Уьмуьрда чал гьалтзавай гзаф крариз “къулайвилер”, “агьалияр патал ийизвай къайгъударвилер” лугьузватIани, гьакъикъатда абур акьалтIай къакъудунриз, яни ви гьалаллу факай, ви мумкинвилерикай, агакьна кIанзавай къазанжийрикай атIуниз элкъвезва. Мисаларни кIамай кьван чи телеканалрайни, интернетдайни, газетрайни, гьар садан гъиле авай телефонрайни къалурзава.
“Алдатмишнавай дольщикар” (яшайишдин кIвалера паяр-квартираяр къачуник вил квайбур, абур эцигиз чпихъ авай-авачир кепекар харжнавайбур) хьтин ибарадикай саки мах хьанва. Чи уьлкведа инсанар икI алдатмиш тийизвай хуьр, шегьер, район амайди хьиз туш. КIвалерни аквазвач, пулни тIач жезва. Агъзурралди факъирар, гьахъ жагъуриз, судрин рекьера гьатзава. Пулар къачурбур фадлай уьлкведайни катнаваз жезва. Рекьерни ачух я — гьиниз кIан хьайитIани, алад, хъша.
Чубайса чал илитIай, гьакъикъатда чи пулдихъ чаз маса гайи “ваучерри” чун вири, гьар са кас, фадлай такур жуьредин “девлетрин иесияр” авун лазим тир. Уьлкведа тур велвела вуч тир! Гьа “ваучерар” — пичIи чарар къачуз яргъи учирар… Пагь, чIалахъни жеда гьа халкьар!
Куьн иесияр хьанватIа, чун шагьидар я. Гила, и мукьвара телеканалрай ван хьайи, газетрайни кIелай хабаррай аквазвайвал (килиг: “Дагправда”, 2019-йисан 23-январдин нумра), дагъустанвияр электроэнергия ишлемишунай Чубайсаз буржлу хьанва. Чаз энергия ужуз гузвай кьван… Аламат! Дагъустанда хана, чIехи хьайи, вичин вахтунда ГЭС-ар эцигунин мелерани иштиракай кас яз, заз Чубайс тIвар алай сада кьванни чи ГЭС-ар эцигуник са къван хьайитIани кутурди ятIа ван хьайиди туш, аватIани чидач. И “хсусиятчи” гила чи ГЭС-рин сагьиб?! “Ваучерар” асирдин виридалайни зурба алдатмишун тирди вири дуьньядин экономистри, политикри субутнава… Анжах чи уьлкведа?..
Чаз “къулай” хьун патал чи кьилин депутатри, крар чпелай аслу тир чиновникрини арадал тегъизвай жуьредин къанун авач. Иллаки 2018-йис а жигьетдай кьетIенди яз тарихда гьатнава. Яшлу ксариз “лап къулай” хьун патал пенсиядиз экъечIдай вахт яргъал вегьена: итимриз — 65, папариз — 60 йис. Яшлувал “кьезиларун” патал чирвилер хкаждай, “цIийи пешеяр” къачудай махсус курсарни кардик кутун хиве кьунва…
Пенсийрин ва маса фондарни ахцIурун патал “самозанятый” агьалийривай, масакIа кIвалах ва мажиб жагъин тийиз, чпи чпин кьил са бубат хуьн патал кIвалера са квел ятIани машгъулбурувайни налогар къачунин къанун кьабулнава… Аквазвани квез, гьихьтин “къайгъударар” ятIа.
Чи халкьдихъ хъсан мисал ава: “Цан цазвайдахъ къиб гваз калтугун…” ОТР телеканалдай тешкилай са шумуд передачада, “самозанятый” ксарин статус (дережа) гьикI чирдатIа, абуруз куьмек гудай чкадал “жаза” вучиз гузватIа лугьуз, телетамашачийри чпин тажубвал къалурзавай…
Тажуб жедай кар тушни? “МММ” тIвар алаз Мавроди лугьудай уюнбазди, вирибуруз хабар аваз, халкь алдатмишна, миллиардралди пулар вичиз пуьркь авурди дуьздал акъатайлани, ахьтинбуруз туьнбуьгьдай чкадал гьадалайни фасад маса “банкирриз” рекьер гьяркьуь авунва. “Куьлуь заемар!”, “гьафтедин заемар!”, “къулай заемар!”… — пагь, ачухнавай кьван “банкар” вуч я! Вужар я акьван “къулайвилер” гузвай жумарт ксар?..
