Сувар. Шадвилин, тупламишвилин, ма­ни­-зуьрне галай зурба мярекат. Гафни, мярекатни рикIиз хушвал, разивал, шадвал ба­гъиш­завайбур я. Абур инсанри вил алаз, ри­кIик гьевес кваз гуьзетни ийизва. Суваррин йикъар чаз тIимил авач. Абурук пешекарвилин, юбилейдин, хайи ва гьакI лишанлу маса йи­къар­ни акатзава.  ГьикI лагьайтIа­ни, суварар къаршиламишиз инсанар гьамиша гьазур я.

Чи уьлкведин виридалайни жегьил  сувар­ Россиядин йикъахъ галаз ала­къалуди я.  Гьайиф къведай кар ам я хьи, Россиядин са бязи къефлейриз гилани 12-июнь уьлкведин суварин югъ тирди чизвач. Агьалийрин арада ахтармишунин хабарар кьадай “Левада-центр” организациядин делилралди, агьалийрин 49 процентдиз 12-июнь гьихьтин сувар ятIа малум я. Амайбуру­вай дуьзгуьн жавабар гуз хьаначалда. Къейдзавайвал, Советрин Союз чукIуруникай хъел авай инсанрини 12-июнь суварин югъ хьиз кьабулзавач.

И делилриз, рекъемриз тамамвилелди гьакъикъибур лугьуз жедачтIани, уьлкведа Россиядин, вич яшамиш жезвай чкадин къадир авачир инсанар авайди малум жезва. Са патахъай, агъазни кIан туш, амма гьакъикъат­дихъ галаз гьуьжетиз жедач. Зани жуван ах­тармишун кьиле тухвана. Экуьнахъ гьуьлуьн кьерез къвезвай, сагълам  уьмуьр тухузвай 11 танишдивай 12-июнь вучтин югъ я лагьана хабар кьуна. Хиве кьазва, жавабри мягьте­ларна. Анжах кьуд касдиз 12-июнь Россиядин­ югъ-уьлкведин сувар хьиз къейдзавайди чизвай. Амайбуру Россиядин садвилин, Конституциядин, Дагъустандин Конституциядин югъ я лагьана. Кьведа “чаз чидач” лагьана.

Россиядин югъ къейд ийиз саки къанни цIуд йис жезва, амма агьалийриз ихьтин «чирвилер» хьун квевай ятIа?  Мумкин я, инсанрик тахсирни квач. ГьикI лагьайтIа, бинедилай Россиядин югъ государстводин сувар хьиз тайинарунин месэла регьятди хьанач. Сифте 12-июнь Россиядин Федерациядин суверинитетдин гьакъиндай Декларация кьабулай югъ хьиз малумарнай. Ахпа — Россиядин аслу тушир югъ хьиз. Гуьгъуьнлайни — Россиядин югъ хьиз. Гьа са вахтунда гзафбуру Конституциядин югъ хьизни кьазва. 12-декабрь 12-июндихъ галаз какадарзава. Россиядин халкьарин садвилин югъни 4-ноябрь я. Ихьтин гьалара уьлкведин инсанар какахьзава, амма им разивалдай кар я лугьуз жедач. Государстводин метлеб авай суварар чир хьун лазим я.

Ашкара кар я, чна жуван диде-бубадал, тухумдал, хуьрел дамахда, са ни ятIани абурун гьакъиндай лагьай кутуг тавур гаф лап ажугъдивди, намусдал леке гъайи тегьерда кьабулда. Гьатта а касдин винел гьужумдизни фида. Гьа ихьтин кIанивилин гьиссеривди чун райондивни, республикадивни, ЧIехи Ватандивни эгечIун лазим я. ГьикI лагьайтIа, абур ава, чунни ава. Абурал дамах  авунни чи буржарикай я.

Уьлкведин суваррикайни, законрикайни, регионрикайни, государствода яшамиш жезвай халкьарикайни чирвилер хьун герек я. ЦIийи суварриз талукь яз адан тарих рикIел хкунни хъсан яз аквазва чаз.

Малум тирвал, 1990-йисуз Советрин Союз тIвар алай государство чукIурна ва гьа и йисан 12-июндиз РСФСР-дин халкьдин депутатрин Съезддал Россиядин государстводин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация кьабулнай. 1991-йисан 25-декабрдиз Госдумадин сессиядал депутатри гзаф гьуьжетар авурдалай гуьгъуьниз цIийи государстводиз Россиядин Федерация тIвар ганай. 1994-йисан 2-июндиз РФ-дин Президентдин Указдалди 12-июнь — Россиядин Федерациядин государстводин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация кьабулай югъ — суварин  югъ хьиз малумарна. 2001-йисуз и сувариз «Россиядин югъ” тIвар гана.

