Завай мад адаз са суални гуз хъхьанач. ГанайтIани, адаз са гафунинни ван къвезмачир. Идалай гуьгъуьниз шумуд йисар алатнава. Хатай баде хуьруьн сурара фаракъат я. Зи вилерикай гьамиша адан къамат карагзава.

— Я Аллагь, — фикирзава за, — инсанар икьван пис жедани? Инсанвилин мешреб квадарна, кафирриз-малкамутриз элкъведани? Аллагьди ахьтинбурун гьахъ-гьисаб тавуна амукьич. Иншаллагь. Чи лезги мисал «цегв кьван душманни гуьгъуьна тахьуй» гьахъ я кьван.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 26-нумрадай.

________________________________________________________

ЦIийи «шаирар»

Са 15-20 йис вилик, чи шко­ла­ аттестация ийиз, райондин­ УО-дай комиссия атанвай. Лез­ги­ чIал ахтармишун Фахрудин муал­лим­дал тапшурмишна­вай. Зун­н­и 10-классдин аялрихъ галаз классдин кьулухъ кьи­ле ацу­­­кьарна, ада вичин кIва­лах башламишна. Аялри жаваб гана кIан­­завай суалар доскадал­ кхьена, ам вични муаллимдин­ столдихъ ацукьна. Сад лагьай­ суалда ХVII асирдин шаирар­ вужар ятIа, къалурна кIан­­за­вай­. Класс кIелунай акьван­ тарифлуди тушир. И суалдай абур чеб чпиз килигиз акуна­, за подсказка авуна: «Квез ­Бу­кIа хьайитIани чизмачни?». И подсказкадай Фах­руддин­ му­­аллим­ди зунни класс­дай акъуд­на. «Фа­зила муаллим, — лагьана­ ада, жува фена учительскийда­ ял ягъа, та­хьайтIа, «под­сказ­каяр» ийиз, вал азаб акьалт­зава». Аялрин жавабар ахтар­ми­шайдалай кьулухъ, вири му­ал­ли­мар учительскийда ацукьнаваз, Фах­рудин муаллим вичи тухвай кIвалахдин нетижайрал акъвазна.

— Фазила муаллим, — лагьана ада, — ви 10-классдин аялриз, заз хабар авачир, заз ван тахьай цIийи шаирар чизва хьи? Валлагь, гаф авач. Абур вири куь хуьруьнвияр яни?

— Гьинава? – лагьана, за са дафтар къачуна, кIелайтIа… Чи  хуьре авай, чпиз чизвай кьван инсанрин лакIабар кхьенва: метI, чакъал­, ситI, гитI, варазу­, батI, хълар, кIенецI, палту… Ки­лигайтIа, за «БукIа» подсказка­ авурла, абуру фикирна, гуя ла­кIабар алайбур шаирар я.

ГьакI хьана, Фахрудин муал­лимдиз (вич женнетэгьлийрин жергейра хьурай) чи хуьряй цIийи «шаирар» жагъанай.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 28-нумрадай

___________________________________________________________________________

Вил вал алай кьван

ГьикI ятIани, са сеферда Туьркиядиз курортдиз фейи са лезги дишегьлидал Стамбулда са туьрк итимдин вил ацукьда кьван. Абурун мугьманханаяр сад-садан патав гвай. Таниш хьайидалай кьулухъ абуруз садаз сад субайбур тирдини чир хьана. Чебни жегьиларни тушир гьа-а! Итимдин – 56 йис, дишегьлидин – 49. Субайбурни, сад-садал ашукьни хьайила, эвленмиш тахьуниз гьихьтин манийвал жеда кьван? Са манийвални. Амма туьрк итимдиз са карди секинвал гузвачир: икьван иер, «Мона Лизадиз» ухшар дишегьли гилалди эвленмиш тахьунин себеб вуч хьурай? Дугъри я, 22 йиса авайла, «Мона Лизадин» хизан чкIана, адалай инихъ 27 йис алатнава. И сирдай кьил акъудун патал туьрк итим Россиядиз вич ашукь хьанвай дишегьлидин дидедин патав къвезва ва ада дидедивай руш икьван гагьди эвленмиш тахьунин себеб лугьун тIалабзава.

