Уьмуьр куьчуьрмишун гьамиша имтигьанрай, хъутIалрайни тIалрай экъечIун я. Регьятдиз гьикI экъечIда?.. И суал, заз чиз, парабуру вилик эцигзава. Жавабар жуьреба-жуьре жеда. Зи патав, куьмек кIанз, са жегьил атанва. Адан дерди чир хьайила, зун гьадахъ галаз са яшлу касдин кIвализ фена…
КIвалихъ фадлай дишегьлидин гъил галукь тавунвайди за гьаятдиз гьахьнамаз гьиссна: чиле тунвай Дербентдин мядендин къванциз къацу мурс акъатнавай; къванерин араяр кьурай хъчарини векьери кьунвай; гьаят, фадлай чуьхуьн тавуна, иеси авачир чка хьиз аквазвай…
Пенжер агална, экв туьхуьрнавай мичIи кIвале начагъданни дарманрин нидин гъиляй нефес къачуз жедайвал авачир.
— КIвализ куьчедин экв, гьава къведайвал, са геренда дакIарни ракIар ачуха,- салам гайидалай кьулухъ жувахъ галаз хтай жегьилдиз буйругъна за. Адани, и кардал вил алайда хьиз, гьасятда пенжерар ачухна. КIвализ эквни, михьи гьавани сухулмиш хьана.
КIвалин са пипIе, аскIан кроватдин къерехдал, кIвачер авадарна, яшлу кас ацукьнава. Адан вилик квай столдал хуьрекдин кьацIай кьве къаб, чайдин хал янавай стакан ва дарманар авай са пакет алай.
— Паб рагьметдиз фейидалай кьулухъ, къуллугърални аламачирла, хва, зун и дуьньяда садазни герек амач, — рахана яшлу кас. — Чан аламатIани, сура авайдай я. Авай кьве балани чпин хизанарни галаз Урусатда яшамиш жезва. Вил галаз шумуд йисар я, кьил чIугвазни хквезвач… Чна аялриз чIуру тербия гайи, я кефи хайи карни хьайиди туш. Чна, абуруз са дарвални тагана, кIелиз туна, эвленмишна, гьарма сад са кеспидин иеси авуна… Къе абуруз кефсуз бубадал кьил чIугвадай мажал авач… КIвалер маса гана, заз чеб авай чкадиз ша лугьузва. Зун, са шумуд операциядикай хкатнавай яшлу инсан, гьинихъ фида?.. Захъ амайди са чка я, — яшлу касди, гъил хкажна, гуьне патахъ тIуб туькIуьрна.
— Вири хъсан жеда, халу. Инсанар кефсузни жедайди я, сагъни хъжедайди я. Ви виш йис хьурай, юбилейдал ви балаяр хтуларни галаз кIватI жедайвал. Вуна рикIиз гуж гумир… Урусатда чи патара хьиз туш. Гьукуматдин кIвалахрал алайбур кIан хьайивалди ахъайзавайди туш,- яшлу касдин рикIиз майдан гудай гафар лагьана за.
— Экв гузвай лампа кана кьве югъ я. Завай ам дегишариз жезвач. Хтул атайлани лугьуз рикIелай алатзава. Захъ гелкъвезвайди и зи хтул я,- гъилин ишарадалди ада заз патав акъвазнавай жегьил къалурна.- Заз авай мал-девлет за адаз веси ийизва. Мад садазни… Кьейидалай кьулухъ заз балаяр хтайтIани сад я, тахтайтIани,- яшлу касдин пIузарар зурзана, чаз такурай лагьана, ада накъварай ацIанвай вилер агъузна…
И дуьшуьш зи рикIелай алат тийиз, гзаф вахтар фена. “Гьихьтин уьмуьр тухвай итим гьихьтин йикъал атанватIа аку”, лугьузвай рикIи.
Аялдиз дуьз тербия гун, адакай акьуллу инсан авун регьят кIвалах туширди виридаз малум я. Захъ авай кьве бала зани, дуьз тербия гана, зегьметдал рикI алаз, чIехидаз гьуьрмет ийиз вердишарна, эвленмишна. Къе чпикайни диде-бубаяр, гьукуматдин къуллугъчиярни хьанва. За и кардал, гьелбетда, дамахни ийизва. Бес пака, яш хьайила, зи балайри зун, гьа яшлу кас хьиз, мичIи кIвализ гадарайтIа, зи рикI пад жедачни? А яшлу кас аквадалди гьахьтин югъ инсандихъ галайди завай гьич фикирдизни гъиз жезвачир. Гьа йикъал ават тавун патал вуч авун лазим я? Чна чи аялар мус ва гьикI тербияламишна кIанда?..
Вири бубаярни сад туш, я вири аяларни. Гьар са диде-бубадихъ вичин тербиядин къайда жеда. Кьилинди — ам дуьзди хьун я. Гьар са аялдихъни вичин къилих ава. Бязибур лап четин къилихринбурни жезва. Ахьтинбурухъ галаз тербиядин кIвалах тухудай кьилдин къайдаяр жагъурун лазим къведа…
Алай девирда диде- бубайриз, иллаки бубайриз, аялриз фикир гудай вахт кьит хьанва. Пакамаз, аялар ксанмаз, кIвалахал физ, няниз, аялар ксайла хквезвай са бязи бубайриз, чпин балаяр акван тийиз, абурухъ галаз са келима рахан тийизвай вахтар гзаф жезва. Аялрин бахчадиз фейила, гуьгъуьнлай школада, ахпа са патахъ кIелиз, кIвалахиз фейила, аял михьиз гуьзчивиликай хкатзава. Ахпа, Аллагьди яргъазрай, аял герексуз, чIуру рекье авайбурун жергедиз гьахьна, са дуьшуьшдик акатайла, диде-бубади кьве гъилив кьил кьазва…
Аялрин тербиядикай рахадайла, зи рикIел, сад-садахъ галаз алакъада авай са шумуд кьиса хквезва.