Россия патал 12-июнь кьве сеферда тарихдин метлеб авай йикъаз элкъвена. Сифтедай 1990-йисуз — РСФСР-дин халкьдин депутатрин Съезддал государст­водин суверинитетдин  гьакъиндай Декларация кьабулнай. Гьа и вахтунда Россиядин Конституциядин, адан законрин кьилинвилин гьакъиндайни малумарнай. Ана уьлкведин вири агьалийриз, политический партийриз, общественный организацийриз барабар ихтиярар авайди къейднай. Гьа са вахтунда законар акъуддай, исполнительный ва судрин власть сад-садавай чара авунин икьрардал атанай. Мадни ачухдиз лагьайтIа, алай вахтунда уьлкве пуд гьукумдин — законар акъуддай, исполнительный ва судрин — къаюмвилик кваз яшамиш жезва.

Дуьм-дуьз са йис алатайла, 1991-йисан 12-июндиз уьлкведа президент хкязавай вири халкьдин сечкияр кьиле фена. Имни тарихдин метлеб авай вакъиадиз элкъвена.

Тажуб жедай кар ятIани, 12-июнь государ­стводин сувар хьиз малумарунин гьакъиндайни кьве сеферда указар акъудна. Сифтедай РФ-дин Верховный Советди 1992-йисан 11-июндиз государстводин суверинитетдин гьа­къиндай Декларация кьабулай 12-июнь су­варин югъ яз, ахпани 1994-йисуз РФ-дин Президент Ельцинан указдалди 12-июнь госу­дар­стводин сувар тирди тайинарна. 1998-йи­суз сувариз вичин тайин тIвар гана — Россиядин Федерациядин югъ. 2002-йисуз РФ-дин Зегьметдин кодексдани и месэла тестикьар хъувуна.

Россия. Россиядин Федерация. Им гзаф кьадар миллетар яшамиш жезвай, 80-далай виниз регионрикай ибарат, гзаф кьадар чилералди, девлетралди машгьур, къудратлу уьлкве я. Вири регионрин арада аваз Дагъустан Республикадини виликди камар къачузва. Вири миллетрихъ галаз дагъустанвийрини экуь гележегдихъ еримишзава. И делилни дамах авуниз лайихлуди я.

Россия ва Дагъустан. Абурун арада дуст­вилин, амадагвилин, сада-садаз куьмек авунин алакъаяр авазни 200 йисалай виниз алатнава. Фенвай девирдиз тамашайла, дагъ­вий­ри урус ва гьакI Россияда авай маса миллет­рихъ галаз халкьдин майишатдин гьар са хиле еке агалкьунар къазанмишна. Гилани абур, ацалтнавай са бязи четинвилер алудиз, виликди, гуьзел гележегдихъ физ ча­лиш­миш жезва. Дагъустандин миллетри и кьил а кьил авачир Урусатдин областра, шегьерра, хуьрера гьакъисагъвилелди зегьметни чIугвазва, уьлкведи къейд ийидай хьтин агалкьунарни къазанмишзава. Амма эхиримжи са шумуд йисуз республикада арадал атай гьаларикай бине кьуна, массовый информациядин са бязи такьатри Дагъустандикай, дагъустанвийрикай анжах чIуру, пис, татугай хабарар чукIурунин алахъунар авуна. Уьлкведин са бязи дестейриз республика дяведин цIа твадай фикирарни авай. Амма государстводин кьиле авайбуру вахтунда и крарин вилик пад кьуна. Гьа имни РФ-дин Гьукуматди Дагъустандин ва санлай чи зурба уьлкведин садвилин гьакъиндай къайгъударвал авунин лишан я.

Лугьун лазим я хьи, РФ-дин Президентди, Гьукуматди эхиримжи йисара уьлкведин промышленность вилик тухудай, хуьруьн ­ма­йишатдин суьрсет артухардай, агьалийрин агьваллувал хкаждай, кесиб къатарин, гзаф аялар авай хизанрин, набудрин гьакъин­дай къайгъударвал гзафардай сиясат тухузва. И вакъиайри, серенжемри чи инсанрин руьгь мадни хкажзава, абур мадни хайи Ва­тандал ашукьарзава, ватанпересвилин гьисс артухарзава. Дуьньядин майданда Россиядин ва чи уьлкведин Президент Владимир Путинан рейтинг хкаж хьуни чун мадни шадарзава ва пакадин югъ мадни хъсанди жедайдахъ инанмишарзава. Амма, къейд авун лазим я, цIувад-къад йис вилик чаз чизвай Россия масад тир.