— И сирдай къенин йикъал къведалди зи кьилни акъатнавайди тушир. Ингье къе заз чир хьана.

— Къе чир хьана? Ам вуч сир ятIа?!

— Адан вил вал алай…

«Лезги газетдин» 2023-йисан 32-нумрадай

_____________________________________________________

Бейкеф тахьуй лагьана…

Дуьнья дегиш хьунихъ галаз сад хьиз, чи адетарни дегиш жезвай хьиз аквазва заз: алай вахтунда диде-бубайри чпел чан аламаз хтулриз, птулриз чпин тIварар гузва. Зазни чидач, им чи диндив кьазвай кар яни, тахьайтIа… Анжах заз са кар чида: чаз и адет гилалди авайди тушир. Заз чизвай адет ихьтинди тир: диде-бубайрин тIварар хтулриз, птулриз анжах абур рагьметдиз фейидалай кьулухъ гузвай. Рагьметдиз фенвай чпин диде-бубайрин тIварар са бязи веледри чпин веледриз хгун тийизвай дуьшуьшарни чал гьалтзава. Себебни — гуя а тIварар алай девирдихъ галаз кьазвач. Ихьтин кардикай са агьвалат.

2 стха — Аюбни Ямин. Аюбан хизанда рагьметдиз фенвай чIехи бубадин тIвар алай гадани эмедин тIвар алай руш чIехи жезвай. Хизанда кьвед лагьай руш хъхьайла, бубади адаз, рагьметдиз фенвай дидедин тIвар туна, маса цIийи тIвар гана. И кардал нарази яз амукьай Ямина Аюбаз лугьузва:

— Ваз, дидедин тIвар чилерик туна, рушаз чи тухумдани авачир тIвар гуз регъуь хьаначни?

— Яъ, я чан стха Ямин. За бубадинни эмедин тIварар, вири къуват эцигна, чиликай хкуднава. Вун бейкеф тахьуй лагьана дидедин тIвар за ваз тунва. ТахьайтIа, бес на и ви «къуват» гьиниздай?

«Лезги газетдин» 2023-йисан 35-нумрадай

_______________________________________________________

Язух къапар

Къавумар… Пагь, сифте­ кьи­ляй къавумрин гьуьрметлу­­вал акурла, вун пагь атIана амукьда, абурун арадай яд авахь­дач. Кьве патанни ри­кIе­лай гьатта чпин багъриярни кваз алатда. Ахпа, йисни арадай фидач…

Хатун, Мегьрибанан къари, нефес-нефесдихъ текъвез, вичин сусан буба Ярметан кIвализ атана акъатна.

— Ярмет, — башламишна ада, — завай ви рушан амалар эхиз жезмач. Къе пуд лагьай югъ я ада кьацIай къапар чуьхуьн тийиз, дакIарда харадиз яна, тIветI алтIушна. КIвализ аватайди свас ваъ, са завал хьана!  И гафар лугьуз-лугьуз, Хатуна гагь вичин кьил, гагь метIер гатазвай.

— Акъваз, акъваз, Хатун, на ви кьил кукIвармир, — лагьана Ярмета. – Хъша захъ галаз куь кIвализ, за и кардай кьил акъудин кван.

Хатунахъ галаз рушан кIва­лиз фейила, Ярметаз акуна хьи, дугъриданни, дакIарда кьацIай къапар харадиз янава.

— Мегьрибан, инал ша кван, — эверна бубади вичин рушаз. — И къапар чуьхуьн тавунин себеб лагь заз.

