Расул Гьамзатович Гьамзатов хайи югъ — 8-сентябрь чи республикадин тарихда “Лацу дурнайрин” суваринди яз гьатнава. Расул Гьамзатов — “Лацу — дурнаяр”, гьа сад хьтин манадин ибараяр хьиз, мецел гъизва. Йисар-девирар алатунивай и гафарин манани къвердавай дерин ва къуватлу жезва. “Лацу дурнайрин” суварни яваш-яваш виридуьньядин чIехи вакъиадиз элкъвезва.
“Лацу дурнайри” чи рикIел дуьнья, инсаният сагъ-саламат хуьн патал жуьреба-жуьре дявейра, чуьруькра, гьерекатра чпин чанарилай гъил къачурбурун руьгьер — къаматар гъизва. Гуя абур садни и чилелай квахьнавач, сурара кучуднач, абур вири чи кьилел, чун тагькимариз, лацу дурнайрин цIиргъера гьахьна, элкъвезва…
Ахьтин жанлу манидин сагьибди вичин кьилин макьсаддикай лагьанай:
Яргъал гъетерал ракетри гьикьван
АтIана рекьер цавара эркин.
Инсанар — гъетер, тежер кьван кьакьан,
Квев агакьарун мурад я рикIин…
Зи фикирдалди, и мураддив шаир фадлай агакьна. Адан сес ван тахьанвай халкь ва я ахьтин уьлкве дуьньядал бажагьат ала. Вичикай кхьенвай са макъалада шаирди гена къейднава: “Зун гзаф чкайра хьана: Сибирда, Украинада, Литвада, Эрменистанда, Гуржистанда, Болгарияда, Чехословакияда, Францияда, Голландияда, Швецияда…”
Аквар гьаларай, и макъала кхьей чIавуз (1957-йис) шаир гьеле Кубадиз, Америкадин уьлквейриз ва масанриз акъатнавачир. Алай вахтунда ам хьайи кьван уьлквейринни, адан жавагьирар таржума авунвай кьван чIаларинни гьисаб кьунин лазимвал, заз чиз, амач. Ам тефей уьлквейринни адан эсерар таржума тавунвай чIаларин гьисаб кьун, белки, регьят я жеди. Инал са кар иллаки къейд ийиз кIанзава: 1983-йисуз Расул Гьамзатоваз Римда “ХХ асирдин поэзия” тIвар алаз кьиле тухвай Международный конкурсда “Хиросимадин зенг” ва “Дуьа” — шииррай сад лагьай дережадин диплом ва сад лагьай премия ганай. Дуьньядал сад лагьай дережадин шаир!..
Расул Гьамзатов гзаф уьлквейрин ва халкьарин лап чIехи премийрин ва дережайрин сагьибни я эхир! Чи уьлкведа адаз таганвай жуьредин чIехи награда ва гьуьрметдин тIвар, белки, амач. Дагъустандин халкьдин шаир, Ленинан ва Государственный премийрин лауреат, Дагъустан Республикадин са шумуд премиядин лауреат, Социализмдин Зегьметдин Игит, Андрей Первозванныйдин ордендин сагьиб…
Адахъ Ленинан кьуд Трудовой Красный Знамядин пуд орден, Октябрдин Революциядин орден ава. Адахъ гьикьван медаларни рикIел хуьнин лишанар хьана!..
Шаирдин кьисметда ажайиб ядигарар ва адаз бахшна кхьенвай шиирар гьикьван ава!.. Заз инал вичин вахтунда урусрин машгьур шаир Сергей Наровчатова лагьай гафарни рикIел хкиз кIанзава: “Эгер заз алай аямдин шаиррикай, зи фикирдалди, лап хъсан цIуд шаирдин тIвар яхъ лагьана тапшуругъ ганайтIа, за зи рикI алай тIварар гьисабдай, эхирдай алава хъийидай: ва Гьамзатов. Эгер и сиягь вадал кьван куьруь авунайтIа, эхирдай алава хъийидай: ва Гьамзатов. Гьар гьи жуьре тIварар кIватIайтIани, гьикI хкягъайтIани, Расул Гьамзатован тIвар гьамиша лап хъсанбурун жергеда жеда. Советрин поэзия алай вахтунда адан шиирар галачиз фикирдизни гъиз жедач. Икьван гагьда Дагъустандин литература гъиз тахьайвал. Инлай кьулухъ, зун кIевелай инанмиш я, дуьньядин литературани адан поэзия галачиз фикирдиз гъиз жедач”.
Ихьтин къимет гуниз лайихлу хьанвай шаирдин рехъ чи алай ва къвезмай аямдин вири шаирар патал эвез ийиз тежер хьтин мектеб тушни бес!
