ХХ асирда акьалтIай вагьшивилериз рехъ гана — чирвилерин маканар, медениятдин мескенар арадал гъизвайди я лугьуз, куьгьне сурар алай чкайрал жуьреба-жуьре имаратар эцигунин кIвалах лап гегьенш хьана, мискIинар, килисаяр складриз элкъуьрна, кутуг тавур маса мурадар аваз ишлемишна. Халкь экуь гележегдихъ тухузвайди я лугьузвай цIийи Советрин гьукумди халкьдиз чирвилер къачудай еке мумкинвилер ачухнатIани, ихьтин, акьулди атIун тийидай хьтин къанунсузвилеризни рехъ гана.
Гила XXI асир алукьнава. Халкьдин гегьенш къатар савадсуз тир, лап авамвиле авай вахтар фадлай алатнава, шегьерар авадан жезва, са къатда Аллагьдин кIвалер хкажзава, рекьер тухузва, аялрин бахчаяр, больницаяр эцигзава, цIийи паркар кутазва; жуван уьмуьрдин рехъ, рикI алай пеше азаддаказ хкядай еке мумкинвилер ачух хьанва. Хъсанвилихъ ихьтин дегишвилер хьанвайди садавайни инкар ийиз жедач. Идахъ галаз сад хьиз, инсандиз кутуг тавур вагьши гьерекатрални эхир эцигнавайди хьиз жезвай. Зунни и кардихъ рикIивай инанмиш тир. Амма гьакъикъат масад хьана. Гзаф вахтар алатайдалай кьулухъ Къадир Аллагьди зи вилер ахъайна ва зи фикирар ягъалмишбур тирдан зун гъавурда туна.
Гьайиф хьи, къени инсанрай акьулди атIун тийидай хьтин вагьши крар акъатзава. Алай девирда, са бязи инсанрин гъиле чпин зегьметралди къазанмиш тавунвай чиркин пулар гьатнавай чIавуз, чун гьа ксари, куьгьне сурар чукIурна, абурун чкадал чIехи дараматар, тавханаяр эцигзавайдан шагьид жезва. Ихьтин алчах крар Дагъустандин гзаф чкайра кьиле физва ва абуру дугъри инсанрин рикIериз гзаф пис таъсирзава.
Садра зун са алимдихъ галаз гьуьжетриз акъатна. Ада хейлин инсанар кIватI хьанвай чкадал чил кьилди къачур са несилдиз талукьди туш, чилел, адахъ тарихдин жигьетдай гьихьтин метлеб аватIа, гьадалай аслу тушиз, герек имаратар эцигайтIа жезвайди я лугьуз тестикьарзавай. Эхирни ада вичин ихтилат акьалтIарайла, за адавай “ви фикирда сурари кьунвай чкаярни авани?” — лагьана хабар кьурла, ада “эхь” жаваб хгана.
Куь улу-бубадин сур алай чкадал са гьихьтин ятIани эцигунар кьиле тухвайтIа, куьне вуч ийидай? — жузуна за. И суалди ам кIеве туна. КIватI хьанвай маса ксарини вичин гафариз къуват тагузваз акурла, ам, чина наразивилин суй аваз, межлисдай экъечIна хъфена. Халкьдин патахъай къайгъу чIугвазвайди я лугьуз, хуруз гъуд язавай ахьтин ксарин ниятар эсиллагь масадбур я.
Алай вахтунда Дагъустанда (санлай вири Урусатдани) халкьдихъ рикI кузвайди я лугьуз, чIагай-чIагай рахунар ийиз, гьакъикъатда тарихдин, архитектурадин жигьетдай еке метлеб авай памятникриз инад кьунва, темягькарвилин ниятар авай, жибинар дулу халуйри куьгьне сурарални яшайишдин кIвалер хкажнава. Халкь “савадлу ийидай”, шадвилин мярекатар кьиле тухудай чкаяр ачухнава.” Эхь, гъиляй къвезва, ийини ийида гьахьтин крар”, лугьузва абуру.
Муькуь патахъай рахайтIа, гьукумдин къурулушрини абуруз рехъ ачухнава. Россиядин Федерациядин Госдумади сурар патал чара авунвай чкаяр, 40 йис алатайла, мад сеферда ишлемиш хъийидай ихтияр гузвай закон кьабулна. Зи фикирдалди, им чи уьлкведин гьар са халкьдин тарихдиз, культурадиз талукь гьахъсузвал яз гьисабна кIанда.
Заз жуван ватандашривай, имандин рекьяй стхайривай, вахаривай хабар кьаз кIанзава: чи улу-бубаяр фаракъатнавай чкайрив гьуьрметдивди, къадирлудаказ эгечIун чи пак буржи тушни мегер? Бес чна и саягъда инсанвал квадаруниз рехъ гудани? И фана дуьньяда виридалайни харчи шей тир пулди адалатлувал, намус-гъейрат михьиз эзмишдай, шупIдай чкадал къведа жал?
Зун фекьи туш, сиясатчи туш, алимни туш, зун шаир я. Зи рикI хайи халкьдихъ, адан руьгьдин ивиррихъ кузва. Зун инанмиш я: чи улу-бубаяр къе чи вилериз аквазвай хьтин вагьшивилерив къайгъусузвилелди эгечIдачир.
Мурад Саид, шаир, критик, Россиядин писателрин Союздин член
______________________________________________________________________________
ИМАНСУЗАР
Аллагьдихъай кичIе тежез,
Сурар чIурдай имансузар,
Лагь, бес регъуь мус жеда квез,
Тийижирбур гуьне, къуза?
Са фасикьди, течиз мажал,
Сурар къене эцигна кIвал,
Масада фад яна яршин,
Сурар юкьвал динжна машин.
Вич заз таниш Дурсунбега
Сурарикай гьаятнава.
Патавайни кьуна чка,
Муьхц эцигдай ниятзава.
Сурарихъди яна къанал,
Архайин я къучи Сафтар.
Пак инсанриз гуз рикIин тIал,
Ахъайзава чиркин ятар.
Мусурманрин сурар къене
Шишханани аквада квез,
Ана са гьакимдин езнед
Байгьушдизни гуз ава мез.
Къе фасикьни, байгьушбазни –
Вири сагъ я, саламат я.
Гьая тахьун уюнбазриз,
Валлагь, зурба аламат я!
Гьа икI лугьуз, шегьердин эл
Шикаятдин ванцел ала,
Жаза гунихъ хьана цIиргел
Дуванханад варцел ала.
НАРИМАН КЪАРИБОВ
