Алай вахтунда лезги чIала, хейлин маса чIалара хьиз, гьялна кIан­завай бязи месэлаяр кIватI хьанва. И жигьетдай жуьреба-жуьре мярекатар  (конференцияр, элкъвей столар, гуьруьшар…) кьиле тухузватIани, нетижаяр аквазвач.

ЧIалан месэлайрик халкьдин гегьенш къатар акахьуни, сад лагьайди, дидед чIалахъ чи халкьдин рикI кузвайди къалурзава; кьвед лагьайди, чIала, дугъриданни, энгел­ тавуна гьялна кIанзавай месэлаяр авайдакай лугьузва­.

Амма чIалан месэлаяр гьялун па­талди тек са чIалахъ рикI кузвайбур кIватI хьун тIимил я. Лугьун хьи, гьатта хата­ни я: пешекар тушир ксаривай чIалан месэлаяр бажа­гьат дуьзвилелди гьялиз жеда (и кар чаз ахьтин ксари гузвай меслятрайни аквазва). Залан азар квай касдиз керчек диагноз эцигун патал анжах бажарагъ авай духтуррин меслят­, веревирд герек жеривал, чIала кIватI хьанвай месэлайрай гьакъикъатда кьил акъудун ва абур гьялдай дуьз рекьер къалурун паталдини, анжах гъавурда авай пешекарар герек жезва. А месэлаяр гьикьван дуьз кьатIуз алакьайтIа, абур гьялдай рекьерни гьакьван ачухдиз аквада.

Зи фикирдалди, эвелни-эвел лезги чIала кIватI хьанвай месэлаяр нубатда эцигун лазим я. ТахьайтIа, вири ихтилатар, кIвалахар нетижа тагудай рахунар яз, мад гъилера хъувуна кIандай крар яз амукьунин хаталувал ава. Гьавиляй чIалан тIал алай месэлаяр кIватIун, абур гьялдай рекьер жагъурун патал пешекар алимар ва мектебра лезги­ чIалан тарсар гузвай муаллимар кIватIун герек я. Ихьтин пешекаррикай “Лезги чIалан Эксперт-совет” хкягъун, гьабу­ру чIалан месэлайрин сиягь тайинарун, а месэлаяр галай-галайвал гьялунин нубат эцигун важиб авай кам жедай.

И жигьетдай заз жувахъ авай фикирар “Лезги газет” кIелзавайбуруз теклифиз кIанзава.

1. Алфавитдин месэлаяр.

Лезги фонетикадиз талукь тушир Ё, Ю, Щ сесерин гьарфар ва Ъ, Ь лишанар алфавитдай акъудин. Нефес галай ва галачир сесер (к, п, т, ц, ч), аффрикатар (дж, дз), кIалхандин севтинин [аъ] сес гузвай Ъ гьарф алфавитдиз хкин.

Лезги халкьди вичин эдебиятдин тарихда са шумуд алфавитдикай менфят къачуна. Абурукай яз, виче 54 гьарф авай алпан алфавит. (“Алфавит” гаф грек чIалан “альфа” ва «бета» гьарфарилай арадал атанва. ГьакI хьайила, тарихда жуван сифтегьан кхьинриз гьуьрмет авун яз, лезгийри алфавитдиз “алтабат” лугьун кутугнава). Ислам диндин таъсирдик кваз, лезгийри араб алифбадикай хийир къачуна. Лезги чIалан кьетIен сесер къалурун паталди араб алифбада са бязи алаваяр хъувуна, 28 гьарф авай ажам алифба арадал атана. Нетижада саки са пай гьарфар квахьна. 1860-йисара Къазанфар Зулфукъарован куь­мекдалди Пётр Услара туькIуьрай алфавитда 49 гьарф гьатна (абурукай 42 кIеви ва 7 ахъа сесер къалурдай гьарфар). П.К.Услара кхьей “Куьре чIалан грамматика” ктабда цIийи алфавитдалди лезги негъилар, къаравилияр, мисалар гана. И алфавитдик квай бязи гьарфар кхьиз четин тирвиляй, Кьасумхуьруьн мектебдин урус ва лезги чIала­рин муаллим хьайи, СтIал Сулейманан ирс кIватIу­ник зурба пай кутур  Абужафер  Мамедова  Усларанни  Къазан­фаран алфавитда авай бязи гьарфар, чпин кьадар хвена, кхьиз регьятвилихъди дегишарна. Гуьгъуьнай 1871-йисуз ­“Куьредин эвелимжи абжуз” тIвар алаз сад лагьай лезги ­гьарфалаг (букварь) Къазанфар Зулфукъарова ­Темир-Хан-Шурада (гилан Буйнакск шегьер) чапна. 1911-йисуз Абужафер Мамедова Тифлисда “Куьре чIалан ­элифарни ахпа гвяниз кIелдай жуз”  тIвар алай ктаб басмадай акъудна. 1928-йисуз латин гьарфарал элячIайла, лезги алфавит­да 40 гьарф амукьна. 1938-йисуз кириллица кьабулайла, гьарфарин кьадар 45-дал хканатIани, лезги чIалаз хас ва кхьинра чарасуз тир бязи гьарфар и алфавитдайни квахьна­.

Чаз аквазва хьи, алпан алфавитдилай гъейри, са алфавитдини виче 52-54 сес авай лезги чIалан игьтияжар­ тамамарзавач. Алай вахтунда чахъ авай кирилл алфавитди лезги чIал вилик тухуник, халкь савадлу авуник зурба пай кутуна. Амма алай аямда и алфавитдик са бязи дегишвилер кутунин чарасузвал арадал атанва. Гьеле III асирдилай вилик гьар са патахъай тамам алпан алфавит хьайи лезги халкьдихъ къенин йикъалди кутугай са алфавит тахьун, гьелбетда, мягьтелардай кар жезва. Ша лезги алфавитдиз са вил ягъин.