Ада вичин хайи авар чIалаз хвавилелди къуллугъна, хайи чIал дуьньядин поэзиядин лап хъсан чешнейралди девлетлу авунихъ галаз сад хьиз, вичин хайи халкьдин сивин яратмишунрин булахарни цIийи девирра цIийи тегьерда рахурна. Хайи чIалакай ада гена лагьанва: “Начагъ хьайила зун хуьдайдини, дири хъийидайдини духтурни туш, жерягьни. Сифтени-сифте хайи чIал я”.
1943-йисуз адан сад лагьай ктаб “Ялавлу кIанивал ва кудай такIанвал” акъатнатIа, адалай инихъ акъуднавай ктабрин тиражар Дагъустандин вири халкьарин кьадаррилай саки са шумудра артух жезва. Вири ктабрин арада чеб гьакъикъатдани дуьньядин литературадин къизилдин фондуна гьатнавай “Дагъвидин ватан”, “Зун хайи йис”, “Урусатдин аскерар”, “Зи чIехи буба”, “Кьакьан гъетер”, “Дагъви дишегьли”, “Муьжуьдар”, “Кхьинар”, “Гъедни гъетрехъ галаз рахада”, “Мулатка”, Йисарин хтар”, “Зи Дагъустан”, “Дидеяр хуьх”, “Дустар хуьх”, “Дишегьлийрин кьурамат”, “Эхиримжи къимет” ва цIудралди маса ктабар ава.
Гьикьван цIийи жанраяр, кхьинин цIийи жуьреяр, чIалан гуьзел ибараяр ада вичин хайи халкьдин къуллугъда акъвазарнава! Халкьдин сивин яратмишунрин жуьреяр тир тостарни, кьепIинихъ лугьудай лайлаярни, хъел атайла ийидай къаргъишарни, кьепIерал, ядигаррал, яракьрал, къванерални муькъверал, булахрал ийидай кхьинарни адан яратмишунра цIийи жуьреда рахазва. Аваррин поэзиядиз сонет, сонетрин таж, баллада, чIехи жанрайрин ва гзаф сюжетрикай ибарат тир поэмаярни, эхирни, вичиз кIелзавай вирибуру чIехи итиж авунвай лап муракаб жанрадин “Зи Дагъустан” хьтин ктаб гъанва.
Расул Гьамзатов, гьа вичи лугьудайвал, хайи чIалан хазина гваз инсанрив — чилел алай лап кьакьан гъетерив агакьна: 1963-йисуз “Кьакьан гъетер” ктабдай адаз государстводин — гьа чIаван виридалайни чIехиди тир Ленинан премия ганатIа, 1974-йисуз Дагъустандин ва вири дуьньядин литература вилик тухунин рекье зурба лайихлувилерай адаз Социализмдин Зегьметдин Игитдин тIвар гана. Куьрелди, чилел алай инсанар патал ам вич гъетрез элкъвена:
Агакьариз кIанзавай ваз гъетерив,
Чилин винел гьарма санал куькIвенвай.
Къе масабур экъечIна а рекьериз,
Куьз лагьайтIа, вунни гъетрез элкъвена.
Заз аквазва ви экв артух гужлу яз,
Жегьилвиляй ятIа гьеле яшар ви?
Ваъ! Авиляй ви экв пара хушлу я —
Дагъустанди атIанва а къашар ви!
Критикади гьахълудаказ къейдзавайвал, Расулалай вичин поэзияда РагъэкъечIдай ва РагъакIидай патарин халкьарин зурба векилрин тежриба устадвилелди сижифламишиз ва анжах са вичиз, Расул Гьамзатоваз, хас хатI, тежриба, школа арадал гъиз алакьна. Гьавиляй ам хайи чIалан тавханадани чIехи гъетерикай садаз элкъвена.
Мерд Али
Сулейманан чуьнгуьр
Н.В. Капиевадиз
Эхиримжи гатфарни
Алатайла уьмуьрдин,
Мад рахурнач устIарди
Гимиш симер чуьнгуьрдин.
— Сулейманан гъилелай
Агакьнавай аманат,
Зун фидайла чилелай,
Вав тада за саламат.
Им — захъ авай ирс чIехи.
Им — зи девлет, зи лувар.
Адаз анжах тек са ви
Мез лайих я дилавар…
Каспи гьуьлуьн къерехда,
Вилик къацу дагъларин,
Яшлу ашукь (гьикI эхда!)
Секинарна халкьари.
Зун аял тир а чIавуз.
Лепейри туьнт ванериз,
— Куьн лал вучиз я? — лугьуз,
Басрух гузвай къванериз.
