Гъилевай йис чи руьгьдин лап кьакьан­ кукIушрикай сад тир алим, педагог, фольклорист, писатель, публицист, государст­водин ва общественный деятель Гьажибег  Агьмедханович  Гьажибегован  115 йис тамам жезвай юбилейдинди тирдакай чи газетда виликдайни хабар ганай. И нумрада чаз чIехи ватандашдикай, инсанпересдикай ва вижданпересдикай чи халкьдин нуфузлу рухвайрини рушари­ жуьреба-жуьре йисара лагьай бязи марагълу келимаяр, къейдер, къиметар гуз кIан­за­ва. ГьикI хьи, и карди чаз чи руьгьдин амадаг мадни мукьва ийида, чун са хейлин­ дережада савадлу ва къуватлу жеда.

Сифте нубатда, чаз алимдикай ва дустуникай СтIал Сулеймана лагьай гафар важиблу я. Сулеймана вич Гьажибега “руквадикай” хкудна, алемдиз машгьурайди раижзава:

Эвела ваз салам-дуьа,

Зи рикIин ишигъ Гьажибег.

Къенин къалди зунни я сагъ,

Кефияр — ачух, Гьажибег.

 

Гьайиф жез чун чавай яргъа,

Вучзава зи гъвечIи ваха?

Минет хьуй, чан руш Зулейха,

Вуна хъсан хуьх Гьажибег…

“РикIин ишигъ” гьар са касдиз лугьуз хьун мумкин туш. ХХ асирдин Гомера Гьажибегаз ахьтин къимет ганва!

* * *

Филологиядин илимрин доктор, профессор, сулеймановед ва эминовед  Ражидин Гьайдарова  Гьажибегаз  “Гомеран стха” лагьанва. Ихьтин кьил ганвай ма­къа­ла чи газетдин 1992-йисан 4-апрелдин нум­рада чапнава. А макъалада ихьтин келимаяр гьалтзава:

“Гьар са халкьдин меденият арадиз атунин рекье ахьтин кьетIен макъамар­ ва кичIевал течир бажарагълу дирекар жеда хьи, абуру а халкьдин вичин ва адан медениятдин тарихда мягькем чка кьада. Эгер абур анай акъудиз ала­хъайтIа, миллетдин уьмуьрдин рекьин нукьсанлувал, адакай са вуч ятIани лап важиблуди кими тирди ашкара жеда…”

Макъалада СтIал Сулеймананни Гьажибег Гьажибегован дуствилин алакъайрикай лагьанвай келимаяр генани важиблубур я: “Абурун алакъаяр, рикIяй рикIиз рехъ авай дуствал чи миллетдин и чIехи векилрин кьведан къаматризни дуьз ва лайихлу къимет гун паталди чарасуз ва кьетIендаказ гьисаба кьуна кIандай ихтибарлу делилар я.

Вичихъ мумкинвал амай эхиримжи йикъалди Гьажибегова Сулейманан тIвар рикIин сидкьидай еке гьуьрметдивди ва кьетIен тавазивилелди кьуна. И хуш рафтарвилин бинеда Сулейманан зурба камаллувал, лезги халкьдин кьисметдикай чпин ниятрин туьшвал ва, гьелбетда, Сулейманан шаирвилин гьайбат авай…”

* * *

Гь.Гьажибегован-публицистдин ва тешкилатчидин лайихлувилерикай ДГУ-дин профессор, литературовед Гьажи  Га­шарова  икI кхьизва: “Гьажибег Гьажибегова Дагъустанда гьукуматди тешкилай сад лагьай лезги газетдин (“ЦIийи­ дуьнья”, 1928-йисан 21-июль) редак­тор­вал ийизва. Бажарагълу алим газет вичин чкадиз гъунин, мухбиррин коллектив кIватIунин кардал гзаф алахъна. Адан жафаяр гьавайда феначир. Газет­ себеб­ яз мухбиррин арадай чпихъ алакьунар авай хейлин жегьил шаирарни писателар, журналистарни алимар акъатнай…”

(“ЛГ”-дин 2012-йисан 29-мартдин нумрадай)

