Чи гъилиз еке савкьат атанва. Чи хайи чIалаз  талукь, виче лезги чIалан саки ви­ри­ къатар (кхьинрин, рахунрин, диалектрин, тIе­би­­атдин, няметрин ва гьакIни инсандин хас тIва­рарин, сиясатдин, диндин ва икI мадни) гьатнавай, урус чIалаз таржума авунвай чIехи словарь. Ада 35 агъзурдав агакьна лексический паяр (гафар, дурумлу ибараяр) гьатнава. Чав икьван гагь­да­ агакьай словарра (М.М.Гьажиеван, У.А.Мейлановадин, Б.Б.Талибован, А.Г.Гуьлмегьамедован, Р.И.Гьайдарован ва масабурун) абурун кьадар хейлин тIимил тир. ЦIийи словардин авторди вини­дихъ тIварар кьунвай вирибурун кIвалахар умуми­ламишнава. Им гьавиляй эхиримжи вахтунда май­дандиз акъуднавай гьакьван чIехи ва гьа­кьван­­ важиблу кIвалах  хьанва. Адан автор бажарагълу шаир, муаллим, жуьреба-жуьре гафарган­рин (набататрин, емишрин, гьайванрин, къушарин, маса тIварарин) автор Майрудин Бабаханович Бабаханов я. Адахъ галаз журналист ва критик А.Омаровани шаир Ш.Шабатова и кIва­лах­дин гьакъиндай авур суьгьбет чи газетдиз акъатнай. Словардихъ галаз таниш хьайила, жуваз авур таъсирдикай са шумуд гаф лугьуз кIанзава.

Сифтени-сифте кIелза­вай­дан фикир и кIва­лах­дин девлетлувили, вичел чIугунвай зегьметди желбзава — ам чIехи форматдин ча­рарин саки 600 чиникай ибарат я. Адетдин ктабриз эл­къуьрайтIа, адакай 1200 чин, яни пуд ктаб хьун мумкин я. Авторди гафар ви­ри санал хуьн па­тал ихьтин кIалуб хкянава. Кьвед ла­гьай кьетIенвал ам я хьи, автор­ди вичини сифтегьан гафуна къейднавайвал, и кIва­лахда, вичелай вилик чи чIа­лахъ галаз алакъалу словарар туькIуь­рай чIехи алимрин (П.К.Усларан, М.М.Гьажиеван, У.А.Мейлановадин, Р.И.Гьайдарован, Б.Б.Талибован, А.Г.Гуьлмегьамедован) рехъ, ирс, адетар хвенва, виликди тухванва. Им лагьай чIал я хьи, авторди лезги гафар ва ибараяр урус чIалаз гьакI таржума авунвач. И кардихъ галаз­ санал гьар са гафунал, ибарадал, абурун манайрал, кхьинрал ва уьмуьрда кардик хьунал (ишлемишунал, кхьин­ра ва рахунра) илимдин тайин кIва­лах тухванва. Таржумадихъ галаз санал, абур гьихь­тин чIа­лан паяр ятIа, гьихьтин стилра (литературада, илимда, рахунра) ишлемишзаватIа, гьар са гафу­нин асул ва куьчуьрмиш манаяр, сад-садаз мукьвал ва яргъавал (синонимар ва омо­нимар)­ гьихьтинбур ятIа, кьилдин макъалайра ху­до­жест­венный  литературадин ва фольклордин чеш­мейрай къачунвай девлетлу мисалралди ачу­харнава­. И карди кIелзавайди дикъетлу авунихъ галаз­ са­нал­ жуьреба-жуьре алава чешмейра къекъуьнизни, ге­къи­гунар авунизни мажбурзава. Нетижада кIел­­завай­дав чIалан илимдай (грамматикадай, лек­сиколо­гия­дай, диалектологиядай, этимология­дай, орфографиядай) хейлин цIийи чирвилер ага­кьарзава.

Чаз четиндиз акъваззавай гафар санал ва я дефис аваз,  чара-чараз, чIехи гьарфуни­лай ва я гъвечIиз кхьинин хейлин къайдаярни чир жезва. Месела, “абас” гаф пулдин (къад кепек) тIвар тирди хьиз, чи чIала итимдин хас тIварни — Абас — тирди, ам чIехи гьарфунилай кхьена­ кIан­завайди къалурнава. Идахъ галаз сад хьиз, и гаф кар алай кьилинди яз, чIала гьалтзавай дурумлу ибараярни, абурун урус  чIалан  таржумаяр­ни галаз ганва:­ “абасдихъ  намус маса гудайди” (мисал);  “абасдин хийир авачир” (наречие); “абасдин­ савда” (сущ). И гафунихъ маса вариантни ава — “абаси”. Адаз баянар “абас” гафуна ганвайди къалурнава. Манаяр чара, амма сад хьиз ванзавай, кхьизвай гафар-омонимар кьилдин макъалайра римдин рекъемар галаз ганва.

“Абдал(-ди, — да, ри) сущ. юродивый (в знач. сущ.), чудак; дурачок. “Чакъал квачир тамни жедач, абдал квачир мехъерни” (мисал).

“Абдал” II прил. юродивый, чудаковатый. “Адаз хуьруьнбуру абдал Вакъуф лугьудай”.

Ибурал алава яз, “абдал” гафуникай  арадал къвезвай маса гафарни кьилди-кьилди ганва: “абдалвал” (сущ). “абдалвалун” (глаг.); “абдалвилелди” (нареч); “абдалдаказ” (нареч.).