— Я буба, за шумудра къапар чуьхвейтIани, ида, Хатунал тIуб туькIуьрна, — лугьузва руша, — са-са къаб гъиле кьаз, «идак гъилер кикIизма, идал са вуч ятIани алама. Ваз къапар чуьхуьз къени чизвайди тушни лугьуз», вичи чуьхуьн хъийизва. Зани мад чуьхуьн хъувунач.

— Я, я? Хатуназ къапар чуьхуьз гила за чирда, — лагьана, дакIарда авай къапар къачуз, Ярмета ачух пенжердай куьчедиз гадарна.

ТIуб сара кьуна, ацукь хьайи Хатунавай алай чкадилай мад къарагъиз хъхьаначалдай.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 36-нумрадай

_______________________________________

Руг акъатзава?

Виликдай дуьзенра цIийи хуьрер кутадалди, лезги вири хуьрер хьиз, чи хуьрни гуьнедик бинеламиш хьанвай. Анжах тек са кIвал гуьнедин кIаняй авахьзавай Къубадин вацI галай патай дуьзендал алай.

Гуьнедин кIане кирида кьунвай са туьквендин вилик итимри чпиз ким кутунвай, агъсакъалри лагьайтIа, дуьзендал алай тек кIвалин секуьдал ацукьна чпиз рагъни гудай, дерди-балани ту­пIалай ийидай. Дишегьлийрикай ра­хай­тIа, абуруз куьтягь тежер дердийрин гъиляй кIвалин ким гьич ахварайни аквазвайди тушир: кварцелди кIулаваз са яд дашмишуниз гьикьван вахт рекьизвай?! Аллагьдиз шукур, гена гьа чIавуз къубуяр михьи тир, алай вахтун­да хьиз абур канализациядиз элкъуьрнавачир. Ишлемишдай яд итимрин кимин виликай авахьзавай къубудилай­ гъизвай, хъвадай яд – Шабидин булахдилай. Гьа икI, дишегьлияр цин рекье, ити­мар — кимел, дуланажагъдин шартIар вере­вирдер ийиз. Итимар вири «пIирер» туш кьван. Гьабурукни  вил пата авайбурни квачиз туш. Гьахьтинбуру гуьнедай къвезвайбур-хъфизвайбур  гуьзетзавай ва ахпа абуруз «характеристикаярни» гузвай. Гьа ихьтинбурукай сада гьа вич хьтин муькуьдаз лугьузва:

— Яда, атIа гуьнедай къвезвай дишегьлиди кварни кьурла, гъилик ведрени кьунва гьа залумдин руша.

— Яда, ам и чи Рагьим бубадин къари хьтинди я ман.

— Туш, яда, туш.

— Язва.

— Рагьим буба, чан Рагьим буба, килиг кван – атIа гуьнедай къвезвайди ви кайвани яни, тушни?

— За квез килигни тавуна лугьуда, анжах куьне заз лагь, дишегьли­дин кьулухъай руг акъатзавани – акъат­за­вачни­.

— Руг? Валлагь, акъатзавай хьиз аквазва.

— АкI ятIа, ам зи къари я.

— Рагьим буба, руг вучиз акъатзавайди я?

— Я хва текьейдан хва, кIвачер шурт-шурт къачуна галчIурайла, бес руг акъат тавуна гьикI амукьрай?

Дишегьли мукьва хьайила, дугъриданни, ам Рагьим бубадин кайвани Рагьимат тир.

Ахцегьиз кьван чукурдани?

Инсанар, инсанар. Инсанриз виридаз Аллагьди, шукур хьуй вичиз, сад хьтин буй ганвач: садбур кьакьан буйдинбур, садбур – аскIан. Яраб садбур хьайитIани чпин буйдилай рази ятIа? Са шартIара буйдиз кьакьанбуру, са  шар­тIара, буйдиз аскIанбуру къулайсузвал гьиссзава. Гьа ихьтин са агьвалатдикай…

