Дербентдин музейрин комплексдин илимдин къуллугъчи, шегьердин тарихдикай делилар кIватIзавайбурукай сад тир Гьуьсейнбала Гьуьсейнова мукьвара вичихъ галаз кьиле фейи нубатдин гуьруьшдин вахтунда заз винидихъ къалурнавай гуржи таватрин гьакъиндай риваят ахъайна. Къадим Дербентдин тарихдихъ галаз алакъалуди хьуниз килигна, заз а риваят газетдин чинал гъун хъсан яз акуна.
Адаз кьве жуьредин баян ганва.
Сад лагьай баян
Са заманада Дербент идара ийизвай касдиз (правителдиз) маса гун патал къачагъри Гуржистандай чуьнуьхнавай яхцIур руш гъана. АкьалтIай алчах ва гьарам девлет патал са куьнилайни гъил къачун тийидай къачагъри яргъи рехъ атIудай вахтунда гзаф игьтиятлувал ийизвай. Юкъуз, чпив гвай “парни” гваз, чуьнуьх жез (тамара ва дерейра), йифиз Дербент галайвал рехъ атIузвай.
Гуржи таватар авай карван къадим шегьердив йифиз агакьна. ГьакI хьайила “пар” са кьадар вахтунда, яни гун-къачун патал икьрар жедалди, къачагъри шегьердин мукьув, дагъдин чина атIанвай гуьтIуь магъарада кIевирна. Рушар кат тавун патал магъарадиз гьахьдай сивни залан къванеривди кIевна.
Гар “секинарайдалай” кьулухъ къачагъар шегьер галай патахъ рекье гьатна. Амма абурун савда кьиле фенач — къачагъриз элкъуьрна кьакьан цларин къене авай шегьердин ракьун варар — йифиз агалзавайди ва анал къаравуларни алайди чизвачир. Атанвайбурук тади квай. Абур, чеб шегьердиз ахъая лугьуз, къеледин цларал алай къаравулрихъ галаз чуьруькра гьатна. Эхирни, къачагъри гъил къачун тийиз, кичIерарни гуз, йифен “мугьманрин” патай шегьердиз са гьихьтин ятIани къурхулувални авайди акур къаравулри къачагъар вири тергна.
Гуржи таватар лагьайтIа, я недай суьрсет, я яд, я михьи гьава авачир мичIи магъарада амукьнавай.
Са шумуд югъ алатайла, чкадин са нехирбан, дуьшуьшдай хьиз, кIевирнавай магъарадал гьалтна. Амма, гьайиф, кар-кардай фенвай рушар гьава авачир чилин кIаник вири телеф хьанвай.
И мусибатдикай хабар агакьайла, шегьердин гьукумдар гзаф пашман хьана ва ада рушарин мейитар чпин ватандиз хутахна, гьана чкадин адетралди кучудунин буйругъ ганалда.
Чпик са тахсирни квачир рушар телеф хьайи магъарани а чIавалай инихъ михьидаказ хуьз хьана.
Кьвед лагьай баян.
1770-йисуз Дербентдиз атай академик С.Г.Гмелина шегьердин кеферпата вичиз акур магъарадикай икI кхьизва: “Вичин яргъивал 8 ва гьяркьуьвални садни зур фут (1 фут- 0,3 метр) тир чка (магъара) гьакъикъатдани ава. Къванцин гурарай гъуз эвичIна килигайла, анин кьве патани къванцел атIанвай кьилдин чкаяр (инсандивай ацукьиз жедай гъвечIи кьветIер) ава. ШуькIуь дегьлиздин яргъивал тахминан 14 камуниз барабар я. Ана йикъан экв ерли аквазвач. Лугьузвайвал, ана 40 гуржи руш телеф хьана. Абурун кIарабар гуржийри чпин бубалухдиз хутахналда. И магъарада гилани инсандин са шумуд кIараб ама. Анжах абур (кIарабар) ина гьикI ва вучиз эцигнаватIа, завай тестикьариз, шагьидвализ жедач. Магъарадин винел, аниз гьахьдай чкадал са къванцел кьиблепатан са чIалалди авунвай кхьинар ала. Чкадин агьалийри къейдзавайвал, а кхьинри 40 гуржи таватдин кьилел атай мусибатдикай, абур магъарада телеф хьуникай лугьузвалда.
Алай вахтунда а магъара алай чка чир жезмач. Тарихчи Гь.Гьуьсейнова къейдзавайвал, анаг Жалгъан дагъдай селди гъайи къванери басмишун мумкин я. ГьикI хьи, шегьердин урусрин сурарин кьилихъ галай тепедайни и кар ачухдиз аквазва.
Нариман Къарибов, Дербент шегьер.
( Эвел 2016-йисан 28, 29, 32, 33, 36, 38, 40, 41, 42, 45-46, 48-нумрайра, 2017-йисан 3-5, 15, 18, 24, 30, 33-нумрайра )