Алай вахтунин 45 гьарф авай лезги алфавит

А, а	Гь, гь	З, з	Кь, кь	О, о	Т,  т	Х, х	Ч, ч	Ы, ы
Б, б	Д, д	И, и	К1, к1	П, п	Т1, т1	Хъ, хъ	Ч1, ч1	Ь, ь
В, в	Е, е	Й, й	Л, л	П1, п1	У, у	Хь, хь	Ш, ш	Э, э
Г, г	Ё, ё	К, к	М, м	Р, р	Уь, уь	Ц, ц	Щ, щ	Ю, ю
Гъ, гъ	Ж, ж	Къ, къ	Н, н	С, с	Ф, ф	Ц1, ц1	Ъ, ъ	Я, я

Кириллицадин бинедаллаз туькIуьрнавай и алфавитда гьатнавай Ё, Щ, Ю гьарфар, Ъ, Ь лишанар лезги чIалаз стIун хасбур туш. ЧIалан бязи пешекарри, хъукъвайвилин [Ъ] ва хъуьтуьлвилин [Ь] лишанар кьетIен сесер къалур­завай гьарфара бакара къвезвайвиляй, абур алфавитда тун лазим я лугьузва. Им рази жедай делил туш. Вучиз лагьайтIа, Гъ, Гь, Къ, Кь, Хъ, Хь гьарфар, КI, ЧI, ТI, ПI, ЦI гьарфар хьиз, кьве лишандикай ибаратбур (кьве таханбур) ятIани, Ъ, Ь лишанар кьилдин лишанар хьиз ваъ, а гьарфарихъ галаз санал битав лигер (соединения) хьиз кьабулун герек я.

Кирилицадал къведалди лезги чIалан са алфавитдани Ё, Щ, Ь, Ъ, Ю гьарфар ва Ь, Ъ лишанар хьанач. Яни и гьарфари гузвай сесер лезги чIала ваъ, урус чIала герекбур я; гьавиляй абур гьа авайвал лезги алфавитдиз гъун дуьз кам хьанач. Лезги чIала ихьтин сесер маса гьарфаралди гуз жезвайвиляй, чун абурув вердиш хьанватIани, абурун гереквал авач: йо!; йугъ, йургъ, йурф, йуг…. Лезги гафарганда Ё, Щ гьарфарихъ анжах са-са гафар гала, чебни урусбур: Ё гьарфунихъ — ёлка, Щ гьарфунихъ — щётка. И кьве гафуниз килигна, лезги алфавитда Ё, Щ гьарфар, гафаргандани ёлка, щётка гафар тунин чарасузвал авач. Сад лагьайди, жемятдин рахунра и гафариз лезги ранг янава: йолка, шутка; кьвед лагьайди, и гафариз лезги эвезар ава: элтен, чIварах. Алай вахтунда Ё гьарф урус кхьинрайни саки акъатнава.

Са гафуналди, лезги чIалаз хас тир аваздин кьетIенвал хуьн паталди, лезги гафара Ё, Ю, Щ гьарфар, Ъ, Ь лишанар кхьинал къадагъа эцигун, ва и гьарфар лезги алфавитдай акъудун чарасуз кар я. Винидихъ гъайи месэлаяр кваз кьуртIа, 48 гьарф авай лезги алфавитдин ихьтин жуьре теклифиз жеда:

А, а	Д, д	И, и	К1,к1	П, п	Т1, т1	Хь, хь	Ч1,ч1
Б, б	Е, е	Й, й	Л, л	П1, п1	У, у	Цh, цh	Ш, ш
В, в	Ж, ж	Кh, кh	М, м	Р, р	Уь, Уь	Ц, ц	Ъ,ъ(аъ)
Г, г	Җ, җ	К, к	Н, н	С, с	Ф, ф	Ц1, ц1	Ы, ы
Гъ, гъ	З, з	Къ, къ	О, о	Тh, тh	Х, х	Чh, чh	Э, э
Гь, гь	Z, z	Кь, кь	Пh, пh	Т, т	Хъ, хъ	Ч,ч	Я, я

Теклиф ихьтинди я: алай чIавуз чахъ авай алфавитдай 3 гьарфни 2 лишан (вири 5 чка) акъудин ва теклифзавай алфавитдиз 9 гьарф хкин: нефес галай кIеви сесер (Кh, Пh, Тh, Цh, Чh) ва мадни Ж, ж, Z, z аффрикатар (белки, и гьарфар алфавитдик кухтунал суал ала), Ъ (аъ) кIалхандин “гьамза” сес къалурзавай гьарфар. Гьелбетда, рахунра чеб чара тир В (пIузаринни сарарин В) ва W (пIузаррин W) сесер къалурзавай гьарфар лезги алфавитдиз хкунин гереквал авач. Гафуна [В] сес лугьудани, тахьайтIа [W] сес, ихьтин са къейдиналдини тайинариз жеда: гафунин эвелда кIеви гьарфунилай кьулухъ къвезвай В гьарф пIузаррин W хьиз (лабиал сес хьиз) кIелда. Ихьтин къейдиналди нунуш (гнусавый) [Н] сес къалурзавай гьарфни эвезиз жеда: кIеви сесер къалурзавай гьарфарин вилик квай берейра ва гафунин эхирра [Н] сес нунуш жуьредиз [Нь] элкъведа: генг, гунг, зенг, занг, банк, вун, куьн, зун, чун, кьан, кьун, чIун ва мсб.

Гьа икI, 45 гьарфунин чкадал теклифзавай алфавитда 48 гьарф жезва.

Фейзудин Нагъиев

( КьатI ама )