Франциядин пачагь (император) Наполеон еке кьушун гваз Урусатдал атайла, Бородинодин чилел кьиле фейи женг лап къизгъинди ва гьар са терефди гъалибвал вичин кIвачихъ ягъайди яз гьисабзава. Гьа са вахтунда тарихда ам “Зурба пагьливанрин (гигантрин) женг» ва “Генералрин женг” тIварар алазни гьатнава. Дугъриданни, гьакI я.
Бородинодин женгина Наполеонани Кутузова лап зурба полководецрин алакьунар къалурна, амма я Бонапарталай урусрин армия кукIвариз, я Кутузовалай Москва хуьз алакьнач. Женгинин къурбандар лагьайтIа, агъзурралди хьана. 5-7-сентябрдин пуд юкъуз давам хьайи женгина урусрин армиядикай 45 агъзур кас хкатна. “ЧIехи армия” тIвар ганвай Франциядин кьушунрикай 35 агъзур аскерни офицер телеф хьана. Гьа са вахтунда Бородинодин майдан французрин атлуяр патални “сурариз” элкъвена.
“Генералрин женгина” урусрин 4 ва французрин 12 генерал кьена. Урусрин 23 ва французрин 38 генералдал хирер хьана. Кьве терефдини агъзурдав агакьна аскерар есирда кьуна.
1812-йисан августдин ва сентябрдин варцара французри Урусатдин империядин меркез Москва кьун патал чпелай алакьдай вири крар авуна. ГъвечIи-гъвечIи женгера гъалибвилер къазанмишиз, абур Можайск шегьердив кьван агакьна. 124 километрдиз хъфейла, Москвани гьалтзавай. Император I Александрак еке къурху акатна ва ам къуллугъдивай къакъуднавай князь Михаил Голенищев-Кутузовал мад сеферда армия ихтибар хъувуниз мажбур хьана. Императордини, Кутузовани ва маса генералрини кьатIанвай, Москва французрихъ галаз женг тухун тавунмаз абурун гъиле туна виже къведач.
И женгни гьина тухуда? Им кар алай месэла тир. Кьушунар гьакьдай, герек атайла, кIани терефдихъ элкъуьрдай, азаддиз душмандихъ галаз дяве ийидай, тIебиатди вичи Смоленскдихъ фидай рекьер агалнавай майдан герек тир. Кутузов адахъ къекъвена ва ахьтин чилни адаз гьатна. Бородино хуьруьн патав гвай еке майдан. Гьавиляй адал Бородинодин женг тIварни акьалтна. Франциядин тарихчийри адаз Москва вацIал кьиле фейи женгни лугьузва.
Урусрин кьилин армия (РагъакIидай патан 1 ва 2 лагьай армийрикай туькIуьрнавай — генералар М.Барклай де Толли ва П.Багратион) 150 агъзур касдикай ибарат тир. Ибурукай 114 агъзур кас кьушунрин аскерар, 8 агъзур кас казакар, 28 агъзур касни ратникар тир. Абурув 624 туп гвай.
Французрин “ЧIехи армияда” 135 агъзур кас авай ва абурув 587 туп гвай.
Зурба женгинив эгечIдалди Шевардино хуьруьн къваларив кьве терефдинни акьунар хьана. Генерал А. Горчакован регьбервилик квай дестейри хуьруьн кьакьан тепедал сенгерар кьунвай. Наполеона маршал Л. Давудиз маршал И. Мюратан атлуйрин ва генерал Ю. Понятовскийдин полякрин корпусдин куьмекни галаз урусрал гьужумунин ва сенгер кьунин буйругъ гана. Ягъунар кьизгъинбур хьана ва урусри кьулухъ чIугуна. Кар алайди, и женгини Кутузоваз душмандин фикирарни чирна.
Бородинодин женг 6-сентябрдин экуьнин сятдин 6-даз французри урусрин сенгерар тупарай ягъунилай гатIунна. Пияда кьушунрин дестейри Бородино хуьрелни, Семеновскдин флешрал (артиллериядин сенгерар) гьужумна. Жидайрин дяведа французри викIегьвална ва хейлин къуватар хкатнавай урусрин Егерский полкунивай абуруз дуьзгуьн жаваб гуз хьанач, ада Колоч вацIун эрчIи патан къерехдиз кьван кьулухъди чIугуна. Амма куьмекдиз атай полкари французар катдай чкадал гъана. Абурун 106-полк михьиз къирмишна, ятIани Бородино хуьр абурун гъиле амукьна. Мад французри Колоч вацIалай элячIдай алахъунарни хъувунач.
