И веревирдер, белки, за кхьидачир. Амма эхиримжи вахтунда чи телевиденидин саки вири кьилин каналрай ва интернетдани, чи уьлкведин векил яз, Германиядиз — жегьилрин  форумдиз  фейи 11-классдин ученикди  (тIвар ва гьинай ятIа, за лугьузвач) Европадин нуфузлу векиларни хейлин кIватI хьанвай мярекатдал (Бундестагда) та­рихдай авур вичин докладда Ватандин ЧIехи дяведа Сталинград патал кьиле фейи  женгерикай  лагьай  келимайри  неинки чи агьалияр, иллаки яшлу ксар, гьатта немсерни къарсатмишай тегьер са шумудра тикрарна. Гимназиядин ученикди гуя кьве патайни а чIавуз хьайи къурбандар, сад хьиз, гьайиф чIугвадайбур я лагьана…

Чаз тIарвал хьанатIани, немсериз жегьилдин гафар хуш хьанва.

Кар анал ала хьи, жегьилдин гафарикай хкатзавайвал,  Ватан хвейи чи аскерринни а патан чапхунчийрин кьисметар сад хьтинбур я, абурун арада тафават авач… Им чирвал яни? Течирвал яни? Хатадай лагьай гафар яни?.. Суалар, веревирдер пара жезва.

“Аялдик тахсир квач”, лагьана 26-ноябрдин нянин (сятдин 20-далай башламишзавай) “Вести” передачада ам кьиле тухузвай журналист Дмитрий Киселева. Телетамашачияр ада гьа жегьилдиз тарих чирнавай 10-класс патал “госстандарт” лишандик кваз чапнавай “Ватандин тарих” ктабдихъ галазни танишарна. Ана “Сталинграддин гьалкъа” тIвар акьалтнавай чIехи вакъиайрикай, гьакъикъатда чи армияди ва халкьди санал фашизмдин кьулан тар хайи, Сталинград хуьн патал акьван чанар пуч авур  ягъунрикай — халкьдин гьакъикъи игитвиликай кхьенвайди са чарни зур кьван тирди къалурна. Чапхунчийрин вагьшивиликай, немсер чал Москва, Ленинград, Сталинград хьтин ва маса чи шегьерарни хуьрер дуьньядилай терг ийиз атайвиликай ерли кхьенвач. Мектебда кIелзавай ктабда къейднавайвал, советрин кьушунри “Сталинграддин гьалкъада” немсерин зайиф хьайи къуватрал гъалибвал къачунай…

Де гила куьне лагь, эгер “государстводин стандарт” яз мектебдиз ихьтин дережадин учебникар рекье твазватIа, муаллимри гьабурукай менфят хкудзаватIа, аялри масакIа гьикI фикирда? ГьикI чир же­да абуруз душманарни дустар? Жуванбурни патанбур? Игитвални чапхунчивал?..

РикIел маса крарни хквезва. Чи же­гьил­рал лап усал, лап хаталу фикирар или­тIу­нин алахъунар тIимил жезвач. Месела, лап и мукьвара дяведин Игит, комсо­молка Зоя Космодемьянская гуя­ “акьул­­диз кьериди тир” лугьуз, вязер чу­кIурнай. Ленинград, Москва, маса шегьерар немсерин гъиле тунай­тIа, акьван еке къурбандар чаз жедайди тушир лугьузвайбурун сивер агалзавач. Верховный Главнокомандующий И.В.Сталинакай анжах зиянар гайидакай хьиз рахун, гьатта Жуков, Рокоссовский, Конев хьтин ва маса полководецрални хъен вегьез алахъун давам жезва. Чебни, асул гьисабдай, гьакьван Ватандихъ “рикI кузвай” “жуванбур” я.

Жегьилрин кьилер элкъуьрунин, тарих чIурукIа, чи душманриз кIанивал къалуриз, гьакъикъи игитвилин крар усалариз ала­хъу­нар чина къе ваъ, за кьа­тIуз­вайвал, лап фад башламишнавай. Месела, “Сталинграддин гьалкъадикай” ихтилатзава, амма Игит, машгьур шегьердал ахьтин тIвар аламач…

“Ленинграддин блокададикай” — гьа­кьван еке магьрумвилерикай, гьа са чIа­вуз вагьши душмандиз рей тагунин кье­тIен игитвиликай рахазва, амма шегьердал  Ленинград тIвар аламач.

