Айна Шалбузовадин — 60 йис
Муаллимни я, шаирни…
Чи хуьрера чпин вири уьмуьр акьалтзавай несилар халисан ватандашар яз тербияламишунин кардиз бахшнавай рушарни сусар, бадеярни дидеяр тIимил авач. Гьа са вахтунда абур хайи чIалан сирлу алемдални ашукь я.
И карди, за кьатIузвайвал, и рушаринни сусарин, бадейринни дидейрин руьгьдик кьетIен абурлувал, уьтквемвал, уьмуьр дигайди, вири мумкинвилериз майданар гегьеншардайди хьунихъ инанмишвал кутазва. И вири гьиссер абуру мердвилелди сифте нубатда чпин веледриз, ахпа тербия, тарс гузвай аялриз, санлай чи вири несилриз багъишзава.
Айна Шалбузовади а жергеда сейли чка кьунва. Ам 1960-йисуз Докъузпара райондин Филерин хуьре (гила — Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи Филер) дидедиз хьана, ина юкьван мектеб, Дербентда педучилище куьтягьна. Адалай инихъ вири уьмуьр ва мумкинвилер мектебда сифтегьан классра аялриз дерин чирвилер ва тербия гунин рекье эцигнава. Къени ам вичин кардиз вафалу я. Муаллим язни, шаир язни…
Алай аямдин хуьрера яшамиш жезвай чи лезги таватрин жергеда дамахлудаказ СтIал Мислимата сад лагьай чка кьунватIа, адан гуьгъуьналлаз яратмишдай ашкъидин къилав ЦIийи Къурушдал — Ася Абасовади, КIварчагъа — Важибат Насруллаевади, СтIал-Къазмайрал — Соня Ибрамхалиловади, Кьасумхуьрел — Назифа Юркъулиевади, Гилийрал — Фазила Абасовади, Къуйсундал — Роза Мингьажидиновади, Моллакентда — Жульетта Омаровади, Белижда — Гъулангерек Ибрагьимовади, Каспийскда — Саирата, ЦIийи Филе — Айна Шалбузовади, Хъукьва — Марьям Алискеровади ва гзаф масабуру хци ийизва. Аферин вирибуруз!
Айнади гьеле мектебда амаз шиирар, манияр кхьизвай. Анжах газетриз, журналриз акъудиз адак тади квачир. Амма алукьнавай цIийи асирдин сифте кьилера адан “СтIалар”, “Шехьмир, Саяд”, “Мурадрин гъед”, “Къизилдин рикI” ктабар чапдай акъатна. Эхиримжиди — урус чIалал… Шаир РФ-дин писателрин Союздин членвилени кьабулна.
Гьа ихьтин чIавузни ада аста-аста, кIусни тади квачиз кIвалахзава. Авазлу зериф цIарар теснифзава, аялризни а сирер чирзава.
Вичин са шиирда Айнади къейдзава:
Дигмиш хьайи чIал хураваз,
Акъваз жедач хун тавуна.
Гьа легьзеда эхи жедач,
Гъиле къелем кьун тавуна.
Дугъриданни, дигмиш хьайи чIал, дигмиш хьайи емиш хьиз, тарцел яргъалди хуьз жедач, ам аватда, халкьдин гъилиз къведа.
Шаирдин чIални гьакI я. Дигмиш чIаларини, хурай экъечIна, чарчел, халкьдин мецел, рикIе, руьгьда чка кьада.
Маса шиирда шаирди вичин руьгьдин къуват лезет, тIямар гьихьтинбур ятIа образрин — яржарин куьмекдалди раижзава:
Суваб патал кьурур мийир,
Кьурур мийир таза цуьквер.
Агакьара, агакьара
Дарихбурув и зи вилер.
Къарих ятIа, агуд пIузар,
Мармард кIаник булах гала.
Куь вилик ква женнетдин вар,
Анлай анихъ яйлах гала…
Инал гъанвай цIарари халкьдин сивин яратмишунри хьиз ванзава. ТуькIуьр хьунин къурулушни гьа манийриз хасди я. Абуру — къушаба цIарари, къарши яржари, гьахьтин гъалаба квай гьиссери кIелзавайди чпел чIугвазва. Ибур лезги гьар са дишегьлидин ивида, руьгьда агъзур йисарин тежрибади арадал гъанвай рангар, сесер, къашар тушни бес! Гуя Айнади хразвайди шиир ваъ, рангарин халича я!
