И месэла са за ваъ, гзафбуру ве­ревирдзава. Бязи чешмейра къейдзавайвал, хуьруьн чкайра, кар-кеспидик квачиз, кIва­лах кIа­нибурун сиягьра (биржайра) авайбурун кьадарар тIимил жезвач. “Кар-кеспидик квачирбурун” по­собие (пул) къа­чузвайбурни гзаф я. Белки, вирибурувай а пул (го­су­дарст­во­дин куьмек) къачузни жезвач жеди… Амма суал къвезва: хуьре яшамиш жезвай агьали, эгер ам сагъсуз, набуд туштIа, бейкарди вучиз жезвайди я? Хуьруьн агьали-ийидай кар ава­чирди?..

Зун аялвални, жаванвални хуьре акъатай кас я. Амма гилан аямда лугьузвай тегьердин “бейкарар” заз акурди туш. КIвалахал тефиз, кьил къа­къудзавай ксариз эл-жемятди тегьне ядай. Да­гъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран “Темпелар” шиир гьа вахтара арадал атайди я. Ашукьри ам зурба тербиядин манидиз элкъуьрнай.

Эхиримжи вахтара чи хуьрера аквазвай бязи крари, хуьруьнэгьлийри чеб кьиле тухузвай тегьерри фикир желб тавуна тазвач. Месела, алатай гатуз хайи хуьруьз — Миграгъиз хъфена хтайла, чи машгьур духтур, газетдин амадагрикайни сад тир Азедин Мурадович Эсетова заз вичиз акур цIийи “аламатрикай” суьгьбетна. Сад лагьайди — хуьре­ра хиперив, маларив фидай чубанар, нехирбанар жагъизмач. Физмач дагъвияр а крарин гуьгъуьниз. (?) Як лагьайтIа, Дербентдай ва я Махачкъаладай базардилай маса къачузва.

Кьвед лагьай аламат — дергесдив векь язамач. Векь ядай мотор алай агрегатар (машинар) мудда гьатнава. Ибуралди анжах дуьзен чкаяр язава. Бес дагълар?.. Векьин чкаяр чина тик синерни кьвалар, кIа­марни лекъвер я эхир. Дагълара векьер язамач.

Пуд лагьай аламат  — хуьре мал-къара хуьзмай­ сад-кьве касдини чпин гьайванар, лит ва я лаш (чумахъ) кьуна ваъ, машиндин рулдихъ ацукь­на, чIуруз акъудзава. Хквен чеб-чпиз ийизва.

КIвалах автоматралди, цIийи техникадалди авун циви­лизация вилик фин я. Нехир автомашинда аваз хуьн?..

ЦIийи Къурушдилай зи дуст Закиров Агъали атанвай. Адавай за хуьруьнвийри суьруьяр, нехирар хуьзмани, виликан совхоздин  чилер гьикI ишлемишзава лагьана хабар кьуна. Жаваб кьетIен­ди хьана: “Хипер зани хуьзмач. Чубанар амач. Малар хуьзвайбур ава. Нелай гьикI алакьзаватIа…”

Зи рикIел хквезва: ЦIийи Къурушдал Европадиз машгьур хьайи меринос жинсинин хиперин суьруьяр, некIединни якIун маларин нехирар хуьзвайди тир. Ибурал верчеринни вакIарин фермаярни алава жезвай.

— Уьзумлухар амани? — хабар кьуна за.

— 100 гектардин чиле, Вакъиф  Диярханова кьил кутуналди, фермервилин майишат арадал гъана. Мад а кар гъиле кьуна, виликди тухуз алахъ­навайбур малум туш. Жегьилри базарра чпиз къазанжияр къачузва. МасакIа вердиш хьанва гилан несилар…

Акьван ийидай крар (кIвале, чуьлда, идарайра­, карханайра) вири девирра эксик тежез хьайи чи хуьрера икI, садлагьана, са карни амукь тавун?..­ Хуьре яшамиш­ жез, гьаятдал хеб-цIегь, кал-дана, кIек-верч алачиз­, гьикI эхдайди ятIа рикIи? Зун гье­ле амачир кол­хозрикай, сов­хозрикай рахазвач. Терг авур кьван гамарин фаб­ри­кай­рикайни, нек, як, ципицIар, емишар гьялдай цех­ри­кайни, чIехи карханайрикайни рахазвач. Кьилди са хизан, хуь­ре­ яшамиш жезвайди квел вил алаз акъвазза­ватIа?..

Мисалри квекай лугьузва? Чи инсанриз, ахьтин къай­мах алай къуватлу чилер, авахьна физвай зурлу вацIар­ аваз, дагълара акьван къурухар, яйлахар аваз, кIва­­лахиз чизмач. Квевай ятIа? “Зегьметдин биржа” лу­гьу­дай­да кIвалах тавунани пул къачуз жедайди чир­на­тIа? Жегьилар яшлубурун нафакьадал (пенсийрални пособийрал) яшамиш жез алахъунихъ галаз алакъалу ятIа?..

Са бязи “акьуллу” сагьибри жегьилрин арада тухузвай таблигъатни масад хьанва: “Вун нелай усал я, и кIамарани цIарара хипенни данадин гуьгъуьна гьатиз? Алад шегьердиз, къулай чка жагъу­риз…”

Ихьтин гафарин ван хьайила, жегьилризни акI жезва хьи, гуя шегьерра женнет ава, вири гьакI гьавая гьатзава.

Са вахтара заводар, карханаяр, фабрикаяр кардик квай. ДатIана цIийи фялеяр атун тIалабзавай­. Гила а мумкинвилер амач эхир. Гьатта са къат­да цавариз хкажзавай кьакьан мертебайрин кIвалерал кIвалах­за­вай­бурни Дагъустандивай яргъарай (Кореядай, Туьркиядай­, Азербайжандай, Юкьван Азиядай) атанвайбур я. Абур хъсанбур я лагьана ваъ. Карчийриз ужуз къимет­дай­ кIва­лах­дайбур кIанзава.

Хуьруьнви шегьердиз нин патав, ник умуд кутуна, къвезватIа, заз чидач. Базаррални вири чка­яр­ фадлай маса гана, маса къачунва. Хуьре икI яни бес?

Агъзур йисара чи чIехи бубайри фу гьасилай, не­си­­лар­ арадал гъайи ерияр къе бум-буш хьуни абурун руьгьерни, белки, секиндиз тазвач. Хуьрери гьарайзава!­

Гьарайдин ван къведайди и мукьвара республика­дин вини дережадин руководителрин десте Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский, Дербент районра­ хьайи­ла, авунвай къейдери, рахунри, ганвай теклифрини тапшуругъри раижзава. Сад лагьайди, кьилдин ксар — инвес­торар (чпин хсуси пулар чкадал кардик ку­таз алахъ­за­вайбур) майдандиз экъечIзава. Патан­бур­ни ваъ, жу­ван­­бур,­ хайи чилихъ, хуьруьхъ, халкьдихъ рикI кузвай­­­­бур. Месела, Мегьарамдхуьруьн райондин Чепелрин хуьре 150 гектарда интенсивный жуьредин (къалиндаказ кутунвай гзаф бегьер гудай къелемрин) багълар кутазвайдакай суьгьбетнава. Гьелелиг 250 миллион манат пул харжнава. Яни чил гьялнава, дигидай цин (стIал-стIал яд гудай) къурулуш арадал­ гъанва. Исятда цин цIийи гьамбархана, хьайи емишар­ хуьдай, гьялдай цехар эцигунин къайгъуйрик ква…

Им шей гьасилун, яни емишар, майваяр битмишарун, цин гьамбарханада балугъар туьретмишун, ахпа, гьелбетда, цин къушарни хуьн ва икI мадни хуьре жедай маса мумкинвилер кардик кутун я. И крари инсанар кIвалахрал желбда. Хьайи хаммал (емишар, майваяр, балугъар, къушар, ахпа мумкин я, якIунни некIедин продуктарни) базарра маса гунихъ галаз сад хьиз, заводрихъ галаз икьрар хьуналди, гьанра гьялда. Мадни цIийи чкаяр жеда лагьай чIал я.

Умудар гунихъ галаз сад хьиз, суаларни арадал къвезва. И районра саки вири чилер, “перест­ройщик­рал” къведалди, чкадин сортарин емиш тарар авай лап хъсан багъларини уьзуьмлухри кьунвайди тир эхир. Садлагьана а вири девлетриз­ цIай яна, тар — мар авурбур вужар я? Гила ге­­нани хуьруьн­ майишатдин “кооперация” рикIел хтанвай хьиз я. Мелиорациядикай менфят хкудун лазим тирди раижзава. Бес къелемар чкадал битми­шариз жезвайди тушни? Чи вири чилерал, хсуси багъларани, къелемар битмишариз тежер чка авани? Абур Франциядай, Италиядай гъизва, мадни гъида лугьузва. (?) “Районирование”, “селек­ция”, “генетика” хьтин гафар­ авайди туширни?.. Ак­вар­ гьаларай, и крар тешкилунал машгъулбур авач. Ихтилат миллиардралди пулар цIийи кьилелай чилериз, ятариз, цларизни рекьериз харж хъувуникай физва.

И вири крариз илимдин рекьелди къимет гун, крар пландик кутун, гьялун герек тушни? Амма чина гьа тежрибайрин станцияр, махсус институтар чеб тергнава. Вуч аматIа?

Гьукуматдин куьмек (субсидияр, кьезил креди­тар, лизингдин куьмекар, махсус станцияр, месела, тех­ни­ка­динни тадаракрин, химиядинни мелиорациядин, чилер азаррикай хуьнин ва икI мадни) кьилдин ксари а къуллугъар кардик кутун вилив хуьз хьайитIа, им крар мадни 10-20 йисаралди мурадар, умудар яз амукьуниз барабар тушни?

Имни гьич. Хсуси карханади чилинни малдин иесидиз вичин къиметрай къуллугъда, а чIавуз къиметрин кьадарар гьихьтинбур жеда? Рапунин къимет вечрен къиметдилай пара хьайитIа, “фермерди” вучда?..

Месэлаяр чкадал алай сагьибри гьялун, гьар сад вичин кIвалин, салан, багъдин, фермадин, яйлахдин, булахдин къайгъуда хьун герек я. Ихьтин инициатива чпин хивез къачузвай гьар са кас фермер — карчи хьун, чпизни гьа дережада куьмекар гуз (финансрин, юриствилин, экономиствилин ва икI мадни) хьайитIа, крарал­ чан къведа, чи хуьрерни амукьда.

Им зи фикир я. Хуьруьн майишатдин управленияр, ветеринариядин къуллугъар, “химзащита” лугьудайди, къаналринни церин, рекьерин майишатар (къуллугъар) вири районра амайди я  лугьузва. Абуру вуч пай кутазва хуьрер хуьник?.. Инал мадни крар планламишун (гила лугьузвай ­“проектар” туькIуьрун) лазим тушни? Им гьукуматдин кар тушни?.. И вири къуллугърал, мумкинвилерал чан хкай­тIа, хуьрера бейкарвал бажагьат амукьда. Хуьруь неинки вич, шегьерарни хуьзвайди рикIел хве­найтIа, хъсан тир…

Мердали Жалилов