ИЛИМДИННИ МАРИФАТДИН НУРАР ЧУКIУРАЙ ЧИРАГЪ
Магьарам-эфендидикай сифте яз Алкьвадар Гьасан-эфендиди вичин “Асари-Дагъустан” ктабда малумат ганай. Авторди кхьизва: “Кьвед лагьай Сурхай-хандин девирда чIехи алимрин жергедик прозадин эсерар ва араб чIалал гуьзел шиирар кхьенвай къумухви Мегьамед-эфенди Зарир ва ахцегьви Магьарам-эфенди акатзава. Магьарам-эфендиди физикадай ва философиядай тарсар гузвайди тир…”.
Алкьвадар Гьасан-эфендидилай гуьгъуьниз Ахцегь Магьарам-эфендидикай кхьейди къумукьрин алим Назир ад-Дургели (1891-1935) я. Ада алатай асирдин 20-йисарин эхирра ва 30-йисарин эвелра арадал гъайи “Дагъустандин алимрин биографийра рикI шадардай легьзеяр” ктабда Магьарам-эфендидиз талукь малуматарни ганва (Килиг.: Назир ад-Дургели. “Услада умов в биографиях дагестанских ученых”. — М., 2012. С.124-125).
Винидихъ тIварар кьунвай авторрилай гуьгъуьниз Ахцегь Магьарам-эфендидикай гегьенш малуматар гайиди филологиядин илимрин кандидат Гъалиб Садыкъи я. ГьакIни литературоведар тир Гьажи Гашарова ва Мавлуд Ярагьмедовани шаирдикай са кьадар малуматар ганва ва адан бязи шиирар чапдай акъуднава.
Ахцегь Магьарам-эфенди хайи ва кьейи йисарин ва гьакIни ам дидедиз хьайи чкадин гьакъиндай алимрин арада гьуьжетунар кьиле физва. М. Ярагьмедова ам хайи тарих 1720-йис яз, Гь.Гашарова 1731-йис яз къалурнава. Ам дидедиз хьайи чкани Н.Дургелиди ва Гъ.Садыкъиди Къутунхъарин хуьр яз, М.Ярагьмедова Ахцегьрин хуьр яз къалурнава.
Чи фикирдалди, Ахцегь Магьарам-эфенди дидедиз хьайи тарих 1731-йис, хайи чкани Къутунхъарин хуьр хьун гьакъикъатдиз мукьва я.
Аквадай гьаларай, сифтегьан чирвилер Магьарама хайи хуьре къачуна ва адалай кьулухъ кIелунар Ахцегьрин медресада давамарна. А чIавуз а медресада тарс гузвай муаллимрикай Агъадин хва Ахцегь Агьмедкъулидин тIвар Дагъустандин сергьятрилай къерехрани машгьур тир. Гьавиляй жегьилди адавай тIебии илимар хъсандиз чирна ва гуьгъуьнлайни вичин девирдин чIехи алимрин гъилик кIелунар давамарна.
Магьарам-эфендиди а девирдин Шиназ Исмаил-эфенди, Шиназ Саид-эфенди, Малла Исмаил-эфенди, Хачмас Саид-эфенди, Аракан Саид-эфенди хьтин чIехи алимрихъ галаз дуствилин алакъаяр хуьзвай. И кар арифдарди абуруз ва абуруни адаз кхьей чарарайни ачухдиз аквазва.
Магьарам-эфендидин бажарагъдикай Куьредин хан II Сурхаяз хабар хьайила, ада алимдиз Магьмутахуьре (исятда и хуьруьн харапIаяр Мегьарамдхуьруьн районда ама) медреса ахъаюн ва ана тарсар гун теклифзава. Алимди и теклиф кьабулзава ва ам хизанни галаз гьаниз куьч жезва.
Мусурман халкьарин алатай девиррин медресайрикай рахадайла, бязи алимар ана анжах диндин илимар чирайди хьиз къалуриз алахъзава. Амма гьакъикъатда акI тушир. А медресайра диндин илимрихъ ва рагъэкъечIдай патан халкьарин чIаларихъ галаз санал тIебии илимарни чирзавай. И кар чаз Ахцегь Магьарам-эфендидин медресадин мисалда мад сеферда ашкара жезва.