Руьгьдин къуват къалурзавай цIарар-шикилар Айнадихъ гзаф ава:
Вуна зак цIай кутуртIани,
Зи нафт вавай куьтягь жедач.
Зун билбил я, кьейилани
Хуравай тафт ислягь жедач…
* * *
Баладиз хьиз тIвар гузва
Гьар за хайи куьрпедиз.
Элкъвезва зун балаяр
Гзаф авай дидедиз…
Вири рушариз, дидейриз хьиз, Айнадизни кIанивилин гьиссерикай алаз хьиз пай ганва. Ам инсандин къаш-къаматдал хьиз, адан хесетрал, амалрал, алакьунрал, инсанвилин къилихрал, крарал артух бенд я.
Хийир хьурай, хийир хьурай
Ви уьмуьрдин гьар са легьзе.
Вун чилерал алачиртIа,
Гьинай гьатдай ашкъи рикIе.
Нурлу хьурай, бахтлу хьурай,
Вун гьамиша вине аваз.
За кхьизва зи гьар са цIар,
Югъ-йифди вун рикIе аваз…
За мад маса чешнеяр инал гъизвач. Гъанвай тIимил мисалрини Айна Шалбузова чи девирдин лирик шаир тирди субутзава.
ЦIинин йис адан юбилейдинди я. Чна рикIин сидкьидай и вакъиа тебрикзава. Агъадихъ адан эсеррикай квез теклифзава. Къуй ви къелем мадни хци, чIалан тIямар мадни верцIи хьурай, чи илгьамдар муаллим! Чи руш, чи вах! Ви са шиирда лагьанва:
На авуна хъсан крар,
Хийир-дуьа алхиш къачу.
Алхишар артух жедай туш,
Йикъа абур са виш къачу.
И гафар чна вазни тикрарзава. Къуй вун ви халкьдин, на тарс, чирвал, тербия гузвай несилрин алхишрин юкьва хьурай!
Филерин хуьр ви алхишрин,
Ви нехишрин бине хьурай!
Шалбуз дагъдин мерд багъишри
Ви таъсибар вине турай!
Мердали Жалилов
_________________________________________________________________________________________________
Зун ахвариз ракъурмир
Дердисер тир, зурба мурад рикIемаз,
На зи жилав ялиз тахьуй, я ажал.
Геж мурз атай хци къелем гъилемаз,
АватайтIа вучда за зи кьил хурал.
Са пай цуьквер, са пай бегьер, багъ кьураз,
Зи гардандихъ гъил вегьемир на, ажал.
Зи къелемдиз мажал авач къуз-йифиз,
Тади мийир къван илисиз зи хурал.
Аквазвачни ваз ашукьар, вил галай
Чуьнгуьрд симер тIарамарна вугунихъ.
Зи мурад я, ашукьрин сес какахьна,
Лацу мани зи хурудай атунихъ.
Тади мийир, цуькверин багъ кьурада,
Яваш, атир багъишин за халкьариз.
Таза цуьквер кутада зун кваз чилик,
Икьван фад на зун ракъурмир ахвариз.
Яваш, булах хкатнавач чиликай,
Са стIални хъванвач халкьди рикIикай.
КъекъечI, къекъечI, ажал, вун зи виликай,
Вучда вуна икьван фад зигъиликай…
АцалтайтIа четинвал
АцалтайтIа четинвал,
Элкъвемир вун аялдиз.
Им уьмуьрдин эхир туш,
Эвер гуз на ажалдиз.
Эй! Хкаж кьил, ацукьмир,
Элкъвена са етимдиз.
Вилерилай нагъв вегьин
Хас кIвалах туш итимдиз.
Инсан, хура рикI авай,
КIевевайла шедани?
Вун инсан я, инсандихъ
РикI гъвечIиди жедани?
Гьар гафуниз дикъет це,
Фикир гана бинедиз.
Им уьмуьрдин эхир туш,
Жув вегьемир дегьнедиз.
Им эхир туш, жигъир я,
Элкъуьра ам шегьредиз.
