Россияди ва виликдай Советрин Союздик акатзавай республикайри ЧIехи Гъалибвилин сувар къейд ийиз ингье 74 йис жезва. Амма и Гъалибвал, къе са бязибуру фикирзавайвал, чи бубайрин гъиле регьятдиз гьатнач.

1941-йисан 22-июндиз Адольф Гитлеран тапшуругъдалди Германиядин кьушунри Советрин Союздал вегьенай. Душманди Балтийский гьуьлелай ЧIулав гьуьлел кьван яргъи сергьят хуьзвай чи пог­раничный частарал гьужумна. Гитлеран ге­нералри лап кар алай кьушунар Шяуляйдин, Каунасдин, Гродне-Волынский, Рава-Русский ва Бродский терефрихъ ре­кье тунай. Амма пограничникри абуруз терсдаказ жаваб ганай, душмандин гзаф аскерар, техника барбатIнай. Анжах са Шяуляйдин патарив фашистрин 300 танк тергнай.  Дяведин анжах са юкъуз чи зенитчикри душмандин 76 самолет яна, гадарнай, 5000 немс есирда кьунай.  Женгер­ гьич фикирдизни гъиз тежер хьтин  къизгъинбур, ивияр экъичдайбур, гьужум-гьужумдин кIула авайбур тиртIани, чи пограничникри ва Яру Армиядин аскерри эхир нефесдалди женг чIугвазвай. ЯтIани къуватар барабарбур тушир. Еке телефви­лер хьайи чи кьушунар кьулухъ чIугу­низ мажбур хьана. Виликамаз гьазур хьанвай ва аскерралди, яракьралди, техканикадалди­ артуханвал авай душмандин хура акъвазун четин тир. Амма Яру Армияди, Со­вет­­рин Союздин халкьари садвал, тупламишвал, душман акунани такIан хьун къалуруналди, вири четинвилериз дурум га­на, инсафсуз, пехъи  душмандал Гъалибвал къазанмишна.

Им тарихдин шак алачир гьакъикъат, зурба делил ятIани, РагъакIидай пата, США-да чIехи телефвилериз, къурбандриз, зиянриз рехъ гана къачур Гъалибвал шаклувилик кутазвай, Гъалибвал чпин кIвачихъ язавай тарихчиярни, политикарни, бязи уьлквейрин регьберарни ава. Абуру вуч лагьайтIани, тарихдин чинар ктабрай акъудиз, гьакъикъат къундармайралди эвезиз жедач.

Гъалибвал гьикI ва ни къазанмишайди ятIа, 1945-йисан апрелдин вацра кьиле фейи женгерин, СССР-дин Верховный Главнокомандующийдин регьбервилик кваз кьиле тухвай военный зурба операций­рин нетижайри ачухарзава ва успатзава.

Гьа икI, 1945-йисан 20-апрель, Ватандин ЧIехи дяведин 1399-югъ. РагъэкъечI­дай патан Пруссиядин операция. Белоруссиядин 3-фронтдин командованиди Пиллау порт кьун патал К.Галицкийди регьбервал гузвай гвардиядин 11-армия кардик кутуна. Йикъан сятдин 11-даз гвардиядин 16 ва 36-стрелковый корпусар гьужумдиз фена. Няналди абуру са километрдин мензил чпин гъиликна.

Гьа и юкъуз Белоруссиядин К.Рокоссовскийди регьбервал гузвай 2-фронтдин кьушунри Берлин галай патахъ гьерекатна. Экуьнин сятдин 7-даз 30 декьикьа кIва­лахайла, П.Батован 65-армияди Вест-Одер вацIалай элячIдай серенжемар кьабулна. Фашистрин оборонадин сад лагьай зулунай пад акъудна ва чи кьушунриз мадни виликди гьужумдай плацдарм кьуна. ВацIалай элячIдай алахъунар В.Попо­ван 70 ва И. Гришинан 49 лагьай армийрини авуна, амма душманди вири гьужумриз дурум гана.

И чIавуз Белоруссиядин 1-фронтдин 61-армияди Альте-Одер вацIал женгер тухузвай. Претцелер Форст тамай экъечIай танкарин армияди Бернау кьуна. Женгер кьиле физвай гьаларал командующий  Г.Жуков рази тушир. Ада йифен сятдин 10 жез-тежез танкарин гвардиядин 2-армиядин командир С.Богдановаз буйругъ гана: “…Ви хиве тарихдин еке метлеб авай везифа твазва  — сифтебурукай яз Берлиндиз­ гьахьун ва Гъалибвилин пайдах хкажун. И тапшуругъ кьилди-кьилихъ ваз гузва. Гьар са корпусдай лап викIегь ва дирибаш са-са десте Берлиндиз рекье тур ва 1945-йисан 21-апрелдин экуьнин сятдин 4 жедалди абур, душмандин къизгъин аксивилизни килиг тавуна, Берлиндин къерехриз гьахьрай, за идакай Сталиназ, газетризни хабар гудайвал”.