…Са сеферда цIуд йиса авай гада, ксун тавуна, кIвалахдилай гьамишан геж хквезвай бубадал вил алаз акъвазна.
— Дах, ви са йикъан мажиб гьикьван я? — буба хтана секин хьайила, хабар кьуна гадади.
— Вуна зи мажибдикай вучзава? – хъел кваз, суалдиз суалдалди жаваб гана бубади.
— ГьакI, заз чириз кIанзавай…
— Са йикъан мажиб кьве виш манат я…
— Дах, заз са виш манат це ман,- тIалабна гадади.
— Лазим затI за къачузвайди я, ваз пул квез герек я?- чин чIурна бубади.
— Завай гьелелиг ваз лугьуз жезвач, ам сир я,- явашдиз жаваб гана гадади.
— Ваз закай чуьнуьхдай крар, сирер, пулунин дердияр хьанвани? — бубадиз генани хъел атана. Гада, пашмандиз бубадиз килигна, кьил куьрсна, муькуь кIвализ экъечIна.
“Белки, аялдиз вичиз лазим са ктаб къачуз кIанзаватIа?” — фикирна, буба, гъиле виш манат пулни аваз, гада авай кIвализ гьахьна.
— Аялри, са затI къачудайла, диде-бубадивай хабар кьадай адет авайди я, хва. Лугьуз кIанзавачтIа, лугьумир,- буба, пул гададин вилик эцигна, ракIарихъ элкъвена.
— Дах, акъваз!- гада шад хьана, тадиз кIвачел акьалтна. Ада бубади гайи пул къачуна, ахпа кроватдал алай хъуьцуьгандин кIаникай мад са виш манат хкудна, сад-садал эцигна, дахдал яргъи авуна. – Дах, ма ваз са йикъан мажиб… Пака захъ галаз кIвале акъваз ман… Зун вахъ дарих хьанва…
Бубадиз вичин векъивиликай, баладал ихтибар тавуникай регъуь хьана. Ада, гьалт хьана, вичихъ икьван тамарзлузвай бала къужахламишна…
… Пуд лагьай классдин учительницади цIийи йисан вилик аялрив Аяз -Бубадивай ийизвай тIалабунрин кагъазар кхьиз туна. Тарсунин эхирдай абур вахчуна, учительница кIвализ хтана. Нянин фу тIуьрдалай кьулухъ ада аялри кхьенвай кагъазар кIелиз башламишна. Са кагъазди ам къарсурна, дерин фикирдик кутуна. Гьа и арада кIвализ адан уьмуьрдин юлдаш гьахьна.
— Вуч хьана, вун перишан я хьи?- итимдиз паб пашманзавайди акуна.
— Ма, ина вуч кхьенватIа кIела,- лагьана, папа итимдив кагъаз вугана. Кагъазда кхьенвай:
“Гьуьрметлу Аяз — Буба! Закай телевизор ая ман! Белки, цIийи йисуз кьванни зи дидени-буба заз килигиз ацукьда. ТахьайтIа, телевизор авай чкада абуруз зун ерли аквазмач…
— Язух аял! Диде-бубадин чими келимайрикай магьрум хьанвайбурни ава кьван! — итимди кьил галтадна.
— Я итим, ам чи аялди кхьенвай кагъаз я — е..е..е! — паб итимдиз килигна. Адан вилер накъварай ацIанвай…
Гьелбетда, гьамиша аялриз кIандайвал авунни дуьз туш. Гьа са вахтунда хъсан патахъ ялзавай, дуьз рекье авай аялдиз манийвалнани виже къведач.
…Жегьил, чагъдавай руш, са вил буьркьуь я лугьуз, садани гъуьлуьз тухун тийиз амукьна. Са сеферда ада вичин дидедивай хабар кьада:
— Я диде, зи и вил вучиз ва мус буьркьуь хьайиди я?
— Ви виле, бала, аял чIавуз вавай мукIратI акьуна…
— Бес вуна зи гъиляй а мукIратI вучиз вахчуначир, диде?.. Ваз ам акуначирни?
— Акунай, бала. За вахчурла, вун шехьзавай…
— Вуна завай ам вучиз вахчунач? Зун къедалди шехьзамайни, диде?- хабар кьуна буьркьуь руша…
“Аялар къуьлуьн гьамбардал къвезвай верчер хьтин затIар я. Абур, киш лагьайла, катда, са декьикьадилай мад элкъвена хкведа…” лугьудай зи рагьметлу чIехи дидеди. Бес им тарс тушни?..
Чи Конституциядин къанунралди I8 йис жедалди аялри ийизвай чIуру кIвалахрин, гузвай зиянрин патахъай вири жаваабдарвал диде-бубайрин хиве гьатзавайди я. ГьакI хьайила, аялар гьикьван чи гуьзчивилик, чи къвалал, чи тербиядик кваз хьайитIа, гьакьван жуван рикIни секин жеда. Са куьмекдихъ, гъидай са стакан чайдихъ, са хупI къайи цихъ муьгьтеж тежервал, кефсуз хьайила, яшар хьана кьуьзуь хьайила, уьмуьрдин эхиримжи декьикьайра инсандин къуллугъда, адан кьилихъ вичин хайи балаяр галаз хьанайтIа, винидихъ суьгьбетнавай хьтин бейгьалар жедайни?.. Виридалайни четин тарс тербиядинди я.
Сардар Абил
РФ-дин писателрин Союздин член