Ихьтин гафар, жуьреба-жуьре суффиксрин, кIу­сарин, паярин куьмекдалди арадал атанвайбур, чи чIала акьван гзаф я хьи, абурун манаярни урус чIа­ла гьакьван жуьреба-жуьре я. Чи гъилевай словарь­ чIехи хьунин асул себебни, заз чиз, гьам я. Ам­­ма таржума ийидайла, и манаяр чир хьана кIан­зава.

Виридалайни гзаф чка са гаф бинеда аваз арадал атанвай, иллаки рахунрин чIала гьатнавай дурумлу ибарайри кьунва. Месела, “рикI” гаф кваз ви­­шев агакьна жуьреба-жуьре манайрин ва чIалан пая­рин идиомаяр (ибараяр) и словарда гьатнава. Бязи мисалар: рикI авай (прил.), рикI аватун, (гл.), рикI аву­на  (нареч.), рикI агатун (гл.), рикI акъудун (гл.), рикI аладарун (глаг.), рикI ачух (прил.), рикI гваз (нареч.) ва икI мад маса  манайри чи чIалан девлетлувал субутзавачни! Ихьтин мисалар мадни гзаф я.

Жуьреба-жуьре вариантрин гафарни кхьидай тегьер чир жезва. Месела, хутIунун — хтIунун; хуб — хупI­, хипехъанвал-хпехъанвал, хзан-хизан ва мсб. Аквазва хьи, и вариантар кьве жуьрени чи лите­ра­тур­ный чIала сад хьиз амазма. ГьикI кхьейтIани,  гъалатI туш.

Авторди чи чIалаз гафар куьруьз лугьун ва кхьин артух хас тирдан тереф хвенва. Месела, харжун (харж авун), азадун (азад авун) кIасун (кIас авун) ва икI мадни.

Куьрелди, словардин лайихлувилер гзаф я. Гьелбетда, садлагьана ахьтин чIе­хи кIвалахдин гъавурда акьун четин я. Гьавиляй, гьар са словарь хьиз, и ктабни ам кхьей, туь­кIуьрай касдин гафунилай, адаз ганвай баянрилай  га­тIунна кIелна кIан жеда.

Вичин гафуна авторди словардин кьетIенвилер квекай ибарат ятIа, адакай гьикI менфят къачун лазим ятIа, галай-галайвал ла­гьанва. Алимар тушир ксарни гъавурда акьадайвал.

Гьелбетда, хъувуна кIани ва шак фидай хьтин бязи месэлаярни­ авачиз туш. Чи гъиле гьатнавайди сифте  акъуднавай экземпляррикай я. Гьавиляй ада корректоррин, чIалан илимдин къуллугъчийрин хиве гьатзавай орфографиядин, пунктуациядин гъала­тIар ама. Абур за макъа­лада къа­лур­на­­вач. Заз чизвайвал, гьам автор ва гьам адан куьмекчиярни и кардал кIевелай маш­гъул­ я. Еке кIва­лах гъвечIи рехнейри чIур тавун лазим я.

Са бязи гафар, нугъатрай, ва маса чIаларай атанвайбур, гьелелиг  лезги гафарин активда гьатнавайбур яз аквазвач. Месела, адаптер, ажиотаж, айсберг, акведук, аккорд ва мсб. Хъсан жедай, вири гафар гьи нугъатдай (куьре, къуба, ах­цегь) ва гьи чIалай (фарс, араб, туьрк, урус ва икI мад) атайбур ятIа къалуриз хьанайтIа, ударенидихъни  гафунин мана дегишардай къуват авайди гьисаба кьунайтIа, мадни хъсан тир.

Амма им лап еке зегьмет, гьакьван харжиярни герек кар я. Са касди чIугунвай и зегьметдини кIел­завайбур гьейран  тавуна тазвач.

За умудзава, и словардихъ мад ва мад изданияр жеда ва  винидихъ лагьанвай хьтин  рехнейрикай ам михьда.

Мад са кар: ихьтин ктабдихъ чи кIелзавай ксар фадлай къекъвезвайди я. Б.Б.Талибова М.М.Гьа­жие­­вахъ галаз туькIуьрай, 1966-йисуз акъудай “Лез­­г­и-урус чIаларин словардилай” гуьгъуьниз ахкъудай ихь­тин затI авачирвиляй, им еке кIвалах — чIе­хи савкьат яз  кьабулун лазим я. Гьавиляй ам подписка авур­тIа, тиражни артухарун, автордизни  куьмекун жедай.

Гьавиляй газетра, интернетда а ктабдин къимет,­ пул ядай счёт, къачуз жедай чка къалурна, ма­лу­матар гайитIа, гзаф ксарин игьтияжар таъминардай мумкинвал арадал къведай.

Гьелелиг за ктаб кхьей ва ам акъудиз куьмек гайи вирибуруз сагърай, аферин лугьузва.

Алава. Чун инал раханвай словардин эхирда адан авторди кIелзавайбур патал генани хъсан ба­гъи­шар ганва: “Лезги чIалан грамматикадай” куьруь очерк (автор — илимрин доктор, профессор Э.М.­ Шей­хов), лезги чIал дуьньяда чукIунин, ам чирунин, иш­лемишунин, ахтармишунин гьакъиндай делилар, лезги чIалаз талукь яз икьван гагьда акъат­навай вири словаррин библиография (гьина, вуч, мус акъатнатIа къалурнава), маса чешмеяр. Сан­лай­ абуру чаз хайи чIалай, адан тарихдай, геогра­фиядай­, машгьурвиляй  хейлин цIийи чирвилер гузва. И жи­гьетдайни М.Б.Бабаханован кIвалах кье­­тIенди, цIийиди я.

Мердали Жалилов