Вилик акатай вири кукIвариз, душмандиз ягъунар кьаз-кьаз, 47-армия йикъан эхирдиз 22 километрдин мензилдиз — Берлиндин мулкариз гьахьна. Йикъан сятдин 4-далай Берлин шегьер тупарай ягъиз гатIунна. Женгеривди чи кьушунар Претце­лер Форст тамай экъечIна ва Вернойхен, Штраусберг шегьерар кьуна. Украина­дин 1-фронтдин кьушунри суткада 60 километрдин рехъ атIана, Барут шегьер кьуна. Танкарин 4-армия 40 километрдиз ви­ликди фена. Центральный группадик акат­завай кьушунри Одер ва Нейсе вацIа­рин къерехрив женгер кьиле тухвана, нетижада Бад-Фрайен-Вальде, Врицен, Зеелов, Комаров, Мокрее, Лазце хуьрер кьуна. Санлай кьушунар Берлиндин къерехрив агакьна.

21-апрелдиз вири къуватар, такьатар желбна, Германиядин шегьерар, хуьрер хуьзвай кьушунрихъ Яру Армиядин дивизийрин, полкарин, соединенийрин гьужумриз дурум гудай мумкинвилер къвез-къвез тIимил амукьзавай. Чибурун гъиле мадни шегьерар ва хуьрер (Райнталь, Катцельсдорф, Шраттенберг) гьат­на.­

22-апрелдиз Яру Армиядин кьушунри са шумуд терефдихъай Берлиндал гьужумна. Нисинилай алатайла хьиз женгер шегьердин къене кьиле физвай. Гъалибвилери руьгьламишнавай аскерри Потсдам, Котбус кьуна.  Чи 13-армия Эльбадал агакьна. Гитлераз вучдатIа чизмачир. Ада РагъакIидай патан фронтдай хканвай генерал Венкинан 12-армиядиз Берлиндал гьужумна, Советрин кьушунар кьулухъди гадарунин буйругъ гана. Амма и буйругъдикай са менфятни хкатнач. Няни жедай кьиляй чи армияр Берлин-Шпандауэр-Шиффартс, Ордер-Шпрее къаналрив, Шпрее вацIув агакьна. 23-апрелдин экуьнахъ немсерин Штайнеран армияди чибуруз акси гьужумдик кьил кутуна, амма са затIни алакьнач.

24-апрелдиз чи армийри Берлиндин юкьва, къенепата женгер кьиле тухузвай. Белоруссиядин 1-фронтдин са шумуд ­ар­мияди немсерин Франкфуртдин дестеяр гьалкъада туна ва Креммен, Флатов, Вель­тен, Наунен шегьерар, Берлиндин Ад­лерсхоф, Рудов, Альт-Глиникке, Бонс­дорф районар кьуна. Украинадин 1-фронт­дин кьушунри Берлиндин Мариендорф, Ланквиц, Осдорф, Штансдорф районар чпин гъилик авуна.

1945-йисан 25-апрелдин гьакъиндай Совинфорбюроди ихьтин малумат гана: “Йикъан сятдин 12-даз Белоруссиядин 1-фронтдин гвардиядин 47 ва 2 лагьай­ танкарин армияр Берлиндин Кетцин райондиз гьахьна ва ина Украинадин 1-фронт­дин гвардиядин танкарин 4-армиядик  какахьна ва абуру мадни виликди гьужумар тешкилна”.

Немсерни ксанвачир. Штайнеран дестеяр  Германсдорф районда гьужумдиз фена. Абурун танкарин 3-армияди чибу­руз басрух гуз гатIунна. И вахтунда Белоруссиядин 1-фронтдин авиациядин летчикар цавуз экъечIна. Абуру фашистрин танкарин армиядин винел, югъ чилин циф авайди тиртIани, герек кьадар бомба­яр вегьена. Фашистрин кьилин шегьер хуьзвайбуруз куьмек гудай чалишмишвилер Кенигсвустер-Хаузен, Миттенвальде фронтра авай немсерин танкарин 21-диви­зияди авуна. Амма абурувай чи гвардиядин танкарин 3 ва 28-армийрин сенгеррилай элячIиз хьанач. РагъакIидай патай мад­ни 9 ва12-армияр куьмекдиз къвезвай. Абуруз Луккенвальд районда, чи сенгеррай пад акъудна, вермахтдин кIеве авай армийриз куьмек гунин тапшуругъ ганвай. Са гъвечIи гъалибвал абуру къачуна: Барут шегьердин къваларив кьван атана. Ам­ма мад немсерив виликди еримишиз тунач.