Россиядин Федерациядин къазанмишунрик жуван ватандашри виле акьадай пай кутунал ва абурун зегьметдиз, алахъунриз РФ-дин Президентди, Гьукуматди, талукь ма­са къурулушри лайихлу къимет гун мадни дамахдай кар я. Халкьдин тIвар хкажзавай,­ чпел дамахдай крарин иесияр тир ватандашар Россиядин шегьерра, хуьрера гзаф ава. Имни акI лагьай чIал я хьи, абуруз анра къулай шар­тIар яратмишнава, абурув са уьлкведин веледрив хьиз эгечIзава. Гьелбетда, яргъал, патал чкайриз фенвай инсанрал жуьреба-жуьре четинвилерни ацалтзава, абурув та­хай­­бурув хьиз эгечIзавай дуьшуьшарни жезва, амма санлай къачурла, дуьз, намуслу, пе­шекар, къени хесетрин инсанрин кефи хадайбур жезвайди туш.

Садани инкардач, чаз чи кIвал, хуьр, район, республика, уьлкве кIанда. Ам аваданлу­ди, къудратлуди яз акунни чи мурад я. Гьар са касди вич бахтлуди яз гьисабдайвал. Ихьтин гьаларни чеб-чпелай арадал къведач. Ватандин къадир авайбуру ам мадни мублагьди, девлетлуди, къулай шартIар авайди хьун патал зегьмет чIугун эвелимжи буржарикай я.

Чна са кар фикирдай акъудна кIандач, уьлкведа хъсанвилихъ жезвай дегишвилер, виликди физвай экономика, хатасузвал хуьдай военный къурулуш аквазвай США ва РагъакIидай пата авай адан са бязи амадагар гьар са уламда Россия кIеве тваз, ам чпе­лай аслу ийиз алахъзава. И карда абуруз куьмек гузвайбурни ава. Абурун алахъунар вири тIач ийидай са рехъ ава: Ватан кIан хьун, общество патал хийирлу, къени крар авун, къвалав гвайдаз куьмек гун.

Россиядин югъ — им государстводин кьилин ва виридалайни жегьил сувар я. Ада азад­даказ демократвилин бинейраллаз вилик финин барадай хкянавай рекьихъ инанмишвал, ватанпересвилин, чи гзаф миллетрин уьлкведин тарихдиз ва культурадиз гьуьрмет авунин адетрин мягькемвал лишанламишзава. Агьалийрин рикIел Россиядин Федерациядин Конституцияди тестикьарнавай демократиядин, азадвилин ва адалатлувилин ивирар хкизва. Сувар гьакI чакай гьар сада вичихъ галаз гражданвилин буржидин, Россиядин кьадар-кьисметдин патахъай жуван хиве авай жавабдарвал аннамишунин макьсад алакъалу ийизвай югъни я.

Адет хьанвайвал, и юкъуз РФ-дин Президент Владимир Путина уьлкведин илим, технологияр, литература, искусство, гуманитарный хел зурбадаказ вилик тухуник чпин зегьметдин пай кутазвай ксариз премияр гузва. Ихьтин мярекат чи республикадани кьиле тухузва.

Чаз аквазва, эхиримжи йисара Россиядин къудратлувал хкаж жезва. Регионра экономика, яшайишдин хилер вилик тухузва. Агьалийрин дуланажагъ хъсанвилихъ элкъвезва. Ихьтин дегишвилерин сан артухардай фикир аваз, Вирироссиядин стратегия кардик кутунва ва ана гьар са региондиз талукь, сифте нубатда гьялна кIанзавай месэла­ярни къалурнава, абур кьилиз акъудун патал бюджетдай миллионралди пуларни чара ийиз­ва. Гьа гьисабдай яз — Дагъустан Республика патални.

Россиядин йикъан суварихъ чи халкьар мадни тупламишдай, умуми крар патал къуватар сад ийидай, дуствал мягькемардай, акьалтзавай несилар ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишдай, чи чIехи уьлкведал дамахдай метлеб ава.

Виринра хьиз, чи республикадани Россиядин югъ гьар йисуз къейдзава. Шегьерра, районра концертар, ктабрин выставкаяр, конференцияр тешкилзава, агьалийрин вилик политикар, депутатар экъечIзава, театррин коллективри тамашачийриз махсус композицияр къалурзава, музейри инсанриз пулсуз чпин ракIарар ачухзава.

Нариман Ибрагьимов