Гьам Ахцегьа ва гьамни Магьмутахуьре Магьарам-эфендидин гъилик вишералди сухтайри кIелна. Абурун жергеда Ярагъ Мегьамед-эфенди, Ахцегь Мирзе Али, Рухун Али хьтин ксарни авай. Ярагъ Мегьамед-эфенди гуьгъуьнай вичин муаллимдин руш Айишатал эвленмишни хьанай. (Айишат Алкьвадар Гьасан-эфендидин диде Гьафизатан диде я).
Магьмутахуьре вичин сухтайрихъ галаз физикадай тежрибаяр тухудай вахтунда алим цIайлапанди яна рекьизва. Нагьахъ лагьанвайди туш: чIехи шаиррини, чIехи тарари хьиз, цIайлапанар чпел желбда.
И тарих гьам Гь.Гашарова, гьамни М.Ярагьмедова 1807-йис тирди къейдзава.
Магьарам-эфендидин чи девирдив агакьнавай шиирар диндиз ва муьгьуьббатдиз талукьбур я. Диндиз талукь шиирра юкьван асирра рагъэкъечIдай пата адет хьанвай къайдаяр вилив хуьзва. Абур гзафни-гзаф Аллагьдизни пайгъамбардиз талукьбур я. Ахьтин шииррикай сада шаирди кхьизва:
Гадарна эл-алем вири, мугьман хьанва Мевладиз зун,
Къурбанд ийиз гьазур я чан ихьтин гуьрчег савдадиз зун.
Фана дуьнья хьанва икрагь, динни иман кьунва панагь,
Межнун хьана, хъфизвач мад баябандиз, сагьрадиз зун.
Шаирдин муьгьуьббатдин лирикадин шиирарни чIехи устадвилелди кхьенвайбур я. А шиирра гьам рагъэкъечIдай патан классический литературадин, гьамни лезги фольклордин ва ашукьрин шииррин таъсир аквазва. Агъадихъ мисал гъизвай цIарарини и кар субутзава:
Я Ребби, агь, гьикьван иер халкь авунва На сунаяр,
Виридалай гуьзел-гуьрчег халкьнава На зи кIани яр.
Жуван рикIин ивидалди, авадариз вилин накъвар,
Муьгьуьббатдин сир ачухиз, кхьида за адаз чарар,
Я стхаяр, а сагьиби-игьсандивай къакъатна зун.
Маса са шиирда шаирди кхьизва:
Вацраз ухшар я чин, буйдиз я шумал,
Къекъуьнриз къвед я ам, акунриз марал,
Адан гуьгъуьнаваз физва зи хиял,
ПIузарар я саки рикIиз хуш шараб.
Александр Полежаевакай кхьей са макъалада В.Г.Белинскийди къейднай: “Гьина уьмуьр аватIа, гьана поэзияни ава ва поэзиядин мана-метлебни гьана ава. Анжах мана-метлеб гьар са шаирдин — гьам акьалтIай еке зигьиндин, гьамни бажарагълу шаирдин гьакъикъи критерий хьун герек я…”.
Чавай и гафар устад шаир Ахцегь Магьарам-эфендидин шииратдикайни лугьуз жеда. Адан шиирарни уьмуьрдин яцIай акъатнавай халисан руьгьдин жавагьирар я.
Чи классикрикай гзафбурун хьиз, адан эсерарни чара-чара ксарин хсуси архивра ва гьакIни маса гьукуматрин гъилин кхьинрин фондара хуьзва. Эгер чна вахтунда абурун иесивал тавуртIа, абур чпин медениятдин ирс тирди субутиз алахъдай, абуруз иесивализ кIан жедай чара халкьар майдандал акъатда. Гьавиляй, и кардикай вахтунда фикирун лазим я.
Азиз Мирзебегов, филологиядин илимрин кандидат
«Лезги газет», 2018-йисан 11-нумра
