Чи уьлкведихъ — Россиядин Федерациядихъ алай вахтунда капиталдин дуьньяда лап хъсан­бурукай сад тир Конституция ава. Ана къейднавайвал, инсан, адан ихтиярар ва азадвилер виридалайни виниз тир ивирар я. Кьилин законда чаз ганвай кьван ихтиярриз, инсандин гьакъиндай къай­гъударвилериз килигайтIа, чун бахтлу уьмуьр­дин сагьибар хьун лазим я.

Гьа са вахтунда чпин уьмуьрдин дережадилай наразивилер, шегьеррани хуьрера арадал къвезвай гьаларилай, уьмуьрдин четинвилерилай  агьалийрин арза-ферзе пара жезва. Къвезвайди гьа са ванер я: “Зегьметдиз къабилбуруз кIва­лахдай чкаяр авач, пенсияр, пособи­яр са текьин чара я. Мектебра чирвилер ва тербия гунин кIвалах чкIай гьалдиз къвезва, муаллимрин мажибар регъуь жедай гьалда гъвечIибур я, здравоохраненидикай рахунни герек къвезвач. Ришвет таганмаз, идарайра ви кар туь­кIуьрзавач. Чиновникар ви дердидив рикI гваз эгечIзавач. Инсанар къвердавай дарвилера гьатзава. Пака гьалар хъсан жедайдини чаз аквазвач. Мажибар хкажзавач, шейэрин къиметар лагьайтIа, йисалай-суз багьа жезва ва икI мад”.

Эвелни-эвел къейд ийиз кIанзава: и рахунар гьакъикъатдиз гьикьван мукьва ятIани, хуьрера сагълам чан авай, зегьметдал рикI алай ва девирдин шар­тIариз,  истемишунриз килигай тегьерда чпин майишат, крар бажармишиз алакьзавайбур кеф-кефиятдив яшамиш жез­вачтIани, дарвилени авач. Абурухъ туь­кI­вей кIвал-югъ, гьаятда автомашин ва маса техника, мал-къара, багъ-бустан ава, суфрадик тухдалди недай фу-къафун ква. Ам­ма, гьайиф хьи, ахьтин инсанар чи хуьрера гзаф авач. “Девирдин шартIар” виридан рикIи кьабулзавач. Асул гьисабдай жемят, гьакъикъатдани, ке­сибвиле яшамиш жезва. Ахьтин ке­сиб­­виле ава хьи, бязибуруз, са шешел гъуьр къачудай пул гъиле тахьайла, гьат­та гьар юкъуз недай баркаван фу туьквендай, тIвар кхьена, яни аламаз къачун адетдин кар хьанва.

Кесибвиле яшамиш жезвайбуруз чеб дарвиле хьунин себеб  гьукум гъиле авай чиновникар яз аквазва. Ихьтин фикир авунихъ бине авачиз туш. Инсанриз аквазва хьи, гъиле гьукумдин ихтиярар авай, чпел халкьдин месэлаяр гьялун патал пулдин­ чIехи такьатар ихтибарнавайбуру миллионар, миллиардар чуьнуьхзава. Амма кор­рупционерар, ришветбазар, уьлкведин девлетар тарашзавайбур законрин къаравулда акъвазарнавай, государстводин хатасузвал хуьзвай къуллугъри гьар юкъуз кьаз, суддин вилик акъвазариз, министрарни, губернаторарни, сенаторар ва генераларни дустагъра твазватIани, чуьнуьхунрал эхир эцигиз жезвач. Генани чи Конституциядин бинедаллаз инсандин ва гражданиндин ихтиярар гьисаба кьун, кьилиз акъудун ва хуьн государстводин буржи тирди жемятдиз чизва. Гьавиляй кесибвиле авайбурун вил государстводин патай куьмекдал ала. А куьмек ла­гьайтIа, лазим тир виридав агакьзавач. Федеральный Собранидиз В.Путинан ну­батдин Чарче уьлкве яшайишдин, экономикадин жигьетдай вилик финин месэлайриз гзаф фикир гун — им, гьелбетда, лап хъсан кар я.

Гьикьван чна бязи законар критика ийизватIани, властри кьабулзавай бязи къараррилай чун нарази жезватIани, наразибуру гуя “государстводи халкьдин интересар кваз кьазвач, адан патай са куьмекни авач” лугьудай гафарал та­мам­вилелди разивал ийиз жедач. Дугъриданни, государстводи агьалийрин са жерге категорийриз тайинарнавай кьезилвилер,  куьмекар чкайрал инсанрив агакьзавач. Вучиз? Сад лагьайди, чиновникри чпин везифаяр герек тирвал кьилиз акъудзавач. Кьвед лагьайди, инсанриз чпин законлу ихтяррикай хабар авач. Пуд лагьайди, ихтиярар кьилиз акъудун гражданри чпи истемишзавач.

