Гъилевай йис юбилейралди девлетлу я. Абурун жергеда лезги халкьдин арадай акъатна, вичин вири чирвилер ва  алакьунар Дагъустандин умуми культура ва литератураяр виликди тухуниз бахш авур зурба алим, арифдар, фольклорист  Агъалар  Агьмедович  Гьажиевни  ава.

Ада лап куьруь, амма баркаллу уьмуьрдин рехъ куьчуьрмишна. Гьеле алатай асирдин 20-30-йисара вичиз литературадин рекьяй виниз тир чирвилер къачуна, Гьажибег Гьажибегов, Мемей Эфендиев, Алибег Фатахов хьтин рухвайрихъ галаз санал лезги халкьдин сивин яратмишунар кIватI хъийиз, санал агудна, абур кIелзавайбурув ахгакьариз, зегьмет чIугур хцин гьакъиндай чи литературадин илимда са артух кхьинар авач. Амма адан ирс екеди я. Ам фольклорист, лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпос сифте яз кIватI хъувурди ва раиж авурди хьунихъ галаз сад хьиз, шаир, таржумачи, манидар, чи школайрин сифтегьан учебникар туькIуьрайди язни машгьур я.

Гьайиф, Ватандин ЧIехи дяведиз вичин гуьгьуьллувилелди фейи ам элкъвена хтаначир.

Дяведин йисара ада вичин къелемдин женгни акъвазарначир. “За Гитлеран хам хтIунда!” памфлет а йисарин лезги литературада, гьакI Дагъустандин литературадани вичихъ гекъигун авачирди хьайиди чи хейлин литературоведри (Гь.Гашаров, Къ.Акимов, Р.Кельбеханов ва масабур) къейднава.

Виридалайни артух Агъалар Гьажиевакай ва адан ирссагьибрикай делилар — тамам ктаб чи тIвар-ван авай публицист, писатель  Казим  Казимова  кхьена.

И чина чна гьадан макъала (1997-йисуз чи газетдиз акъатай) са бязи дегишвилер кваз чапзава. Адалай къуватлу ва метлеблу материал чаз гьелелиг малум туш.

Мерд Али Жалилов

Пак тIвар

Адан пак тIвар майдандиз акъу­дун патал яргъал йисара зун ам мукьувай чидай ксарихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Агъаларан аял йикъарин дустарилай, алимрилай чарар вахчуна. Сагърай чеб, абурун бажитвал  себеб яз къе завай Агъалар  Гьажиеван  экуь къамат куь вилик гъиз жезва.

Агъалар Гьажиев 1907-йисан 17-сентябрдиз Самур округдин Хуь­руьгрин хуьре жерягь-лежбер Агь­медан хизанда дидедиз хьана. Вичиз тIебиатди дерин зигьиндикай ва кьатIунрикай пай ганвай аял яз, сифте араб чIалал ада чирвилер хайи хизанда къачузва, ахпа хуьре сифтегьан мектебда кIелзава. 1925-йисуз, кесиб-синифдин аялар хьуниз килигна, Агъаларни адан мукьва гада тир Муса Ахцегьрин вад йисан туьрк чIалан мектебдиз кьабулзава. Ина ам, чирвилерал гьалтайла, амай вири аялрилай дирибаш тир. Ахцегьа мектеб акьалтIа­рай жаван сифте Буйнакск шегьердин педтехникумдиз кIелиз физва, анайни Дербентдин педтехникумдиз хквезва. Лагьана кIанда, тIва­рар кьунвай кьве шегьердин педтехникумрани чирвилерихъ къаних жегьил мукьувай Шаркь патан эдебиятдихъ ва медениятдихъ галаз таниш жезва. Буйнакск шегьердин педтехникумда лагьайтIа, ам Алим-Паша Салаватов хьтин савадлу касдин таъсирдик хьана. Вичиз араб чIалакай хабар авай, туьрк чIал­ни хъсандиз чизвай Агъалара са куьруь вахтунда къумукь чIални чирна, и чIалал вичин ширин сесиналди маниярни тамамариз хьанай.