Им шиирдин эхир я,
Ви рикI элкъуьй къеледиз.
Гьахьа рикIин дегьнеда
Зи рикIяй акъатзава,
ЧIахмахдай хьиз, цIелхемар.
Ашкъид багъда дигмишиз
Ава таза къелемар.
Баладиз хьиз тIвар гузва
Гьар за хайи куьрпедиз.
Элкъвезва зун балаяр
Гзаф авай дидедиз.
Баладив хьиз рахазва,
Туьмер ийиз шииррив:
“Безетмиша, масанбур,
Гуьзел уьмуьр атиррив.
Ракъур халкьдин темягь квел,
Атир багъиш инсандиз.
Бязи чIавуз жидаяр
Хьухь сух жедай душмандиз.
Камаллу хьухь, азизбур.
Зи кьил виниз Шагь дагъ хьиз.
Бахтлу я зун, куькIвейтIа
Куьн рикIера чирагъ хьиз.
Зун сабурлу диде я,
Сабурлу хьухь куьнни лап.
Куьн абурлу хьайитIа,
Ядачни бес зани кап.
Зун хатурлу бенде я,
Куьнени хуьх хатурар.
Куь гележег нурлу хьуй,
Лув це, дидед куркурар.
Чан зи вилин нинеяр,
Чан зи рикIин дереяр,
Гьахьна рикIин дегьнеда,
ТуькIуьр ана къелеяр”.
Сир хьанва им
Дуьнья алаш, дуьнья булаш,
ВикIегьдав лаш, хестедав кIаш.
Пехъ, керекул какахьнава,
Хара-харман ийин тараш.
Санихъ чIягъиз, санихъ пIягъиз.
Хеб гъилева чиниз бягъиз.
Къадагъадиз къарши тирдан
Ава виле тIуб эцягъиз.
Садав — пендир, садав — кендир,
Кьил акъат тиз, им хьанва сир.
Алаш-булаш чкIай чIавуз
Я лугьуда дуьньяд эхир.
Вун чилерал алачиртIа
Хийир хьурай, хийир хьурай
Ви уьмуьрдин гьар са легьзе.
Вун чилерал алачиртIа,
Гьинай гьатдай ашкъи рикIе.
Нурлу хьурай, бахтлу хьурай,
Вун гьамиша вине аваз.
За кхьизва зи гьар са цIар,
Югъ-йифди вун рикIе аваз.
Женг тухузва
Зун умун я, гьуьл пехъи,
Вегьезвай къармах,
Гьуьлуьн церик какадариз
КIанзавай булах.
Женг тухузва фикирри
Гьуьлуьн лепейрив.
Агудзавач къармахар
Вилин нинейрив.
Михьи накъвар
Билбил — сегьер, билбил — тегьер,
Жемир икьван вун перишан.
Килиг садра вун кьуд пата,
Цуьк акъудна тир гуьлуьшан.
Вили цавар, ичин багълар,
Вилин накъвар куьз я, билбил?
ТIебиатдин къужахдавай,
Куьз ятIа лагь, вун заз сефил…
Ала зи вилер
Им гатфар тушни,
Зунни я жаван.
Ваз гьарай-минет,
Чухвамир зи тан.
Гатамир, я хер,
Зи хаму цуьквер.
Емишар гунал
Ала зи вилер.
Гатамир на зун,
Гатамир, минет.
Къуй атирдикай
Хкудрай лезет.
* * *
Буш келледлай тур авай гъил виневаз,
Къекъвезвайбур тIимил яни чилерал?
Зайифди хьиз жемир зи рикI, эгер квез
АкуртIа зун накъвар алаз вилерал.
* * *
Ийиз тахьуй гьич чIуру кар
Куьне, къаргъиш къачудай.
Пара залан затI я къаргъиш,
Ам тур я рикI атIудай.
Сефил я
КилигдайтIа хъсан тир,
Башламишна рикIелай.
Гзаф ава нур гудай
Зирзибилар винелай.
Хъсан тир хьи, хъсан тир,
Рагъ авайтIа хуруда.
КIан хьайила, ахъайна,
Ингье зи рикI лугьудай.
Хъсан тир хьи, хъсан тир,
Хъсан затIар тIимил я.