Чаз чир хьана кIанда, гьукуматди агьалийрин гьакъиндай къайгъударвал авуниз талукь гзаф законар кьабулнава. Амма кар бажармишзавай “начальникди”, ви кIвализ атана, дерди-гьал чирна, дерди туькIуьрдайди туш. Бязибу­руз­, къуллугъдикай “алава хийир” авачиз, кIва­­лахдай ашкъи жезвач. Гьа ихьтинбурувай истемишна кIанда. И чIавуз чаз чир хьана кIанда хьи, социализмдин къурулуш хьайи Советрин Союздилай тафаватлу яз, Россиядин Федерация, вилик фенвай маса уьлквеяр хьиз, вичиз хас артухвилерни татугайвилер авай капиталдин уьлкве я. Капиталдин кьилин­ мурад алава къазанжияр къачун, девлет­ кIватIун я. Ви дердияр адаз аквазвайди туш. КIевелай истемишиз, жуван гьахълу кар патал женгни чIугуна кIандай девир я. Лезгийри лугьудайвал, аял шехь тавунмаз, дидеди нек гудач. Жуван итижар, закондикай менфят къачуна, жува хвена кIанзавай девир я им.

Чна лагьайтIа, кIвалени, кимелни, хьракни, президентдилай башламишна, гьукум гъиле авай вири чиновникар, хцидаказ критика ийиз, “къуллугърилай” алудзава. Ахпа, жуван са дерди гьалтайла, накь кимел “къуллугъдилай алудай ришветчи” чиновникдиз, закон ви терефдал алатIани, чин чуьхуьдай гафар лугьуда.

Гьайиф хьи, чахъ и ва я маса чиновник — гьикьван чIехи постунал алаз хьайи­­­тIани, ам заз-ваз, вири агьалийриз къуллугъар авун, абурун дердияр гья­лун­ патал, государстводи мажиб гуз, кIва­­­лахал эцигнавай кас тирдахъ инанмишвал авач. Ахьтин гьал арадал къвезва хьи, гуя агьалияр чиновникар паталди я:  эвелни-эвел гьакимар, ахпа чун — жергедин инсанар. Ваъ, акI туш.

Вири къуллугъчияр, чIехи гьакимарни кваз, халкьдин месэлаяр гьялун патал тайинарнавайбур я. Россиядин Конституциядиз килиг. Ана тестикьарзава: Россиядин Федерацияда гьукумдин тек са чешме ава — адан гзаф миллетрин халкь. Чи уьлкведин Кьилин закон куь патал ала, гьуьрметлу жемятар.

Инсанрин сивяй ихьтин ванер къведа: “Законар гъиле авайбуру девран гьалзава, гьикI чпиз кIан хьайитIа, гьакI ийизва, абурувай хабар кьадай кас авач. Ви арзайризни яб гузвач. Чеб кьетIенбур хьиз гьисабна, кесибар кьвед лагьай де­режадин инсанрай кьазва”. (Гьахъ патал лугьун: и гафарин таб-керчеквиликай ра­хазвач, амма кьилди жуваз акур, жув ша­гьид хьайи дуьшуьшар фикирда кьур­тIа, зал ахьтин къайгъусуз, векъи мез авай, гьакъисагъвал авачир чиновникар, мердимазарар гьалтнач).

Къейд ийиз кIанзава хьи, закон чи ви­ридан гъиле авай такьат я. Адан вилик чун вири, девлетдилай, къуллугъди­лай, миллетдилай, са куьнилайни аслу ту­шиз­, барабар я. Бюрократиядин — государстводин, муниципалитетрин, гьукумдин маса идарайрин къуллугъчийрин хиве законар кардалди кьилиз акъудунин везифа тунва. Чахъ ахьтин жавабдарсуз чиновникарни ава хьи, “жибиндиз­ хийир” авачиз (государстводи ваз ганвай ви ихтиярарни кваз такьуна), ви дерди туькIуьрдач. Ихьтин чIавуз чаз амукьзавайди, вине авай идарайриз наразивал къалурзавай арза кхьена, закон кьилиз акъудун истемишун я.

Абдулафис Исмаилов

( КьатI ама )