Педтехникум акьалтIарай жегьил муаллимди Табасаран райондин мектебра са кьадар вахтунда кIва­лахзава. Амма чирвилерихъ ва ме­дениятдин, эдебиятдин алемдихъ авай еке майилри Агъалар кIелиз  Азербайжандин В.И.Ленинан тIва­ру­нихъ галай институтдиз акъудзава. Анаг акьалтIарай жегьил пешекарди са кьадар вахтунда Бакудин мек­тебрикай сана муаллимвиле кIвалахзава, адаз аспирантурадиз гьахьун патал вири жуьредин мумкинвилер авай. Анжах адан накьан муаллимар, чебни машгьур алимар, гьахъсуздаказ жазаяр гуник ака­туниз килигна, Агъаларан экуь мурадар кьилиз акъатнач.

1930-йисара Дагъустанда азербайжан чIалал чапдай акъатай “Да­гъустан фукъарасы” газетдин чинра Агъалар Гьажиеван сифте эсерар чапнай. Хайи Дагъларин уьлкведиз хтай адан савадлу хци гила гележегдин Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидовахъ га­лаз санал милли культурайрин Институтда (гележегда СССР-дин АН-дин Дагфилиалдин ИИЯЛ) Гьажибег ­Гьажибегован гъилик кIвалахзава. И йисара ада дурумлудаказ лезгийрин фольклор кIватI­зава, республикадин писателрин Союзда аялрин ва жегьилрин литературадин рекьяй секретарвилин везифаяр тамамарзава, лезги чIалаз Пушкинан, Лермонтован, Низами Генжевидин эсерар таржума ийизва. Адан бегьерлу зегьметдин нетижада 1941-йисуз чапдай “Лезгийрин фольклор” тIвар алай, вичин метлеб чи йикъарани квадар тавунвай ктаб акъатна.

Агъалар Гьажиев вичиз Аллагьди гзаф терефрихъай пай ганвай савадлу кас тир. Адаз фасагьатдаказ урус, азербайжан, фарс, араб, къумукь, ногъай чIалар чидай. Ада хуралай Низамидин, Хаганидин, Фирдоусидин, Физулидин ва Шаркь патан маса чIалан устадрин хейлин жавагьирар кIелдай. Агъалара сифте лезги чIалаз Низамидин “Лирика” таржума авуна, а эсердиз сифте гафни кхьена. Ада вири гьейран жедайвал тар, саз, чуьнгуьр ядай, лезги, Шаркь патан манияр еке гьевесдив ва шекер хьтин ширин сесиналди тамамардай.

Анжах хсуси уьмуьрда Агъа­лар­ бахтлу инсан хьанач. Гьеле цIу­сад йиса авай аял яз, адан диде рагьметдиз фена. Бакуда институтда кIелзавай йисара адав хуьряй буба Агьмедни кечмиш хьанва лагьай пашман хабар агакьна. Авайди лагьана кIанда, Агъалараз хайи дидевал адан имидин кайвани, мергьяматлу дишегьли Зулейхади авуна. Къуллугъдин рекьяйни ам, са гьихьтин ятIани бинесуз кар себеб яз, Шиназрин хуьруьз акъатнай. Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, гьамиша уьмуьрда шад тир ам гилани, вичихъ авай са вах Заидатан патав хтана, ада ракIарал аламаз хабар гана:

Хтанва зун шаддаказ,

Тазва, вах, вун саддаказ…

Агъалара хайи вахал цлан шкафда авай багьа ядигарар — вичин кхьинар ва ктабар аманатнай…

Чна винидихъ лагьайвал, Агъа­лар Гьажиеван экуь къамат рикIел хкунин карда автордиз Москвадай военный духтур Юсуф Омарова, Ба­куда яшамиш жезвай алим Мавлуд Ярагьмедова, Нажмудин Эфен­ди­ева, Махачкъалада яшамиш жезвай Дагъустандин халкьдин шаир Муталиб Митарова, Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидова, Агъаларан имидин хва рагьметлу Гьажиев Исмаил муаллимди ва ма­са ксари хейлин куьмекар гана — сагърай чеб. Амма Агъаларан гьакъиндай виридалайни артух секинсузвал зи рикIиз гайиди адан хайи вах Заидат я. Гьар сеферда чун гуь­руьш­миш хьайила, за вич хайи дидедин эвездай гьисабзавай и къени ва регьимлу дишегьлиди Агъаларакай вичи теснифнавай шиир тикрардай:

Агъаларан камалдин экв

Туьхуьн тийир чирагъ ятIа?!