Семеновскдин флешар къачун са акьван регьят акъвазнач. Абур генерал М. Воронцован гренадеррин дивизийри хуьзвай. Душмандин 130 тупуни датIана гуьлле гузвай. Маршалар Давудин, Неян ва генерал Жюнодин пияда кьушунрини, Мюратан атлуйрин корпусдини куьмек гузвай душманди, низ чида, шумуд сеферда гьужумар авунатIа (тарихчийривай къени тайинариз хьанвайди туш), са шумудра гъиляй-гъилиз фенатIани, урусрин флешрал тIем гъиз хьанач. Ахьтин чкадал атана хьи, урусрикай 300 кас амукьна. Батальон галаз жидаяр вилик кутуна гьужумдайла генерал Воронцовални хер хьана. Гьа и четин вахтунда куьмекдиз Багратиона гренадеррин кьве ва пияда са дивизия рекье туна. Абуру французрин полкариз тежедай хьтин басрух гана.
Гьа и женгина РагъакIидай патан 2-армиядин главнокомандующий П. Багратионал залан хер ва ахпа ам телеф хьана. Идакай менфят къачуна, французри кьве флеш кьуна. Амма куьмекдиз хтай генерал П. Коновницынан дивизиядин куьмекдалди акси гьужум хъувуна, флешар азад хъувуна.
Урусрин армиядин юкьни-юкьва — Раевскийдин дестеяр алай майдандални кьве терефдини къизгъин женгер тухузвай. Са шумуд сеферда гагь садбуру, гагь масадбуру гъалиб хьайидан гьакъиндай гьарагъунар ийизвай. Къурбандарни гзаф жезвай. Иллаки жидайрин дяведи урусрин уьтквемвал, дирибашвал, жуьрэтлувал къалурзавай. Аскерри душмандин гьужумриз лайихлу жавабни гузвай. Мисал яз, Уварованни Платован атлуйрин дестейри, французрин эрчIи терефдиз финалди, Наполеонан кар алай гьужум кьве сятдин кьулухъ ягъиз туна. Идакай Кутузова менфятни хкудна, зайиф чкайриз куьмекдин кьушанар рекье туна.
Нисинрихъ хьиз душман Кургандин тепе къачуз алахъна. Артиллерияди, атлуйрин полкари, пияда кьушунри вад сятда кьван урусрин сенгеррал гьужумарна, эхирни тепе чпин гъилик авуна. Иштягьар ачух хьайи французриз Утицдин тепени къачуз кIан хьана, амма Преображенский, Семеновский ва Финляндский полкарин лейб-гвардиядин дестейри душмандин гьужумар лазим къайдада къаршиламишна ва, ара-ара акси гьужумар хъийиз, ам кьулухъ хъфиниз мажбурна. Тамам гъалибвал кIанзавай император Наполеона, вучиз ятIани, вичин резервда авай гвардиядин кьве дивизия женгерик кутунач. Нянин сятдин 6-даз кьве терефдин патайни гьужумар акъваз хьана, анжах кьве патайни артиллериядин бязи тупари чпикай хабарар гуз хьана. Йифен сятдин цIудалай алатайла, абурун сесерни амукьнач. Экуьнилай йиф жедалди давам хьайи къизгъин дяведа “ЧIехи армиядилай” анжах 1-1,5 километрдин вилик къвез алакьна. Гьа са вахтунда урусрин кьушунри чпин сенгеррин саламатвални хвена, душмандин куьтягь тежедай гьужумарни алудна, чпини акси гьужумра еке уьтквемвал къалурна.
Бородинодин женгинилай гуьгъуьниз Наполеонани Кутузова гьахъ-гьисабдин кхьинра чеб гъалиб хьайибур яз къалурна. Абур гьахъни тир. Садалайни масадал тIем гъиз алакьнач, гзаф къурбандриз рехъ ганатIани. Кьве армиядини женгинин майданда лап виниз тир дережадин игитвал къалурна. Михаил Кутузоваз пачагьди генерал-фельдмаршалдин чин гана.
Хийир Эмиров
