22 йис идалай вилик ашарвийри, куьч хьанвай виликан  хуьруьнвиярни галаз, 3000 йис тамам хьунин сувар “хуьруьн югъ” хьиз кьиле тухвана. Виликдай хуьр, вини кьил шуь­кIуьз, агъа кьил элкъвена, къулал эцигнавай ягълавдиз ухшар тир. 

XVII лагьай асирда Аша 700 кIвал авай. Адак гъвечIи хуьрер — Къерих, Агъахуьр, Сгак, Хемхе, Ратак, Гъвечер, Гъвеер, Кьерегь, Кьелегъан, Харабар акатзавай.

Ашар гаф араб чIалалди цIуд лагьай чIал я, яни цIуд хуьруькай хьанвайди. Дегь Ашар Ашрафул азим къеледин юкьва авай. Аниз гунгараваз яд къвезвай, гьана регъверни авай.

Чапхунчияр атайла, са ни ятIани  чиликай чинебан рехъ къалурна. Къеле къачуна, вири халкь къирмишна.. Гуьгъуьнлай бушдиз амукьай чкадал, гьарнай инсанар къвез, хуьр хъхьана. ЧIехи пай маса миллетрикай атана, абурни лезгиламиш хъхьана.

Хуьр 19 тухумдикай ибарат я: Бегъияр, Кьуштунар, Чакъалар, Чирагъар, Гьасенбегер, Ба­заяр, Алтияр, Сабуяр, Кичер, Гьирегар, Абачар, Квасаяр, МегьанцIаяр, Бегьарчи­яр, Шала­сияр, Гъазаяр, Мамалияр, Шерифар, УстIарар.

Ашар Кьурагьрилай винидихъ галай 11 хуь­руькай гьам малкуналди, гьам агьалийрин, гьам кIвалин гьайванрин кьадардалди вири вах­тара ва гилани чIехи хуьр тир, гьакI  язни ама.

Гьар тухумдихъ вичин регъв, рат ва гьуьн­дуьгар авай.

Аша советрин власть жедалди 2 мискIин авай. Хуьруьн чIехивилин гьакъиндай 15 гектардилай ви­низ майдан кьунвай куьгьне сурарини гьакъиндай шагьидвалзава.

Гуьмбетар амай шейхер Абдуллагь, Ибрагьим, Сулейман, Салман, Зекери, Гъизран, Ба­­кьир, Биркь Адал, Абдулла, эфендияр Ша­бан, Исмаил, Рамазан, Малламегьамед, мал­ла Агь­мед, малла Исмаил, яргъарани магьшур тир.

Хуьре амай гуьмбетрин чинра авай, сурарин кьилихъ арабдалди гуьрчегдиз кхьенвай къванери тестикьарзавайвал, чина устадлу каллиграфистар хьана: Малламегьамед, Абдулгьамид, Исмаил.

Чи девир алукьдалди чпин харжидалди кябедал фена: Абдуллагь, Жамал, Аттай, Му­каил, Шериф, ТIежиб. Гила фенвайбур:Исмаилов Зилфикъар,  Бутаев Жамал, Мегьамедзагьиров Шабан, Исаев Мегьамедшафи…

Исмаил эфенди Шамилан муьруьд тир, адан хва Рамазана Шамилан дяведикай “Надир” поэма кхьена…  Ам алим тир.

1932-йисуз хуьре — сифтегьан, 1961-йисуз — 8 йисан, 1968-йисалай юкьван школаяр хьана.1952-2007-йисара мектебдихъ интернатни галай.

КIапIалрилай гуьгъуьниз 1936-йисуз хуьре колхоз хьана. Дяведин йисара, кьиле Османов Муса аваз, колхоз халкь хуьдай майишатдиз элкъвена. Чаз аранда авай Селиг ятахдикай гзаф хийир авай. Мегьамедов Ханагьмеда кIвала­хай йисара хуьруьнвийрин дуналажагъдин шартIар хъсан жез гатIунна. Адалай гуьгъуьниз хьайи седрийрикай Миримов Мусадин, Гьайдаров Мегьамедан тIва­рар кьун лазим я.