* * *

Алимвилин алахъунрин ва алакьунрин гьакъиндай фикир желбдай келимаяр Гь.Гьажибегован уьмуьрдин юлдаш  Зулейха  Султановади  лагьанва:

“Ам пакамахъ лап фад къарагъдай ва идарадиз фидалди столдихъ ацукьна кIва­лахдай. Аламатдин кIвалах ам тир хьи, Гьажибег яргъалди столдихъай къарагъдачир, гагь-гагь пакаман сятдин пудралди кхьинрал алахъдай, лап тIимил ксудай. Вичин гъиле авай кардал рикIивай машгъулвиляй, бязи вахтара фу­ тIуьн­ни адан рикIелай алатдай.

Гьажибегаз вичи кIвалахдайла рахун кIандачир, иниз килигна ам столдихъ ацукьнавайла, за жуван крар сиви чуькь  тавуна тамамардай. Ам кухнядиз атайла, зун милиз хъуьредай ва Гьажибега лугьу­дай: “Акунрай, зун, чин-гъил чуьхуьн тавуна, кухнядиз атуникди вун хъуьрезва”. Ам, гьасятда вичин гъалатI туькIуьр хъувуна, кIвалахал фидай.

Гьажибег датIана са квел ятIани маш­гъул тир, са квехъ ятIани къекъведай ва бязи вахтара себебсуз перишан же­­дай,  хиялри тухудай. Сифтедай зун адан гъавурда гьатзавачир, зун кьадарсуз сугъул жезвай, вучиз лагьайтIа зи аял вахтар акъатай Кьасумхуьрел зун еке ва шад хи­­занда чIехи хьанай. Ст­ха­ди тар, зани чIе­хи ваха чIагъан ягъиз, чун къугъваз-къуд­­г­аз вердиш хьанвай. Гила Гьажибеган­ кIвале сугъул­вили агъавалзавай. За закди датIана фикирардай: “Им вуч ажайиб­ инсан я мегер­, йифди ксу­дач, ни ам мажбурзава, вучиз ада кьадарсуз кхьи­нар­за­вайди я, вучиз гьар са чарчин кIус багьаз­ хуьзва?

Са сеферда Гьажибег кIвалахал фе­й­и­ла, за адан столдал алай чарар кIелиз баш­ламишна. Са чарчел ихьтин гафар кхьенвай: “пIипI”, “пипIез”, “пипIяй”, “пи­­пIин” ва икI мад. Адалай гуьгъуьниз грамматикадин упражненияр къвезвай. Акунрай, заз акур чарар лезги чIалан грамматикадин сифте чинар тир. Гьажибег хтайла, за жува кIелай гафар тикрариз, адан алахъунар зарафатдиз вегьез башламишна. Наразивилелди заз килигна, ада икI лагьанай: “Ваз дидед чIалан грамматика чин тийидайвили, дуьз рахан тийизвайвилин хъуьруьнар вал авун лазим я. Ихьтин чирвилер аваз, гьеле институтдизни гьахьиз кIанзава”. Гьажибега заз вичи кхьенвай ктаб къалурна ва дава­марна: “Заз чи халкь дидед чIалал савадлу хьана кIанзава, вучиз лагьайтIа урус чIал чириз регьят жеда ва кIел-кхьин авунин кар вилик тухуз жеда”.

* * *

Гьажибег Гьажибегован ирс кIватI хъувуна, несилрив ахгакьарун патал хейлин зегьмет чIугур машгьур публицист, илимрин доктор, профессор Джонрид Агьмедова кхьенва: “Тарихдинни биографиядин и очерк кхьидалди вилик заз гзаф зегьметар чIугун герек атана. Гьажибег Гьажибегован тIвар мецел гъуникай инсанриз игьтият аваз хейлин йисар алатна эхир (ам “халкьдин душман” яз гьисабзавай). Гьавиляй адан уьмуьрдихъ ва яратмишунрихъ галаз алакъалу вири крар рикIелай ракъурнавай. ИкI ятIани, зун и касдиз талукь материалрин суракьда гьатна: архивра къекъвена, Москвада авай Ленинский библиотекада заз сифте яз лезги чIалал акъатай республикадин “ЦIийи дуьнья” газетдин  саламатдиз амай подшивкаяр гъилелай ийидай мумкинвал хьана…”