Амма чуьнгуьр кIвалевай
Капиеван, секиндиз.
Къаш хьиз багьа, вижеваз,
Аквазвай ам эркиндиз.
КIвализ атай мугьманриз
Жедай ада суьгьбетиз.
Сулейманан дастанрин
Атир пайиз, шуьрбет хьиз.
Гьабиб вични шаирдин
Квай кьисметдин эсердик.
“Шаир” ктаб магьирдиз
Яратмишиз кесердин.
Ахпа — женгер, хер, иви…
ЧукIулдин мурз хирургдин…
Блокнотрин чарар виш,
Чпел — цIарар эхирдин…
ЦIаярикай икI хвейи
Капиеван рикIин дуст,
Хкягъ тийиз муг цIийи,
КIвале амай хьана суст.
Ясдин партал алай свас
Адаз гьикьван килигдай!
РикIе аваз азиз кас,
Гъил седефрал эцигдай.
Эхир, зул тир, бул чилел
Пешер къвазвай, хьана юргъ.
Мугьманри къвез зи кIвале
Тебрикзавай хайи югъ.
Натальяни мугьманрин
Юкьва авай гьуьрметлу.
Адаз гафар кьакьан тир
Чидачир гьич девлетлу.
ЯтIани гаф къачуна:
— Расул, им зи кIвалевай
Багьа затI я. Ам вуна
Хуьх савкьат яз виневай…
Нагъв акIана кIакIамра,
Акъвазна ам килигиз,
Гуя кIвализ атанвай
Угъридив зун гекъигиз…
Къе зи кIвале цлак ква
Чуьнгуьр, бубад гапурни.
Кьве шей, хуьзвай заз паквал,
Гъизвай кIвалел абурни.
Жуван кьилин шиирни,
Дагъустан, за уьмуьрда
Теснифна ваз, чуьнгуьрдин
Къамат аваз фикирда.
Завай лугьуз тахьай чIал
Масада ваз лугьуда.
Чуьнгуьрди ви дертни тIал
Вири вичел къачуда.
ЦIийи чIалар теснифда,
Даим хуьда къула цIай,
Куьгьне тарцин тарифда
Жуьгьенрини къул ацIай…
Хумай
Хумай — аял, экъечIнавай чуквардай,
Адан чилин мезгьебри
Акъуднава цавун аршдин часпардал,
Нурар алай ажебдиз!..
Аллагь — икьван чIехи чин-ярж
Ганва рушаз — аялдиз.
Нихъ аватIа ихьтин тахт-арш
Къвезвач гьатта хиялдиз.
Кумари! Вуч багьа я вун
Ви ватандиз — Непалдиз!
Туьхуьн тийиз хас я ваз кун,
Аквач ивид стIал гьич.
Динэгьли туш. Гьич хиял за
Авунач, икI чилерал
Аквада заз Аллагь чагъа,
Рагъ авайди вилера!..
Факъир хеб
Акьван я хьи гунагьсуз вун,
Михьи касдин атанва дун.
Садазни гьич къалурнач сас,
Садни авач на ягъай кас.
Кьведра са суз твада ви сар,
Тадач кьилел яргъи са чIар,
Амма садра декьикьайра
ХтIунда ви хам гадайри.
Агь, зи факъир хеб,
Агь, зи факъир хеб!
Инсан хана — кIватI хьанва эл!
Вун шанпуррин ала кIвенкIвел!
Кьена са кас — ваз хьана гъам,
Амукьна вун алачиз хам.
Рак ачух я мугьманд вилик,
Пич ифенва ажеб, килиг.
Шишер жеда, кутаз чичIек,
Серг кьилеллаз къведа пичIек…
Агь, зи факъир хеб,
Агь, зи факъир хеб!
Гарал къугъваз хъуьтуьл тилер,
Даим сефил я ви вилер.
Итимриз гуз дамахар на,
Багъишда бул бапIахар на.
Целерин жез ава эхир,
Цаз, хъвадай кьван цуру чехир,
Ваз генани жезва кирин —
Тумунин макь акьван ширин!
Агь, зи факъир хеб,
Агь, зи факъир хеб!
Къени я вун, квач са тахсир,
Жанавурриз чида ви сир,
Къурмишдайла кар фендигар,
Фад алукIда чпел ви сар.
Дуьз гаф — алмас, тежер чуьруьк.
Чидайди туш авун кьуруьк.
Виш йисара кIвали-хуьруь
Лугьуда са касдиз дугъри:
— Агь, зи факъир хеб,
Агь, зи факъир хеб!
Расул Гьамзатов, Дагъустандин халкьдин шаир
(Авар чIалай. Таржумаяр — Мерд Алидин я).