Абур вужар ятIа, саки гьар юкъуз чи вири каналрай къалурзава. “Къулай” хьун патал кIеве гьатнавай факъиррив 3-5-10 агъзур манат вахтуналди вугана, адал илитI тийизвай буржар авач. Эхирдай факъиррихъ я пул, я кIвалер, я маса къулайвилер амукьзавач. Ибур тахсиркаррин кьуьруькар тирди виридаз чида. Амма закондалди абуруз ихтияр гун?..
Гзаф еке “къулайвал” чи агьалийриз, иллаки гъвечIи мажибар, пенсияр авайбуруз гила “банкарин карточкаяр” кардик кутунини гузва. Зегьмет чIугвадай ихтияр аватIани, мажиб гъилиз къачудай ихтияр хьун “къулайсузвал” я лугьузва. КIвализ гъана, пенсионердив пенсия агакьарунни “къулайсузвал” я кьван!..
Карточкади низ гузва къулайвал? Сбербанкда книжкадиз пул язавайла, йисан къене са гьихьтин ятIани артухан пуларни къвезвайди тир. Гила низ жезва зегьметчидин зегьметдин гьакъидин къазанжи, гьа банкда карточкадиз ягъайла?.. Кьуьзуь-буьркьуьда, къекъвез тежезвай факъирри бес а карточка гьикI ишлемишда?..
Маса “къулайвал” ам я хьи, чи гзаф хуьрера банкоматар авач. Кьурагьви, ва я туш рутулви, къурушви а дагъларай банкомат авай чкадиз эвичIна кIанзава. Рекьин пул, маса харжиярни хкуд хъувурла, мажиб гунин “цIийи къайда” гьикьван “къулайди” ятIа аквазвани квез?!
Къулайвилер мадни пара хьанва гьа. Абурукай за жуван са фельетондани суьгьбетнава:
Къуллугъар вири авурла пулдихъ,
Къулайвилер хьана чахъ генани булдиз…
Иллаки образованидин, здравоохраненидин ва маса хилера.
Азарар садни амукьнач четин,
Сагъсузрихъ хьунни харж гунин мумкин.
Азарханаяр хьана гьакI бум-буш,
Пул я суьгьуьрчи, эзмишдай нахуш.
Гьажетханани, гайивалди пул,
Атирханадай жезва хьи кьабул!
Гьатта мефтIер кваз и пулди эвез
Авурди хьиз я, квадарна терез.
Пулдихъ хьайивалд кIел-кхьин, савад,
Дипломар хьана гьардахъ са кьуд-вад!..
Мад са “къулайвал” и мукьвара кардик ахкатнава: “Госдумадин депутатри коррупциядихъ галаз “женг чIугваз” регьят хьун патал “Вынужденная коррупция” лугьудай цIийи “закон” арадал вегьенва. Им гьихьтин коррупция ятIа нин кьил акъатда? Чун гъавурда акьазвайвал, даш-баш къачузвай “факъиррик” тахсирар акьван квайди туш кьван! Мажбурзава абур крар кIеве гьатайбуру!.. Гузва. Вучиз къачудач?.. “Ихьтин законар кьабулзавайбур чеб вужар я?” — суал къвезва гьасятда. Жаваб и йикъара РФ-дин Федеральный Собранидай гана: “Халкьди хкягъайди” итимар ягъай, дуьньядин мал тарашай къачагъ ятIани, а къурулушда векилвиле (сенаторвиле) кьан тийидай ихтияр авач кьван!
Амма гьакъикъат гьихьтинди хьун лазим ятIа, РФ-дин Президент В.Путинан нубатдин Чарче (2019-йисан 20-февраль) хъсандиз лагьанва: “Инсанри гьар гьихьтин хьайитIани гьахъсузвал, гьуьрметсузвал, табни гьилле гьасятда хцидаказ гьиссзавайди я. Бюрократвилин кьуьруькарни, чараринни справкайрин гуьгъуьна къекъуьнарни абуруз ерли герек жезвайди туш. Абуруз чпин уьмуьр, хизанрин гьал-агьвал хъсан хьун патал гьакъикъатда вуч авунватIа, гьам важиблу я. Са мус ятIани ваъ, гьа алай макъамда…”
И гафари — истемишунри, белки, чун бюрократиядин кьуьруькрайни уюнбазринни гьарамчийрин чуьруькрай акъудин, халисан къулайвилер чав агакьин…
Мердали Жалилов