Хъсан затIар тваз жедай
Вилни пара сефил я.
Хьанач завай инкариз
“Хъсан уьмуьр авайда
Кхьидай туш шиирар”, —
Лагьана заз са касди
Вичин кьилин фикирар.
Хкатдайд хьиз чиликай
Фултанарни вулканар,
Хкатдайд я рикIикай
Эх тахьайла лаванар.
Фикир гайид чир хьана
Ада кIелай цIарариз,
Гафар дуьзбур тирвиляй
Хьанач завай инкариз,
АкI туш, икI я лагьана.
Амма чуьнуьхна вилер,
Туьтуьнал кьван ацIана.
За сирнавда
Зун балугъ я, сирнавна,
Агакьарда дегьнейрив.
Ана авай гевгьерар
Агудда куь нинейрив.
Зун лепейри гатайла,
Кьусу туна гъилевай,
Суьгьуьрчи хьиз, элкъвена
Балугъдиз зун гьуьлевай.
Пагь, ава гьа дегьнеяр
Залум чIулав гьуьлуьхъни.
Гьадлай пара дегьнеяр
Ава падай рикIихъни.
Суваб патал
Аллагь патал, суваб патал,
Зи дердинкай яхъ тIун хабар.
Зун булах хьиз ргаз ава,
Илис хьана винел мармар.
Квахьдайди туш хъсанвилер,
Вегьейлани гурлу вацIуз.
И дуьньяда тахьайтIани,
Герек къведа кьейи чIавуз.
Аллагь патал, суваб патал
Зун гарарив чухваз тамир.
Халкьдин пай квай уртах стIал,
ПIузар кьураз, цIраз тамир.
Зи умуд ква, чIутхвар жеда
Зи сирлу тир булахдикай.
Аллагь патал, регьимлу кас,
Зун магьруммир даяхдикай.
Зи гелери
Лацу чарчел чIур хразвай
Гъиле авай къелем текьий.
И дуьньядай зун фидайла,
За храй чIур перемдиз фий.
Живед кIаник къацу ийиз
Алахънава зун яйлахар.
Эхиратдин кIвале захъ хьуй
Дидедин нек къвер булахар.
Женнет багъдин емишар нез,
Зун гьуьруьйрин юкьва хьурай.
Зун турлани мичIи сура,
Зи руьгь халкьдин хура хьурай.
«Лезги газетдин» 2020-йисан 47-нумрадай
_________________________________________________________________________________
Дегишнава диб-дувул
Мусурман дин дегишнава халкьари,
Руьгьдик кумаз гуз аялдиз тIвар урус.
Вучда, табзава лагьайтIа зи чIалари,
ТIварцIив кьадай жуьре дегишзава кус.
Гадад шалвар алукIзава рушари,
Кьил акъудиз четин жезва дишидай.
Булушкаяр гузни амач базардал,
Куьз я абур садан алукI тийидай.
Са и кар туш такьазвайди адетдив,
Чиниз килиг вун фикир гуз дикъетдив.
Яъ, и рушаз авай туш хьи рацIамар,
Кардик квайла гъил ацалтна лезетдив.
ПIузаррални алукIнава бубуяр,
Уф турбур хьиз дакIурнава хуруяр.
ИкI шегьерда дегиш жезва хамуяр,
Михьиз ахъа ийиз перемд далуяр.
Аял хунни «зун мама я» лугьузва,
За хайидини «дама я» лугьузва.
Гьинай гьатда ваз мусурман диб-дувул,
Эвел нубат чIехида гьикI тухузва.
“Подумаешь, квез герек я дидед чIал,
Дидед чIал гваз физ жедай туш базардиз.
Ибур садни тушир еке синихар,
АмукьайтIа руьгь инсандиз ухшарди.
“Эй, отсталый, ты откуда вот такой,
Где найдешь ты девушку с большой косой?
Когда пел ты, подумала, что ты Цой?
Иди гуляй, таких как ты найду горой” —
Ихьтин жаваб гана руша гададиз,
КIанда лагьай галайди вичиз кифер.
Хъел къвемир ваз, килигдайла халадиз,
Гьиниз фена, я руш, ви перемд ценер???
«Лезги газетдин» 2021-йисан 2-нумрадай.
______________________________________________________________________________