Гитлеран буйругърихъ метлеб, армийрин кьилера акъвазнавай генералрихъ виликан фурс, гьунар, амачир. Яру Армиядин аскерри Берлиндин вири куьчейра эхиримжи къуватралди оборона хуьзмай фашистар къирмишзавай. Белоруссиядин 3-фронтдин кьушунри Земландский полуостровдал алай ва немсерин эхиримжи сенгер Пиллау къеле къачуна. Сад лагьай­ фронтдин кьушунри Берлиндай РагъакIи­дай патахъ катиз кIанзавай армийрин, дестейрин вири рекьер агална ва нянихъ элкъвейла, Украинадин 1-фронтдин кьушунрик какахьна, Берлин михьиз гьалкъада туна. Идахъ галаз сад хьиз, Берлиндин къваларив гвай Кетцин, Котбус, Риза, Пренцлау ва 40 хуьр кьуна.

27-апрелдиз Яру Армиядин кьу­шун­ри­ Пелитц, Штеттин, Шведт, Ангермюнде, Ра­тен, Шпандау шегьерар кьуна. Берлиндиз гьахьнавай чи аскерри 40 квартал душмандикай азадна. Рейхстагдал агакьдалди 2250 метр амай. Гвардиядин танкарин 1-армияди шегьердин  кефердинни рагъакIидай пата гьужум вилик тухузвай. Ада 80 кварталдай немсер чукурна. 8-армиядини гьалкъа яваш-яваш гуьтIуь ийиз­вай. Танкарин 4-армияди Ванзе островдин патарив Потсдам патал эхиримжи женгер тухузвай ва эхир амни кьуна.

28-апрелдиз дяведин йисара есирда гьатнавай Советрин ва Европадин хейлин уьлквейрин аскерри, агьалийри вилив хуьзвай, амма гьа кар жедайдахъ агъан тийизвай вакъиа хьана: Белоруссиядин 1-фронтдин ударный 3-армияди “Моабит” концлагерда авай кьван инсанар азадна. Абур Шпрей вацIал алай Мольтке муь­къуьв агакьна. Рейхстагдал агакьдалди амайди са шумуд виш метр тир.

Танкарин 1-армияди, Ландвер къаналдилай элячIна, Ангалдин ва Потсдамдин вокзалрин, Зоологиядин багъдин патарив женгер тухузвай. Гьа и районра чи маса армийрини фашистар катдай, рей гудай чкадал гъизвай.

И юкъуз шегьерда душмандихъ галаз кьиле тухвай женгерин нетижада Берлин хуьзвай Гитлеран частар пуд чкадал пайдайвал хьана. Абурун са пай кеферпата, муькуь пай Тиргартен паркунин районда кIватI хьанвай. Гьалкъадай экъечIун, Яру Армиядин кьушунар кьулухъди гадар хъувун патал гьикьван алахъунар, гьужумар авунатIани, фашистрилай са затIни алакьнач. Чи кьушунри шегьердин Фриденау, Груневальд, Рулебен, Сименсштадт районарни кьуна.

29-апрелдиз Белоруссиядин 1-фронт­дин 61 ва ударный 3-армийри къенепатан крарин министерстводин дарамат кьуна ва рейхстагдал гьужумна. Абуруз куьмек яз гвардиядин танкарин 1ва 2 ла­гьай­ армиярни атана. 69 ва 33- армийри Тиргар­тен  паркуна сенгерар кьунвай нем­серин 9-армиядин частар барбатIна. Гьа са вахтунда чи армийрин гъиле Анклам, Фридланд, Нойбранденбург, Лихен шегьерар, Мекленбург вилаят, хейлин хуьрер гьатна­.

30-апрель тарихда Гитлеран Германиядин эхир хьайи югъ хьиз гьатна. Экуьнилай гатIунна, Яру Армиядин кьушунри рейхстагдал гуьллейрин, тупарин, бомбайрин хар къурна. Йифен сятдин 10-дан зураз рейхстагдал чи аскерри Яру пайдах хкажна. Гьа и юкъуз, тарихчийри тестикьарзавайвал, Гитлера веси кхьена ва вичин чандизни къаст авуна. Ада гросс-адмирал Дениц канцлервиле тайинарнавайдакайни кхьенай…

Нариман Ибрагьимов