Алемдин, инсаниятдин тарихда тахьай жуьредин вакъиаяр авач. Са кар якъин я, миллионралди инсанар лукIвиле тваз, маса уьлквейрин чилера вил аваз, дявейрик цIай кутур шагьрин, пачагьрин, императоррин, ханарин… эхир хъсанди хьайиди туш. ЯтIани уьлквейрин кьилериз къвезвай бязи регьберри и гьакъикъи делил кваз кьазвач. Адольф Гитлерахъни вири дуьньядин агъа жедай ният авай. Европадин хейлин государствояр вичиз муьтIуьгъарай фюрераз Советрин Союзни зур йисуз метIерал акъвазариз кIан хьанай. Амма адан чIулав планар кьилиз акъатнач. Баркаллу Яру Армияди, Советрин игит халкьди Гитлеран иландин са шумуд кьил атIана, Берлин гьалкъада туна.
1944-йисан ноябрдалди Гитлер РагъэкъечIдай патан Пруссияда авай “Жанавурдин магъара” тIвар алай ставкада яшамиш жезвай, вичин генералриз анай буйругъар гузвай. Яру Армиядин кьушунар Германиядиз мукьва жердавай ам Лангенхайн-Цигенбергда авай “Лекьрен муг” лугьудай чкадиз хтана. Инани кьве варз акъудна, ам Берлиндиз хъфена. Ина ада вичин штаб чилин кIаник квай бункерда ацукьарна. Идакайни фюрераз куьмек хьанач.
Шагьидри тестикьарзавайвал, 1945-йисан 13-апрелдиз пропагандадин министр Й. Геббельса Гитлераз Ф.Рузвельт кьейидакай хабар гана. Ида ам акьван шадарна хьи, гьатта хъуьрез эгечIна ва ахпа ада саки гьарайна: “Гила чун гъалиб жеда”. Адан буйругъдалди бункерда авай виридаз шампанский чехир ганай. Амма гьа и нянихъ “Вена шегьер кIватна” лагьайла, “жери кар туш” гафар акъудна, ада рикI алай чка кьуна. Морелла духтурди са арадилай ам вич-вичел хкана.
1945-йисан 16-апрелдиз Маршал Г. Жукова чи кьушунриз Берлиндал гьужум авунин буйругъ гана. 20-апрелдиз чи кьушунар Берлиндивай 17 километрдин яргъа авай. Гьа и юкъуз Гитлеран 56 йис тамам хьана. Германиядин меркездал гьужум башламишна, тупарай язавай къукърумрин ван хьайила, бункерда авай ва къалабулух акатай Гитлера адъютантдивай “вуч хьанвайди я?” лагьана хабар кьуна. “Урусрин артиллерияди Берлин язава”, — жаваб гайила, фюрер, чин чIурна, вичин кабинетдиз хъфена.
Сятдин 12-даз ам бункердай экъечIна, рейхсканцеляриядиз фена. Ина сятдин 2-даз Геринг, Риббентроп, Дениц, Кальтенбруннер, Шпеер, Кейтел, Кребс ва масабур кIватIна, эхиримжи совещание кьиле тухвана. Инал адаз Баварияда чуьнуьх хьунин ва маса меслятар ганатIани, “чна эхиримжи нефесдалди Берлинда женг чIугвада” лагьана Гитлера.
Амма Гитлеран генералрихъ ва армиядихъ женг чIугвадай къуват, такьат, гьевес амачир. Нянихъ Гитлераз Рурдин районда Вальтер Моделан 375000 аскердикай ибарат кьушунди рей гайидакай хабарна. Ада вири кичIе руьгьер ва хаинар тирди малумарна, Модела вичи вич яна кьена.
Гитлера гагь са, гагь маса генералриз Берлин хуьниз ва Яру Армия кьулухъди гадаруниз, барбатI авуниз талукь буйругъар, гана, амма адан тапшуругъар кьилиз акъуддайбур амачир. 22-апрелдин нянин сятдин ругудаз Гитлера вичин буйругъдалди Берлин хуьнин командующийвиле Э. Беренфенгер тайинарна. 23-апрелдиз Гитлеран буйругъдалди обергруппенфюрер Ю. Шауба рейхсканцелярияда, кIвалера, бункерда авай вири документриз цIай яна, адан хсуси поезд пучна.
Берлин Яру Армиядин кьушунрин гьалкъада гьатнавайдакай хабар хьайила, Гитлер лугьуз тежедай саягъда ажугъламиш хьана ва, вири сад хьана, гьужумдиз финин буйругъ гана.
1945-йисан 30-апрелдин нисинилай алатайла, Гитлера сифте рикI алай кицI кьена, ахпа паб Евадив агъу хъваз туна ва вичи вични яна кьена. Гьа инал Адольф Гитлеран-Шикльгруберан ниятрин, мурадрин эхир хьана. Гьайиф хьи, тарихдин ихьтин крарикай, вакъиайрикай бязи ифей кьилери тарс хкудзавач.
Хийир Эмиров