СССР фашизмдал ЧIехи Гъалибвал къачур кьилин  къуват тир лугьузва. Ахьтин государство чи гилан картайрални аламач…

Акьалтзавай несилриз вучиз икI хьайиди ятIа чирдай дуьз чешмеярни авач. “За Родину — за Сталина!” эвер гун гуя гужуналди илитIай “гьараюн” тир лугьуз­вайбур пайда хьанва…

Гьатта Ватандин ЧIехи дявени большевикрин партия ва адан руководство тахсирлу яз арадал атайди яз къалуриз алахъзава.

Жанабияр, СССР-дал гьужумдалди ви­лик Гитлера Европадин уьлквеяр вичин пацук кутунвай. Анра санани большевикрин партия кьиле акъвазнавачир эхир.

ЧIехи Гъалибвал къачурдалай инихъ 72 йис алатнава. Вучиз бес къе гьар са патай Россиядал “санкциярни” маса къадагъаяр эцигзавайди я? Россиядивай “гьа­хъар” хкIан тийизвайбурни амачирди хьиз я. Прибалтикади, Польшади, Молдовади, Венгрияди, Румынияди, гила Украинадини чаз чапхунчияр лугьун квевай ятIа?

Чи жегьилри, белки, пака чун гьабурузни “буржлубур” я лагьайтIа, вучда?..

Дяведи чавай асирра арадал хкиз тежедай хьтин девлетар, къуватар къакъудна, Европадин вири чил тирвал чи аскеррин тIварар алай ва алачир сурари кьунва. Гила са къатда абур терг ийиз, гуьм­бетар чукIуриз, чи ягь-намус тир ксарин руьгьериз тфу гуз алахънава. Гьа­кьван ужуз, усал затI яни бес инсандин иви?!

“Рекьин тийир полк” гьерекатдикай рахшандар ийиз алахънавайбуру чи ирс, игитвал хуьдани?

1993-Даггизда чапдай акъатнавай “Къенин югъ” тIвар алай зи ктабда ихьтин кьил ганвай поэма гьатнава. Адай са чIук рикIел хкизва:

 

Къенин югъ

Дзотрал

Хкаж хьайи хурар яз,

Гьалкъайрай экъечIай

Мягькем къаст — турар яз,

Барутдин ни галай

Ашкъи яз ва фу яз,

Танкариз рум гайи

РикIерин пару яз,

Волгадин тепе яз,

Днепрдин лепе яз,

Крымдин мармар яз,

Одердин гатфар яз,

Берлиндин варар яз…

Гьатна чаз къенин югъ!..

Миллионрин вилерин

Экв адан шагьад я.

Миллионрин гъилерин

Гуж адан шагьад я.

Миллионрин рикIерин

Къаст адан шагьад я.

Мад кун патал ваъ и чил,

Анжах — хуьн патал!..

 

Амма хуьзвани чна а ирс? Чирзавани ам? Вакъиайри шагьидвалзавайвал, чаз жуван ирс чизвач, я чирни ийизвач.

Чи халисан ивирар тапанбуралди эвезнава, жегьилрин мефтIера твазвайди анжах пул кIватIунин, девлет тарашунин, ма­садан малда вил аваз, жувандан иесивал тавунинди яз аквазва заз. ИкI давам хьайи­тIа, дугъриданни, чи вири гъалибвилерин метлеб квахьда.

Руьгьерин гьарайдин ван чаз татайтIа, чун милли вири лишанрикайни магьрум хьун мумкин я.

Дуьньядилай квахьнавай, квадарзавай миллетарни къурулушар, уьлквеярни халкьар тIимил туш. И карди чавай вири дережайра (хизандилай гатIунна, гасударстводин вини мертебайра кьван) уяхвал, жуван жуввал хуьн истемишзавачни?..

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор