Махачкъалада зул тир. Экуьнлай секиндиз куьлуь марф къвазвай. Маячная лугьудай куьгьне куьчедай тIуз физвай зун марфади Даггидрометцентрадин ракIарал гъана — гьихьтин гьава жедатIа чирун­ заз гьамиша кIанда — и кар вили цаварихъ, булутрихъни гарарихъ галаз алакъалу я кьван.

РД-дин Гидрометцентрадин начальникдин кабинет. Столдихъ акунрай 50 йис кьван хьанвай гуьркем итим ацукьнавай — РФ-дин лайихлу метеоролог  Дадашев  Абдулгьалим  Мегьамедгьуьсейнович. Ихтилатар къалин  жердавай заз акуна хьи, ам неинки виниз тир дережадин пешекар, гьакIни камаллу суьгьбетчини я. Кар алакьдай кас тир адан регьбервилик кваз Дагъустанда 200-далайни гзаф работникри зегьмет чIугвазва.

Зун уьмуьрда гзаф инсанрихъ галаз гуьруьшмиш жезва. Амма Абдулгьалим хьтин гзаф терефрин дуьзгуьн кас заз акурди туш. Адан ватанпересвилин руьгьди, хайи ерийрал гзаф рикI хьуни, медениятдив, эдебиятдив эгечIзавай тегьерди, камаллу суьгьбетри­ заз екез таъсирна, зун адан алемдин есирда­ гьатна. Техникадин рекьяй савадлувал, гъилик зегьмет чIугвазвайбурухъ дикъетдивди яб акализ, абурун гъавурда акьаз алакьун — ибур адан кIвалахда кьилин ерийрикай я.

Абдулгьалим 1957-йисан 2-октябрдиз Кьасумхуьруьн райондин къадим Испикрин хуьре машгьур муаллим Дадашев Мегьамедгьуьсейн Абдулмежидовичан хизанда дидедиз хьана. И  хуьряй тIвар-ван авай райкомдин секретарар, муаллимар, духтурар, журналистар, эцигунардайбур акъатна. Гзаф испиквияр къе Россиядин регионра, Туркменистанда, Азербайжанда, Къазахстанда ва маса чкайра яшамиш жезва. Мегьамедгьуьсейн Абдулмежидовичан веледри лагьайтIа, Москвада, Тверда, Къизлярда, Махачкъалада ва гьакI хуьрени зегьмет чIугвазва. 40 йисуз муаллимвиле кIвалахай бубади абуруз кьилин образование, хъсан тербия гана, уьмуьрдин дуьз рекье туна.

Абдулгьалим дуьньядал, халкьди лугьу­дайвал, “къизилдин зулун” вахтунда хизанда сифте велед яз атана. Шадлухвилин столрал берекатлу зулун вири няметар булвилелди алай.

Гада фагьумлуди, кьатIунар авайди, зиреквал, надинжвал квайди яз чIехи жезвай. КIелунра таяр-туьшерилай тафаватлу тир. Ван-сес алай женжелвилерни аялвилин къугъунар куьгьне ва цIийи Испикрин куьчейра туна, зиринг гададикай итим жезвай ва ада диде-бубадиз майишатдин кIвалахра куьмекардай. Зегьметдал адан гзаф рикI алай: хипер хуьдай, векь ядай, хъуьтIуьз къула кудай кIарасар гьазурдай. Хизанда Абдулгьалим лидер тир, адан гуьгъуьна  вад стхани ругуд вах авай. Ада абуруз гьам кIелунра, гьам зегьметда чешне къалурзавай.

Мектебда кIелдай йисар акуна-такуна алатна фена. РикIе еке мурадар авай жегьил­ меркез Москва  “муьтIуь­гъа­риз” рекье гьатна ва МГУ-дин физический факультетдик экечIун патал имтигьанар вахкузвай. Амма кьибледин гададиз кефердин атIугъай йикъар, ламу гьава, чIехи шегьердин яргъи учирар, ката-калтугун, теспачавал хуш хьанач. Нубатдин имтигьанар вахкун тавуна, вуздай документар вахчуна, вокзалдик атай жегьил Москва-Ростов поездди Таганрогдиз гъана. Адан вилик В.Д.Калмыкован тIвару­нихъ галай радиотехнический институтдин ракIарар ачух тир — имтигьанар агалкьунралди вахкай жегьилдикай анин студент хьана (пеше “Радиотехника”). Адаз ина гзаф дустар жезва. Группадин старостади вуздин общественный уьмуьрдани активвилелди иштиракзава. Гатун каникулрин вахтунда студент эцигунардайбурун отряддиз фена. Атоммашдин эцигунрал дирибаш жегьил отряддин командирвиле хкязава. Адан агалкьунрикай “Комсомольская правда” газетдани кхьенай. Намуслу зегьметдалди къазанмишай мажибдин са пай диде-бубадиз рекье хтуна, амайдахъ “Океан — 205” радиоприемникни хъуьтIуьз алукIдай чими шейэр къачуна.

Вуз акьалтIарайла, кIелунар аспирантурада давамардай мумкинвал авайтIани, диде-бубадиз хци хайи крайда кIва­лах­на кIан­завай. А чIавуз чи республикада А.Дадашев хьтин пешекарар тIимил авай.

1981-йисан август. Абдулгьалим Мегьамедгьуьсейнович СССР-дин Госкомгидрометдин Азербайжандин гидрометеорологиядин управленидин Дагъустанда авай зональный гидрометеорологиядин техникадинни технический  инспекциядин отделдин начальниквиле тайинарзава. Кьве йисуз ада Азербайжандин республиканский управленидин Даггидрометцентрадин начальникдин заместителдин везифаяр вахтуналди тамамарна. Везифаяр гьакъисагъвилелди кьилиз акъудуналди, пешекарвал хкажуналди агалкьунар къазанмишзавай А.Дадашева коллективдин арада еке гьуьрмет, авторитет къазанмишна. Кар, кIвалах датIана сифте чкадал эцигиз, мус гьихьтин гьаваяр жедатIа, тайиндаказ лугьузва. 1987-йисуз ам Азербайжандин  УГМС-дин  Гьуьрметдин грамотадиз лайихлу хьана.

1990-2000-йисара А.Дадашев Кеферпатан Кавказдин гидрометеорологиядин регионрин уртах управленидин Дагъустан Республикадин Гидрометцентрадин техникадинни технический инспекциядин отделдин начальник тир. Гила жавабдарвал генани артух хьана. Идан гуьгъуьналлаз зегьметдин книжкада цIийи-цIийи чинар ачух жезва: “Дагестанский ЦГМС” ГУ-дин начальникдин заместитель, 2009-йисалай — “Дагестанский ЦГМС” ФГБУ-дин, 2013-йисалай «Кеферпатан Кавказдин УГМС”-дин “Дагестанский ЦГМС” филиалдин — 2015-йисалай лайихлу метеоролог А.Дадашев начальниквиле тестикьарзава. И йисара ам гидрометеорологиядин федеральный къуллугъдин, РД-дин Госсоветдин, Россиядин МЧС ГУ-дин, РД-дин экологиядинни тIебиатдин ресурсрин Министерстводин, Росгидрометдин хейлин гьуьрметдин грамотайриз лайихлу хьана.

Гьихьтин гьаваяр жедатIа виликамаз лугьуналди, синоптикри инсанрин уьмуьр регьятарзава, абур тIебиатдин бедбахтвилерикай хуьзва.

Абдулгьалим  Мегьамедгьуьсейнович неинки хъсан руководитель, гьакI къай­гъудар бубани я. Хизанда пуд рушни хва чIехи хьанва. Вирида кьилин образование къачунва. ЧIехи бубади гзаф вахт рикI алай хтулрихъ галазни акъудзава. Ктабар кIе­лун­ни адаз гзаф кIандай кIвалах я. Азад вахт Абдулгьалимаз ерли авач. Халкьдин суварар къейд авунални адан гзаф рикI ала, халкьдин къени адетрал амалзава.

— Виликрай ватанпересвилин руьгь вине тир, — лугьузва А.Дадашева. — Метлебар, гележегдин программа, са вуч ятIани арадал гъунин, яратмишунин къаст авай. Инсанрин арада алакъаяр масабур, яни чимибур, инсанвилинбур тир. Къе, гьайиф хьи, ахьтин ерияр чаз бес жезвач.

ЯхцIур йисуз санал кIвалахзавай коллектив А.Дадашеваз хайиди хьанва. Студент тирла, ада илимдин конференцийра активнидаказ иштиракдай.  Гьа чIаварилай инихъ илимди ам вичел ялзава. ИкI, А.Дадашева, Т.Исаева ва И.Мегьамедова санал “Условия формирования климата и аномалии, вызывающие стихийные бедствия на территории Дагестана”, “Сели и селеопасные районы Да­гестана”, “Южный — Аграханское озеро” тIва­рар алай ктабар кхьенва. Са шумуд кIвалах адан столдални ала. Абдулгьалим Дадашев Россиядин географический обществодин Дагъустандин отделенидин составдик ква. Телевиденидин, СМИ-рин элкъвей столра ада активвилелди иштиракзава.

Даггидрометцентрадин  регьбердин къуватрин, кIубанвилин чешмеда инсанриз хъсанвал авунин, регьимлувилин экв, энергия ава. Рехи Хазардин секин лепейрал сирнавун, Самур дере адаз гзаф кIан­да. Испик, анин жемят лагьайтIа, — эвел­рин­ эвел, рикIин шагьдамар я — гьар азад вахт хьайила, гьанихъди гьерекатда. Ана ам аялвилин, жаванвилин йикъариз хъфизва, диде-бубадин тавазвилер рикIел хквезва. Ихьтин декьикьайра хци абурун эбедивал гьиссзава…

• Диде-бубадин гьихьтин къилихар вал ирс яз атана? — жузуна за.

— Намуслувал, дуьзвал, регьимлувал.

• КIвалахдин юкъуз кьиляй-кьилди квез кIубанвал куь гузва?

— Кар-кIвалах кьиле фини, месэлаяр тади гьалда гьялиз алакьуни.

• Куь фикирдалди, алемдин майданда (глобальное) гзаф чимивал мукьвара хьун мумкин яни?

— Ам гьуьжет алай месэла я. Международный са шумуд конгресс кьиле тухванва. Сад тир фикирдал атанач. Эгер 1950-йисалай гилалди къачун хьайитIа, чимивал юкьван гьисабдалди 0,6-0,8 градусдин артух хьанва. Эгер 1880-1900-йисарилай къачуртIа, чимивал артух хьанвач.

• Вуна ви столдал алай ктаб компьютер я лагьанай. Адай кIелуни квез лезет гузвани?

— Компьютер заз тади гьалда информация къачудай чешме я — экуьнахъни нянихъ официальный сайтриз вил вегьезва. Идалайни гъейри, зун газетар, журналар, гьа жергедай яз “Лезги газет”, “Самур” журнални кхьизвайбурукай сад я.

• Итимдин, дишегьлидин гьихьтин ерийриз вуна къимет гузва?

— Итимдин — жуьрэтлувилиз, викIегь­ви­лиз, мердвилиз, дишегьлидин — назиквилиз, зерифвилиз, юмшагъвилиз.

• Квез кIвалах, гьуьрмет, авторитет, кIвал, хизан ава. Мад вуч бес жезвач?

— Вахт.

• Квез гьуьл гзаф кIанда. КIвачерик квай къизилдин ранг алай къум яраб ракъинин зерреяр ятIа, тахьайтIа — гьуьлуьн?

— Эхь, заз гьуьл, ана сирнавун, къерехдал­ ацукьна, лепейриз, яргъариз килигун гзаф кIанда. И гьиссер гафаралди лугьуз хьун че­тин я. Куьн зерреяр ятIани, къумадал къе­къуьн бедендиз гзаф хийирлу я.

Гьар гьихьтин гьава хьайитIани, гьуьл, вир, вацI — вири ятар адаз гзаф хуш я. Абуру адаз неинки сагъламвал, гьакI руьгьдин мягькемвал ва камаллувал багъишзава. “Цикай, гьавадикай жуваз хийир-менфят къачуз алахъна кIанда, — лугьузва М.Дадашева. — Цин алемдихъ сирер лап пара ава…”

Ахцегь районда гидрометкъуллугъдин работник М.Муталибова А.Дадашевакай ингье вуч лугьузватIа:

— Чи руководитель Абдулгьалим Мегьамедгьуьсейнович кIеви истемишунардай, гьа са вахтунда гъавурда акьадай, виридав дуствилелди эгечIдай кас я. РФ-дин лайихлу метеорологдин гъилик кIвалахун кьисмет хьунал за шадвалзава.

— За адан тIварцIел дамахзава, — къейдзава Гидрометцентрада 40 йисуз зегьмет чIугвазвай Елена Валерьевна Батмановади. — Ам чаз жуван багъри хьиз я. Герек атайла, ам гьар садаз куьмекиз гьазур я.

Даггидрометцентрадин прогнозар гьамиша 98 процентдин дуьзбур жезва. Синоптикрин кIвалах заргарринди хьтинди я. Виниз тир пешекарвили ва тежрибади дуьм-дуьз прогноз гуниз куьмекзава. РФ-дин Гидрометцентрадани Дагъустандин синоптикрин уях, михьи кIвалахдикай чизва.

Гьа икI, зи вилик намуслу, михьи, къени, руьгьдин ачух къилихрин инсандин къамат акъвазнава. И ерияр, адет яз, итимвал чпин тухумдиз хас тир инсанрик жеда. ТIебиатди, хайи ерийри, хизанди А.Дадашеван уьмуьрда еке роль къугъвазва. Дадашеврин тухум лагьайтIа, лап екеди я. Абурун векилар СНГ-дин гьар са пипIе гьалтун мумкин я. Къадим Испикар хъсан хъенчIин къапар расдай устIар­ралди машгьур хьайиди виридаз чизва. Ана виликрай кьве мискIин, медреса, хъенчIин къапар кудай еке мастерскояр авайди тир. Аниз чIехи Етим Эмин мукьвал-мукьвал мугьман жедай ва ада дустариз, Дадашеврин мукьвабур тир арабист имамриз — Молла Мегь­тидиз, Абдулманаф эфендидиз ва масабуруз вичин жавагьирар кIелдай, суьгьбетардай. ХъенчIин къапарин базардиз Дагъустандин вири чкайрай, Азербайжандай, Астрахандайни муьштерияр къведайди тир. Же­мят дуствилелди яшамиш жезвай, герек ма­къамда сада-садаз куьмекдай. Италиядани Испики лугьудай гъвечIи шегьер ава лугьуда, хъенчIин къапарин сеняткарвилел гьанани фадлай машгъул я. Ина гьихьтин алакъа аватIа, къуй тарихчи алимри чиррай. Халкьдин риваятрай, Къубадай пуд стха атаналда Испикрин дередиз. Гьезера — Гьезерхуьр, Никшира — Испикар, Вердиди Шандакьар хуьрерин бинеяр кутуналда. Гьайиф хьи, татарринни монголрин геллегьри абур тамамвилелди чукIур­налда. Амма вири телеф хьанач — Худади жемят хвена.

Эхирдай мад Мегьамедгьуьсейн муаллимдал хквен. РФ-дин халкьдин просвещени­дин отличник, вирида гьуьрметзавай кас тир. Физикадинни математикадин муаллимди неинки тарсар гузвай, азад вахтунда гьакI хуьруьн тарихни чирзавай, материал кIватIза­вай. Испика астрономиядин илимдални машгъул тир. Россиядин РАН-дин издательствойрай рецензия кхьин патал адал илимдин кIвалахар рекье твадай. Адан ученикрикай къе машгьур алимар, духтурар, эцигунардайбур ва маса пешекарар хьанва. Абдулгьалим Дадашева вичин бубадал, ата-бу­байрал дамахзава.  Бу­бади башламишай кар (ктаб) адаз давамариз, эхирдиз гъиз кIан­зава. Къуватар гурай!

Цавал алай зулун цифер гьарнихъ чкIана — на лугьуди, мад гад алукь хъувунва — ракъи­нин нурари вири чкаяр ишигълаван авунва. За ихьтин нетижа хкудна: цавун гъетери чилин гъетерихъ ялзава…

Бикеханум Алибегова,
писатель, журналист