Чинай гьеле дяведин вилик квай йисара Москвадиз ВДНХ-диз чубан Мегьамедов Алини доярка Мегьамедалиева Эсли фенай. Гьа вахтара ва “Курахский” совхоздик квайла, агъа­дихъ галайбуруз Зегьметдин Яру Пай­дах  орде­нар ганай: Рамазанов Абукараз, Хидирна­биев Гьажибаладиз, Гьалимов Къурбаназ, Гьасанов Османаз, Рамазанова ПатIиматаз, Къурбанова  Таибатаз, нехирбан, ДАССР-дин Верховный Советдин депутат  Ибеев Агьмедулла­гьаз.

Хуьряй тIвар-ван авай гзаф инсанар акъатнава. Виридан тIварар кьуртIа, макъала лап яргъиди жеда.

Ватан хуьз Ашай вишев агакьна итимар фена, абурукай 44 кас телеф хьана. Абуруз клубдин вилик обелиск хкажнава. Ибеев Мегьамед, Базаев Рамазан, Асланов Гьабибуллагь Баркалладин орденрин сагьибар хьана.

Советрин девирда ери-бине Ашай тирбур, хизан къалин хьайи куьнуь хьиз, кьуд патахъ чкIана, яни са хуьруькай 7 хуьр хьана. Гила ашавияр Къиргъизистанда, Къизлярда, Сарсарда, Черняевкада, Махачкъалада, Дербентда, Белижда , Ставрополда ава…

1966-йисуз хьайи зарзаладидай гуьгъуьниз ашарвияр Къизляр райондин Сарсар хуьруьз куьч хьана. Ана алай вахтунда чIехи хуьр арадал атанва. Эхиримжи йисара “Нива” ООО-дин генеральный директор Кьасумов Загьидинан агалкьунралди яшайишдин хейлин объектар, СКФО-да ва ЮФО-да дуьгуь гьасилдай чIехи завод кардик кутунва, хуьруьн хейлин рекьера къир цанва. Сагърай ватандихъ рикI кузвай рухваяр.

Чи хуьруьн алимар — Пермдин университетдин математикадин илимрин доктор, профессор Абдуллаев Абдулла, математикадин илимрин кандидат Абдурагьманов Ибрагьим, технический илимрин кандидат Мегьамедов  Кьасум, тарихдин илимрин кандидат Рамаза­нов Абдулла, алимрин хизандай тир Сефер, адан вах Рекъият, свас Динара Агьмедовар. Сефера, экономикадин илимрин кандидат яз Москвада фининсовый академияда доцентвиле кIвалахзава. Илимрин кандидат Рекъи­ят Махачкъалада автодорожный уни­верси­тетда кафедрадин заведующий я. Динара фи­ло­логиядин илимрин кандидат я.

Спортдин рекьени ашарвийри чпин тIва­рар тунва.  Жуьреба-жуьре агалкьунралдини чпин тIвар хкажай ашарвийрал чна дамахзава. Ери-бине  Ашай тир викIегь руша­рини рухвайри къе Россиядин жуьреба-жуьре ше­гьерра зегьмет чIугвазва.

Чи хуьр дагъда авай аран я лагьайтIа жеда. Чина майишатрихъ 15 гектар багълар ава. ЧIехи пай векьин уьруьшриз машиндин рекьер тухванва. Анра вишев агакьна булахар ава. ГъвечIи тамарни ава. Уьруьшрай  8 кIам авахьзава. Хуьруьз пуд чкадай ятар гъанва, чIехи пай кIвалера кранар ава.

Чна атай мугьманриз хуьре авай надир муькъвер, Мирги там,  Ялахърин сергьятдиз мукьва, муьжуьдаз ухшар ЧIехи вир, 3000 йи­салай артух яш авай шейх Салманан пIи­ревай машмаш тар,  чи шейхерин гуьмбетар, клубдин дарамат къалурзава. Самурдин кьас­­кьандал хкаж хьунни са лезет я.

Совхоздин девирда хейлин йисара гьамамди кIвалахзавай. Алай вахтунда хуьре 570 кас яшамиш жезва. Чина чIехи хуьруьз хас вири идараяр ава.

Хуьруьн ва мулкарин гуьзелвилер акуна кIан­завайбур, гатун варцара чи хуьруьз ша. Ашарвийри куьн гуьзетзава…

Алван Рамазанова