— Дербентда яшамиш жезвай чи буйдиз кьакьан са хуьруьнви, тIварни хьуй Гуьнже, вичин гьихьтин ятIани са  дерди аваз, хуьруьз хквезва. Дерди туькIуьн патал ам вичин яр-дуст Агъакишини галаз хуьруьн кьилихъ галай совхоздин администрациядин идарадиз фин лазим тир. Яр-дуст Агъакиши лагьайтIа, буйдиз аскIан итим тир. Ингье абур кьведни идарадиз физ рекье гьатна. Гуьнжени Агъакиши яваш-яваш, ихтилатрал илигна, са кьадар рекьиз фена. Акуна Гуьнжедиз: икI, яваш камаралди фейитIа, герек ксарив абур  вахтунда агакьдач. Амни, еке камар вегьез-вегьез, гьерекатна физ эгечIна. Къвалал алаз къвезвай Агъакишиди еке камар гьикI къачурай? Ада куьлуь камаралди саки чукурзавай. Гьикьван чукурда? Эхирни ада лугьузва:

— Гуьнже, за икI Ахцегьиз кьван чукурдани? АкI ятIа, ви кIвалах чрана.

Бахди заз кьур кар

ХХ асирдин 80-йисара чи са мукь­ва-кьилидин хизан Дербент шегьердиз куьч хьана, гьана чпиз кIвал-югъ кутуна­. Шегьердиз куьч хьана лугьуз жуван­ хуьруькай-ватандикай кIвач атIудач кьван: неинки чпин мукьва-кьилийрин, гьатта хуьруьнвийринни мярекатрик, — гьам хийирдин, гьамни шийирдин — абуру иштиракзавай. Хизандин кьил, лугьун чна Шафидина ва адан уьмуьрдин­ юлдаш Фарзията, чпин вад веледни, мехъерарна динжарнавай. Ингье абурукай сад, Кемал, са хуьруьнвидин ме­хъерик хтанвай.

Хуьрера демер яргъалди, гьатта йифен сятдин кьведалди, пудалди давам жедай вахтар жеда. Закай рахайтIа, демериз фидай хесет зак квач.

Йифен сятдин пуд. Вар гатадай ван­­целди зун ахварай аватна. «Йифен­ и чIавуз рак гатазвайди вуж хьурай, я Аллагь? Яраб хийирдин хабар ятIа, я тахьайтIа…». Зурзун акатна,­ ри­кIини ягъиз, завай меселай къарагъиз жез­ва­чир. Вар лагьайтIа, къвердавай кIе­виз гатазвай. Гьа са гуж-баладалди къа­­рагъ­на, за пенжер ахъайна.

— Фазила муаллим, им зун я, Кемал е-е. Вун кIаник эвичIа-а ман. За зи дерт низ ахъайда кьван, зи рикI алай муаллимдиз ахъай тавурла.

— Я Кемал, им гьи вахт я? На зи рикI вегьена хьи.

— Я чан Фазила муаллим, вун эвичIа тIун. Зи рикI пад жезва хьи, — язух къведай ванцелди минетзава Кемала.

Яраб, — фикирна за, Кемалан дерт гьикьван заланди ва туькьуьлди ятIа… ТуширтIа кьуланферилай алатай и вядеда ам зи патав къведайни мегер?!.

За, тадиз-тадиз пекер алукIна, лувар акатай жуьреда чукурна фена варар ахъайна. Кемал варарин патав гвай скамейкадал яргъи хьанвай.

— Кемал, вуч хьанва? – гьарайна за.

— Фазила муаллим, заз бахди кьунвай кар…

— Бахди? (Яъ, Кемалан бах амачиз­ 10 йисалайни гзаф я, адавай гила гьихьтин кар кьаз хьурай? – фикирна за).

— Эхь, эхь, бахди… Зун деминай инал хтанвайди я… Ваз демина авай чи хуьруьн рушарин иервал акуртIа… Хуьре икьван иер рушар аваз, ваз бахди заз гъанвайди акуртIа: къекъвена, къекъвена къунши хуьряй гьа вичиз килигайди (Кемалан диде къумрал дишегьли тир) гъана, ахъайна. Завай гила эхи ийиз жезвач. Гила за вуч хъийида, я чан Фазила хала… Вун зи халани жезва кьван… Ихьтин мусибат жедани, я чан Аллагь…

Сифтедай зак са пис хъел акатна, ахпа — хъуьруьн.