Фейи стха, зун туна тек,

Вун дуьньядин са рагъ ятIа?!

И дишегьли заз эхиримжи нефесдизни аквадай мумкинвал хьана. Нефес дар жезвай  хурудай гужуналди са-са гаф акъудиз, ада ла­гьана:

— Чан бала, вал аманатдай  гафар, крар зи рикIе мад ава… Яраб Агъаларакай маса цIийи малуматар жагъанвачтIа, абурукай чаз хабар мус жеда?..

Вичихъ, чIехи хьана, чпин мурадрихъ агакьнавай веледар авай, далудихъ гьеле уьмуьрдин юлдаш, мугьманперес Исмаил муаллим галамай Заидатан рикIе эхиримжи нефесдизни багъри стха Агъаларан дерт амай. Амукьдачни бес,  Агъалар дуьньядал вири 36 йисуз яшамиш хьана. Ам гьатта мехъер-межлис ийизни агакьнач. Ам Ватан пе­хъи душмандикай хуьдай барабарсуз женгера 1943-йисан 13-сентябрдиз, яни хайи йикъалди кьуд югъ амаз, Смоленский областдин Пречистенский райондин накьварал те­леф хьана. Эхь, мел-мехъер, ери-бине, сур-гур тахьай стхадин суза вахан рикIяй эхиримжи нефесдизни акъатнавачир…

Агъалар Гьажиев хьтин къагьриман рухвайрин экуь къамат ри­кIел хкун гьар са намуслу ватандашдин пак буржи я.

* * *

Писателди лагьанвай келимайрин тереф хуьналди,  ада кхьенвай “Агъалар” трагедиядай куьруь чIук чна и нумрада гузва.

Агъалар

(Трагедиядай са шикил)

Перде ахъа жедалди тардай тамамарзавай музыкадин ширин авазрин ва халкьдин ма­нидин хуш сесер жеда. Ху­рув­ тар кьунвай Агъаларан мани­дин­ сесерик кваз перде ахъа хьана.

Дагъвидин адетдин утагъ-тавхана. Сандухдин винел гьеле вичел цIийи сусан дун-пар­тал аламай Шумай ацукьнава. КIвале Агъалар пайда хьуникди ам кIвачел къарагъна.

Агъалар (ШуькIуь, ширин сесиналди)

Вун чи багъда гьикI экъечIнай,

Я емишар тегъидай тар?

Вун вах я зи — магьардик квай,

ГьикI лугьурай за ваз зи яр?!

 

(Пенжердиз мукьва хьана)

Пенжердин хел ахъа ая,

(ахъайда).

Гарув гваз яйлух атуй.

Вах-стха яз шумуд йис я?

Сад Аллагь, ваз язух атуй!

 

Шалбуз дагъдин яру рагар,

Кьилел катра лув гузава.

Сефил жемир, зи вах Шумай,

Вун тек туна, зун физава…

Икьван гагьда секиндиз акъвазна, Агъаларан манидихъ яб акалзавай Шумая, адаз мукьва хьана, къуьнел гъил эцигна, мани лугьуз башламишна.

Ажеб хъсан кьадай зи сес

Ви хураллай тардихъ галаз.

Гьализ хьурай вавай дуьнья,

РикIиз кIани ярдихъ галаз.

 

Кай Кереман керематдин

Ван хьайи хьиз гъафил я зун.

И дуьньядал кIанид тахьай

Эслидилай сефил я зун.

 

Зун ахварин хиялдаваз,

Заз пияла гайид хьиз я.

Чи бахтунин кур тирвиляй

Зун вал дуьшуьш хьайид хьиз я…

Кьведни санал къуьн-къуьневаз ахъа пенжердиз мукьва жеда. Анай, къецелай билбилдин манийрин, Самурдин баядрин сесер къвезва.

Агъалар. Шумай, зи вах, ак­­­вазвани яшарни бегьем та­хьанвай чаз багърийри гьихьтин ягъун кьунватIа?! Бес вири уьмуьрда мукьваяр — саки вахни стха яз санал хьайибур эвленмишдайди яни?! Чан лугьу­дай диде далудихъ галамачир етим гада я лагьана, зи намус икI кIваче­рик гадарун дуьз яни?!