Агъадихъай давамарнава: “Чи халкьди вичин арадай еке бажарагъ авай гзаф ксар майдандиз акъудна. Амма абурукай хейлинбуру чеб тайин тир са ре­кьяй­, ме­се­ла, поэзияда, тарих ахтарми­шу­нин карда, драматургияда, живописда… устадар яз къалурна. Ахьтин ксарилай тафаватлу яз, Гьажибег Гьажибегов гзаф рекьерай зурба алакьунар авай кас тир, ада илимдинни яратмишунрин кIвалах­дин пара хилериз итиж ийизвай, гьа рекьера гьакъикъатдани гьейранардай хьтин агалкьунарни къазанмишна”.

(“ЛГ”-дин 2000-йисан 13-апрелдин нумрадай).

* * *

Гь.Гьажибегован кьисметдиз, ирсиниз, зи фикирдалди, сифте яз дуьз къиметар 2002-йисан 22-мартдиз РАН-дин ДНЦ-да алимдин ва женгчидин 100 йисан юбилейдиз талукьарна кьиле фейи илимдин сессиядал гана. Ана Дагъустандин илимдин общественностди, тIвар-ван авай шаирри ва прозаикри, литературоведри, политологри, журналистикадин векилри иштиракна. итижлу рахунар ИЯЛИ-дин а чIаван директор, академик Гьажи Гьамзатова авунай: “Гь.Гьажибегов хьтин касдин тIва­ру­нихъ ихьтин мярекат тешкилун чун ви­рибур патал кьетIен сувар я, вучиз ла­гьайтIа Гь.Гьажибегов, Дагъустандин са жерге маса рухваяр хьиз (абурун арада Н.Самурский, Ж.Коркмасов, А.А.Тахо­-Го­ди хьтин ва маса къагьриман рухваяр авай), ХХ асирдин илимда, литературада, просвещенида, печатда — санлай­ вири культурада сифте камар къачурбу­рукай сад я. Къенин сессия физвай институтдин бинеярни гьа касди кутурбур я… Ам гурлудаказ башламишай, ам­ма бедбахтвилелди куьтягь хьайи уьмуьрдин куьруь рехъ фена, 30-йисарин­ гьахъсуз жазайрин къурбанд хьайи касди вичин уьмуьр зинданрани дустагъра пучна…”

А сессиядал лагьай маса гафар, фикирар санлай за жуван “Гафунин майданар” ктабда тунва, абур инал тикрарзавач.

Гь.Гьажибегован гьакъиндай жуван фикирар за ихьтин цIарара тунва:

Вуч цIуцIрум… ракьари ракьар нез,

Кьуд пад — гум, такьари такьар нез,

ЦIай авач, гум ава живедин,

ЦIугъ ава, такь атIуз гуьлледи…

 

Амма гум, амма чим Ватандин

РикIел къвез, хъверзава вижданди.

Гъибетди, чин таквар, руьгь таквар,

Гъида кьван виждандал ихьтин къар…

 

Къизилдиз къизил я лагьайди

Авунва аксина рахайди.

Душман я лугьузва дестекдиз,

Ракъинивай нур къачур эркекдиз.

 

Хайи чIал-хазина хвейидаз,

Сердеррин серинрай фейидаз,

Къванерал  чан гъана рахайдаз

Лугьузва чара рехъ тухвайд я.

 

Гевгьерар, якъутар чIаларин

КIватIайди, акализ гъаларихъ,

Гекъигун буьтIруькдив руьгьерин

Вуч сир я цав такур руьцеринд?..

 

Суалри — хехери кIасзава,

Игитдиз вуч ялав хасзава!

Къай атIуз, тIал атIуз ракьарин,

Ава ам рехъ тухуз гьакьарин.

 

Гьахъ анжах муркIарин кIаник ква,

Игит — ях, мирг адан вилик ква.

Къени кас рекьева-мекьева,

КIуд тежез саврухрин йикьева…

Мерд Али Жалилов