— Гьа и кардин патахъай на зун ахварай авуднавайди яни? Ваз гаф авач. Ина ви бахдин тахсир авайди туш. Вун гьина авай? Вуна а кар бахдал вучиз вегьена? Гьадани ваз къведайди гъана ман. Гила, Кемал чан, лам ахъа хьана фена, юргъа балкIандал акьахайтIани вун агакьзамач. Кар, Кемал чан, акунрин гуьрчегвилел алайди туш, инсандин рикI, руьгь гуьрчегди хьана кIанда: ам  мергьяматлуди, милайимди, ачухди хьун герек я. Заз чиз, ви кайвани гьа ихьтинди я. Исятда ичкиди ви кьил элкъуьрнава жеди. Ам чкадал хтайла, рахада чун.

«Лезги газетдин» 2023-йисан 47-нумрадай

____________________________________________

За лагьана!

Тевриза рагьметдиз фейи вичин къаридин хемис гузвай няни тир. Гаф авач, Тевриз­ вичел алай ферз вири рази жедайвал кьилиз акъудиз алахънай. Ясин кIелна, дуьаярни авуна, хемис йифек атан­­вайбур булдиз дуьзмишнавай суфра­дихъ ацукьна. Гуь­гъуьн­лай тIуьнин дуьани хъувуна, абур чкIана.

Мугьманрик заз Тевризан талукь миресдин свас акунач. Гьаятдиз эвичIайла, за адавай жузуна:

— Я руш, атIа миресдин свас атанвачир хьи. Ам алатай чка авани?

— Ам къвезвайди тир, за фена адаз къвемир лагьанай.

— Вучиз, я руш?

— Ам атанайтIа, ина къал акъатдай. Ам вахъ галаз кикIиз гьазур тир.

— Вуч себебдалди ам захъ галаз кикIи­дай?

— Вуна адан менталитет ви менталитетдилай агъада ава лагьана. Яни ви дережадив ам къведач.

— Им вуч ихтилат я? За талгьай гафар адаз ни лагьана?

— За лагьана! На лагьаначтIани, ваз лугьуз кIанзавай.

Булушкаяр 

Чан свас, алхишдай вилик девирра, ваз ирид хвани са руш хьуй! КьатIуз ерли четин туш: хцин къимет — рушан къимет. Им виликрай тир, гила и гафари куьгьне девирра хьиз ванзамач, амма абуру дериндай фикир ийиз тазва алатна физвай вахтуникайни, дегиш жезвай инсанрикайни, абурун алакъайрикайни…

Нурланни Нуржагьан хайи мукай веледри — кьуд рушани кьве хци, агакьна, патарал лув гайидалай кьулухъ ялгъуздиз­ амукьнавай. Аялри абур рикIелай алуднавачир: рушар нубатдалди гьар гьафтеда диде-бубадин патав хкведай, гадаяр — гьикI хьана, йиса садра, чпин дердийрин гъиляй вахт жагъайла. Рушар ичIи гъиливди сад­ра­­ни хкведачир. Ингье и сефердани рушарикай хтай сада дидедиз вижевай булушка хкана.

— Я чан дидедин, — лагьана дидеди, — куьне заз абур гьикьван хкида? За гъилни тутунвайбур харада ава. Абур ни алукIда, я чан бала? Квез зун инал къекъвез аквамир, зи са кIвач сура авайди я.

Гена анал къуншидин свас атана акъат­­навай, ада, гьазур яз, вичин теклиф гана:

— Нуржагьан хала, аникай вун архайин хьухь. Ваз вуч артуханди аватIани, вири за алукIда.

«Лезги газетдин» 2024-йисан 24-нумрадай