Шумай (Шериквилелди. Агъаларан гъил кьуна, тавазивиливди). Агъалар, чун багърийри куьгьне адетралди эвленмишна ингье къеце пуд варзни хьана. Зи играмиди, и  пуд вацра, гьич цуькведай кьван хатур хана, вуна зак тIубни кянавач. И пуд вацра ви патав хьайивиляй зун руьгьдай лап чIехи, камаллу инсан хьанва. Ви намуслувили, уьтквемвили, гъейратди зи вири уьмуьр нурламишна. Баркалла ваз! Я чи багъриярни вуна батIул ийимир. Абурузни чун вахтундамаз ферикъатна кIанзавай же­ди. Аквазвани, чи кьисмет дагъ­лари­лай­ни агъурди хьана…

Агъалар.  Шумай! Вун къени, пакани, вири уьмуьрдани, эхиратдани заз хайи вах хьиз я. Зун ахьтин чкадал атанва хьи, заз хуьряй са кьил элкъвей патахъ катиз кIанзава. Гьа са вахтунда — чи кьилел атанвай мусибатдикайни. Эхь, язух буба, гьеле яшар бегьем тахьанвай вахни туна… Лап исятда… Вуна зун айиб мийир. Заз маса чара аваз аквазвач.

(Билбилдин нагъмайрин, Самурдин баядрин сесер къвезвай пенжердиз мукьва хьана, мани лугьуда).

Я чан билбил, шад хьуй гуьгьуьл,

Къуй чай агь ваъ, хъвер акъатрай.

Чи араяр серинарур

Туькьуьл мециз хер акъатрай.

(Садлагьана мани кьатI­на, тарни саламатдиз вичин кьватида хтуна, Агъалар Шу­маяхъ элкъвена). Шумай, зи вах! Бахт халис женгчидин гъиле авай умудлу яракь я лугьуда. Я Аллагь! Бес за нихъ галаз ва вучиз женг чIугурай?! Вахтсуздаказ дуьньядилай фейи диде  Афизатан хер рикIе амаз, бейчара хьанвай бубадихъ галаз?! Гьеле гъвечIиз­май вах Заидатахъ галаз?.. Я Ал­лагь, вуна зи далудиз хупI агъур­ пар язавачни?! Ваъ, ваъ, Шумай, жуван жегьил уьмуьр завай агьузардизни дердисервилериз къурбанд ийиз жедач! Багърийриз зун виле аваз такун, Султали дадашан ахмурар… Яраб заз сад-садан далудал алаз и туькьуьлвилер гьи­кьван жедатIа?! Яраб зи кьилел пака мад вуч къведа­тIа?!

Шумай (Къалабулух акатна). Агъалар! Агъалар!

Агъалар (Тарни вахчуна, ракIарихъ еримиш хьана). Сагърай, зи вах! Закай вун инжиклу хьанатIа, багъишламиша. Имни ваз, зи патай ядигар яз, диде Афизата тупIухъ акалай къаш авай тупIал. (ТупIал Шумаян тупIухъ акалда). Келлегуьз ваъ, кутугай са кас гьал­тайтIа, гележегда адахъ галаз жуван кьадар-кьисмет сад ая. Зи намус ви вилик гьамга хьиз михьи яз ама.

Шумай.  Агъалар! Ма зи патайни ваз ядигар яз ви тIварни винел нехишламишнавай пекдин яйлух. Гьар зун рикIел атайла, адаз килиг. Къуй ада ви вилерал анжах шадвилин накъвар михьи авурай. Пашманвилинбур — садрани…

Агъалар (Куз-куз Шумай къужахламишна). Худа Гьафиз! Зи багъри вахни буба вал аманат. Яргъарилай хьайитIа­ни абуруз хатур-гьуьрмет ая… Де гила сагърай!

(Фида). Сагърай, зи хайи дагълар! Сагърай куьн, Самбур вацIун сирлу баядар!

Шумай (Агъаларан гуьгъуьниз). Вун Аллагьдал аманат хьуй!

КIвализ, цIай квайди хьиз, Агъаларан буба Агьмед гьахьда. Ам юкьван яшарин, жерягьдин акунар авай лежбер итим я…

Казим Казимов, «Лезги газетдин» культурадин отделдин

виликан редактор, писатель